Vestdijkkroniek. Jaargang 1994

(1994)– [tijdschrift] Vestdijkkroniek– rechtenstatus

T. van Deel
Naakte poppen en molentjes
De tekeningen van S. Vestdijk

In de vierde, geheel herziene druk van het Schrijversprentenboek S. Vestdijk (1983) is een tekening gereproduceerd die hij op zijn vijftiende heeft gemaakt. Dat staat er althans bij: ‘Tekening, gemaakt op zijn vijftiende jaar naar een prentbriefkaart met een beeldhouwwerk uit 1814 “Ariadne auf dem Panther” door J.H. Dannecker.’ Hoe het Schrijversprentenboek in staat is de tekening zo precies te dateren, weet ik niet; misschien is de informatie wel van Vestdijk zelf afkomstig. Ook in de eerste druk (1958) van het prentenboek werd, bij een detail van de tekening, deze leeftijd vermeld. Het gegeven dat de tekening gemaakt is naar een prentbriefkaart stond er toen nog niet bij, maar dit ligt, voor wie de geschiedenis van het natekenen uit Sint Sebastiaan kent, nogal voor de hand. Bovendien worden op de iconografische afdeling van het Letterkundig Museum in Den Haag een paar mapjes prentbriefkaarten van de jonge Vestdijk bewaard, waarin zich een ‘Ariadne’ van Dannecker bevindt, zij het geen achter-, maar vooraanzicht.

Vlak naast ‘Ariadne’ is in de vierde druk van het Schrijversprentenboek de prentbriefkaart van 16 oktober 1908 gereproduceerd, waarmee ‘Janke’, het dienstmeisje, Vestdijk gelukwenst met zijn tiende verjaardag. Er is een plaquette op afgebeeld van Prof. Reinhold Begas uit Berlijn, eveneens een klassicistisch geval, getiteld ‘Venus mit Tauben’. Volgens de roman Sint Sebastiaan was Anton Wachter wel wat jonger, ongeveer acht, toen hij deze ansicht kreeg toegestuurd. Zijn vader borg de voor kinderogen ongeschikt geachte voorstelling meteen op, wat Anton speet omdat hij hoopte nu ook, net als oom Moos, ‘naakte poppen’ te kunnen tekenen. Pas een paar jaar later werd de prentbriefkaart vrijgegeven. In werkelijkheid is het naakttekenen Vestdijk nooit verboden, meldt Gregoor in Simon Vestdijk en Lahringen.

Het is, al met al, niet helemaal duidelijk van wanneer tot wanneer zich

Vestdijks kopieerperiode van beeldende kunst, of het nu ‘molentjes’ of ‘naakte poppen’ betreft, heeft afgespeeld. De combinatie, in de eerste druk van het Schrijversprentenboek, van de ‘Ariadne’ van Dannecker met een citaat uit Sint Sebastiaan is in elk geval bijzonder verwarrend. Er staat: ‘Vanaf dit moment dateerde zijn minachting voor molentjes (behalve die oom Moos had vervaardigd), en zijn redeloos en halstarrig verlangen om “naakt te teekenen”.’ Maar dat moment ligt in werkelijkheid vijf, of zeven, jaar voor het moment dat de vijftienjarige Vestdijk Danneckers ‘Ariadne auf dem Panther’ zou natekenen.

Vestdijk had weinig op met zijn jeugdige tekenaspiraties (die ook, wat de ‘naakte poppen’ betreft, meer van doen hadden met een ontluikende seksualiteit dan met zelfstandige scheppingsdrift). Tegen G.H. 's-Gravesande zei hij in april 1933 naar aanleiding van zijn voorkeur voor plastiek in de literatuur het volgende: ‘Ik heb een soort schildersneiging gehad, een drang om te teekenen vooral in mijn jeugd, maar ik had niet het minste talent! Wél kon ik nateekenen, copieëren, maar meer ook niet.’ Ook in Sint Sebastiaan is Vestdijk, gezien een curieuze interruptie, in het geheel niet te spreken over Antons tekentalent:

Al begreep hij (Antons vader), dat Adriaan Veeneman in portstemming overdreven had, toch stelde hij een zeker vertrouwen in dit talent, - zeer ten onrechte, zoals later genoegzaam blijken zou. Muzikale natuur veeleer, bezat de jonge Anton zelfs niet het minste tekentalent. Hier was geen scheppingsdrang, hier was een blinde imitatiedrift in het spel, die naar het bereikbaarste middel greep; zijn tekeningen waren correcte voortbrengselen van huisvlijt, evenals die van oom Moos, waarbij ze niet eens zoveel ten achter stonden...

Toch wordt in Sint Sebastiaan het talent van Anton allereerst gezocht in het tekenkunstige; zelfs zijn vader raakt ervan overtuigd dat deze behoefte niet in de kiem mag worden gesmoord en stelt hem tenslotte in de gelegenheid ‘naakte poppen’ te tekenen.

Wanneer bezocht Vestdijk voor het eerst het Rijksmuseum? Volgen we Kind tussen vier vrouwen dan heeft tante Jo de naar het museum hunkerende Anton er voor het eerst mee naartoe genomen op zijn achtste jaar. Volgen we Sint Sebastaan dan is Anton al halverwege zijn tiende wanneer tante Nelly hem meeneemt naar het museum. In beide gevallen trouwens zonder resultaat, want Anton wordt de toegang geweigerd, in het eerste geval omdat hij nog geen tien is, in het tweede geval omdat hij nog geen twaalf is. Het museum begreep wat het teweeg kon brengen in

een gevoelige kinderziel.

Volgens het Schrijversprentenboek is Vestdijk vijftien jaar wanneer hij Dannecker natekent. In Terug tot Ina Damman is Anton ook vijftien jaar wanneer hij Ina Damman op haar verjaardag verrast met een gekopieerd landschapje van Gabriël, ‘Molen bij een plas’. Het bestaat echt en Vestdijk heeft, zie Gregoors Simon Vestdijk en Lahringen, jaren na dato het kopieerwerk nog van zijn signatuur en van een datering voorzien: ‘Copy van S.Vestdijk, October 1913’. In Terug tot Ina Damman is de roerende passage te lezen dat hij de tekening inlijst en naar het postkantoor brengt, iets dat zich volgens Visser heel anders heeft toegedragen: Vestdijk heeft de tekening in een koker gedaan en hem op haar verjaardag aan Lies Koning overhandigd op het Stationsplein.

‘Ariadne auf dem Panther’ (dat hangt in het Hannemahuis te Harlingen) en ‘Molen bij een Plas’ (verblijfplaats?) zijn voor zover ik weet de enige twee tekeningen van Vestdijk die openbaar zijn gemaakt. (Ik laat de ‘Indianentekening’ uit de zeer vroege jeugd nu even buiten beschouwing.) Toch bestaan er nog meer, en niet bepaald minderwaardige, proeven van Vestdijks kopieertalent, ze zijn in het bezit van Mieke Vestdijk en volgen hierna, tezamen met Von Dannecker en Gabriël in reproduktie. Wanneer ze precies vervaardigd zijn weet ik niet. Uit het voorafgaande is op te maken dat het allerminst noodzakelijk in Vestdijks vijftiende levensjaar behoeft te zijn. Dat jaar is volgens Gregoor juist het jaar waarin ‘hij er eigener beweging mee opgehouden’ is, met kopiëren.

De overgeleverde tekeningen, in het bezit van Mieke Vestdijk, zijn voor een deel terug te voeren op prentbriefkaarten. De twee kopieën van Rubens, ‘Het toilet van Venus’ en ‘Vrouwenportret’ overigens niet. Misschien mogen we, vanuit Sint Sebastiaan (153) redenerend, veronderstellen dat ze zijn getekend naar afbeeldingen in de ‘Masterpieces of Rubens’ uit de serie ‘Gowans's Art Books’ (het deeltje Titiaan is nog in Vestdijks bibliotheek, in de U.B. Utrecht, aan te treffen).

Van ‘De schone herderin’ van Moreelse is geen prentbriefkaart overgeleverd. Het schilderij hangt in het Rijksmuseum, waar het Vestdijks aandacht zal hebben getrokken. Ook Jozef Israëls bekende doek ‘Als men oud wordt’ heeft Vestdijk (nogal grof) gekopieerd naar een onbekende bron, en hetzelfde geldt voor Artz' ‘Bij grootouders’, dat hij overigens kon kennen uit het Rijksmuseum. Daar heeft hij ook Weissenbruchs ‘Ophaalbrug bij Noorden’ kunnen zien, een aquarel die hij met krijt heel passend wist te kopiëren. Een prentbriefkaart ervan is niet overgeleverd, wel van het schilderij ‘De terugkeer’ van Mauve. Dat zoveel gekopieerde

werken afkomstig zijn uit het Rijksmuseum maakt nog weer eens duidelijk van hoeveel belang dit museum is geweest voor de ontwikkeling van Vestdijks kunstenaarschap.

Echte ‘naakte poppen’ zijn ‘Ariadne auf dem Panther’ en ‘Het toilet van Venus’; voorts zijn er twee verleidelijke vrouwenportretten, van Rubens en Moreelse, en tenslotte, in de meerderheid, zijn er de gevoelige taferelen en landschappen van de Haagse School, de ‘molentjes’ zoals ze in Sint Sebastiaan worden genoemd. In dat laatste genre is er een schitterend uitgevoerde krijttekening van een vaart met boerderijen, waarvan ik de bron niet heb kunnen traceren.

Vestdijks kopieën zijn, dunkt mij, van een niet geringe kwaliteit. Waar hij vooral oog voor blijkt te hebben - maar dat volgt natuurlijk al uit het materiaal waar hij gebruik van maakt: krijt -, is de contrastwerking van licht en donker. In alle gevallen ziet men hoe hij schaduwen en lichtpartijen sterk aanzet, wat wel moet samenhangen met wat hij in Kind tussen vier vrouwen (209) schrijft: ‘Dat wit-en-zwart kreeg een schier mystieke betekenis voor hem’. Ook in Vestdijks beeldgedichten is te merken dat hij door de tegenstelling van licht en donker het meest gefascineerd werd, alsof daarin alle door hem denkbare, en met zoveel hardnekkigheid en talent onderzochte tegenstellingen begrepen lagen.

Afbeeldingen

1.	Naar Petrus Paulus Rubens, Het toilet van Venus. 39 × 30 cm.
2.	Naar Petrus Paulus Rubens, Vrouwenportret. 19 × 14 cm.
3.	Naar Paulus Jansz Moreelse, De schone herderin. 30,5 × 22,5 cm.
4.	Naar Jonhann Heinrich von Dannecker, Ariadne auf dem Panther. 45,5 × 36,5 cm.
5.	Naar Jozef Israëls, Als men oud wordt. 28 × 21 cm.
6.	Naar David Adolphe Constant Artz, Bij grootouders. 24,5 × 30,5 cm.
7.	Naar Paul Jozeph Constantin Gabriël, Molen bij een plas.
8.	Naar Hendrik Johannes Weissenbruch, Ophaalbrug bij Noorden. 16,5 × 20,5 cm.
9.	Naar Anton Mauve, Terugkeer. 35 × 23 cm.
10.	Naar? 23 × 36,5 cm.