Vestdijkkroniek. Jaargang 1992

[p. 54]

Fokkelien von Meyenfeldt
Astrologische aspecten in Aktaion onder de sterren

Wanneer je ‘aan astrologie doet’ is het vaak verleidelijk karakters uit boeken astrologisch te duiden en dat hoort natuurlijk helemaal niet. Zo ben ik er voor mezelf van overtuigd dat Eline Vere een Kreeft is, maar dat blijft een privémening, aangezien er voor zover ik weet niets bekend is over Couperus en astrologie.

Bij Vestdijk ligt dat anders. Zijn boek Astrologie en Wetenschap is gepubliceerd in 1949, en, zoals men elders in dit blad lezen kan, hij heeft in de jaren twintig een aantal artikelen geschreven in het astrologische blad Urania onder het pseudoniem S. Tascorli^1.. Van iemand die zich zo intensief met astrologie heeft bezig gehouden, ligt het voor de hand te denken dat hij van deze astrologische kennis gebruik maakt in zijn romans. Doet Vestdijk dat ook?

Ik behandel deze vraag aan de hand van een voorbeeld: Aktaion onder de sterren.^2. Ik heb geen gerenommeerde astrologische werken gebruikt voor dit artikel. Het gaat hier immers niet om de astrologie, maar om de vraag of en hoe Vestdijk astrologie toepast. Mijn enige bron voor astrologische karakteristieken is daarom Vestdijk zelf. Tweemaal verwijs ik naar een bron die hem bekend was. Daardoor hoop ik het gevaar van ‘hineininterpretieren’, een gevaar dat bij dit type onderwerp nu eenmaal snel op de loer ligt, zoveel mogelijk te vermijden.

1. In oktober 1985 heeft Josine Meyer me er enkele toegestuurd, onder andere twee beschouwingen over Mahler in Urania van november 1924 en januari 1925. Het pseudoniem Tascorli staat voor Taurus-Scorpio-Libra: Vestdijk heeft ascendant Stier, de maan in Schorpioen en de zon in Weegschaal.

2. In het verenigingsjaar 1985/1986 heb ik een reeks lezingen verzorgd voor de Vestdijkkring Den Haag over Vestdijk en de astrologie. Naast Astrologie en Wetenschap heb ik toen, bij wijze van illustratie hoe Vestdijk gebruik maakt van astrologische karakterschema's, Aktaion onder de sterren besproken (januari 1986). Die lezing heb ik in iets andere vorm in april van dat jaar ook voor de Vestdijkkring Rotterdam gehouden. Dit artikel is een aangepaste versie van die lezingen.

Astrologie en thematiek

Wanneer je astrologische elementen in Vestdijks romans wilt terugvinden, lijkt Aktaion een voor de hand liggende keuze. Alleen al de titel en wat er in het boek gebeurt zijn tekenend: Aktaion wordt als ster opgenomen in een ‘oeroude constellatie’.

In 1952 behandelt A.P. Braakhuis Aktaion met een gymnasiumklas. Er komen vragen op, die hij aan Vestdijk voorlegt. Vestdijks reactie is in 1974 gepubliceerd en biedt interessante aanknopingspunten voor een bespreking. Hij schrijft op p. 3:

[p. 55]

De eigenlijke achtergrond van het gebeuren is inderdaad de oude strijd tussen de Maan (moeder)religie en de Zon (vader)religie (...). In deze tijd was de overwinning van de Zonaanbidders (Olympos, Zeus, etc.) al verzekerd (...).

Dit is natuurlijk voer voor astrologen. Maar mag je Aktaion als geheel astrologisch duiden? Vestdijk (1974/4):

(...) de ‘historische situatie’ is van grooter belang. Voor mij was deze laatste (dus de overgang van Maan- naar Zonnereligie; dit is maar een ruwe aanduiding) van onschatbare betekenis om de dood van Aktaion begrijpelijk te maken in verband met het optreden van Cheiron, waarover in de mythe niets te vinden is.

En verder merkt hij op (1974/6):

Het doel van het boek is een beeld te geven van wat in een primitieve samenleving de uitzonderingsmensch uitrichten kan, en waarom hij met al zijn genialiteit en wijsheid te gronde gaat aan de middelmatigheid der lieden, die hem niet begrijpen.

Astrologische doelstellingen zijn dit niet bepaald. Dat hoeft ons er niet van te weerhouden het boek toch astrologisch te interpreteren, maar het maakt zo'n interpretatie wat mij betreft oninteressant, want volslagen speculatief.

Astrologie en romanfiguren

Over De kellner en de levenden stelt Vestdijk expliciet dat het boek niet astrologisch mag worden geduid. De zodiak, zo schrijft hij, dient slechts om het ontwerpen van karakters te vergemakkelijken en om tegenstellingen in het leven te roepen. Vervolgens vermeldt hij met name welke astrologische karakterschema's hij heeft gebruikt.^3. De kellner en de levenden is in hetzelfde jaar verschenen als Astrologie en Wetenschap (1949), in een periode dat hij kennelijk met astrologie bezig was. Mogen we nu aannemen dat hij ook in andere boeken van astrologische karakterschetsen gebruik heeft gemaakt? Het wordt in ieder geval aannemelijker.^4.

Aktaion onder de sterren is in 1941 verschenen, ruim voor de publikatie van Astrologie en Wetenschap, ruim na de artikelen in Urania. Wat het tijdstip van verschijning betreft valt dus alleen op te merken dat Vestdijk in 1941 bekend was met de astrologie. Wanneer we echter de twee centrale

3. Vestdijk in Maatstaf 19, 1966-67; zie ook Visser 1987/357.

4. In het najaar van 1985 heeft Hans Visser mij aantekeningen van Vestdijk laten zien waarin ook astrologische schema's voorkwamen. Ik heb helaas nooit tijd gehad een en ander nader te bestuderen.

[p. 56]

romanfiguren bekijken, blijken deze interessante aanknopingspunten te bieden voor een astrologische beschouwing. Welk sterrenbeeld Cheiron representeert is voor een astrologiebeoefenaar zo duidelijk, dat het haast niet anders kan of deze moet bepaalde karaktertrekken vertonen. Het is aardig na te gaan of dit ook zo is. Het sterrenbeeld van Aktaion is minder evident. Over zijn betekenis en ook over zijn sterrenbeeld is echter wel het een en ander gepubliceerd. Een astrologische benadering zou iets kunnen bijdragen aan deze discussie.

Cheiron

Zeer oppervlakkige astrologische kennis volstaat om te weten welk sterrenbeeld bij Cheiron hoort: de Boogschutter. Het teken wordt afgebeeld als een kentaur, een paardmens, die een boog vasthoudt met een naar boven gerichte pijl.^5.

Het beeld wordt als volgt geduid: Met vier voeten staat hij stevig op de aarde, geworteld in de realiteit (het paardelijf), hij heeft belangstelling voor hogere geestelijke zaken (het menselijk deel) en een hemels doel om naar te streven (de naar boven gerichte pijl).

Hoe zit het met de psychologie? Vestdijk typeert de Boogschutter als volgt:^6.

Type van de ‘profeet’. Idealistisch, wijsgeerig, propagandistisch: zaait zijn ideeën uit, opdat anderen ze tot wasdom zullen brengen. Wordt hij misverstaan, of blijken de ideeën niet te verwerkelijken, dan trekt hij zich vaak onbegrepen terug. Paedagogische neigingen; omringt zich gaarne met een kring van discipelen. Vurig en dweepziek; als wijsgeer ook in zijn hoogste abstracties steeds bezield. Rusteloos, opvliegend; eerlijk, vrijpostig. Joviaal, maar prikkelbaar. Onverdraagzaam, soms fanatiek. Vol illusies en plannen. Neiging tot erotisch dweepen en Platonische liefde.

Vestdijk beschrijft een geschiedenis uit ± 1000 v C, een periode waarin de Zonnereligie (die van de Olympische goden onder leiding van Zeus) begint op te komen, maar waarin de Maanreligie (die van moedergodinnen, Artemis e.d.) onder het volk nog veel aanhang vindt.

Astrologisch gezien is het interessant dat juist een Boogschutter zich tot taak stelt Aktaion los te weken van de Maanreligie. Zoals wellicht bekend is, heeft in de astrologie ieder sterrenbeeld een heersende planeet. De karakteristieken van teken en planeet horen bij elkaar. De Boogschut-

5. Zie onder meer C. Aq. Libra, Astrologie, haar techniek en ethiek (Veen, Amsterdam z.j., p. 49 en 116). Vestdijk had dit boek ook tot zijn beschikking, zoals blijkt uit Vestdijk 1949/75.

6. Vestdijk 1949/11.

[p. 57]

ter heeft als heersende planeet Jupiter, de Romeinse naam voor Zeus, de baas van de nieuwe Zonnegoden. (Overigens was Jupiter (Zeus) de god die vele sterfelijke vrouwen beminde. Uit deze verbintenissen werden helden geboren. Cheiron gebruikt wel zeer ‘Jupiteriaanse’ methoden om vrouwen van hun onvruchtbaarheid af te helpen.) Daartegenover staat de Maanreligie. Simaetha is dienares van de maangodin. Zij is de min, de daadwerkelijke moeder in feite, van Aktaion. De maan hoort bij het sterrenbeeld Kreeft, het teken van het vrouwelijke, met name de moeder.^7.

Een Boogschutter streeft naar een doel en wil innerlijke tegenstellingen overbruggen. Vestdijk zegt over Cheiron dat diens doel is Aktaion realisme bij te brengen, hem los te weken van de Maanreligie en hem zo geschikt te maken voor het huwlijk met Timandra^8.. Dit hogere doel, zo schrijft Vestdijk, gaat op lager niveau heel goed samen met een begeerte van Cheiron naar diezelfde Timandra: ‘ééndeels een goddelijke zwakheid (...), anderdeels om aan zijn “paedagogisch” optreden een menschelijk onbegrijpelijke kracht bij te zetten, volgens de opvatting, dat de goden en godsgelijken alles veroorloofd is.’

Vestdijk schrijft in de al meer geciteerde brief (p. 5) dat Cheiron Aktaion langzamerhand als deel van zichzelf is gaan zien, ‘zooals dat bij groote liefde of vriendschap zoo vaak het geval is.’ Alles moet te gronde gaan, zelfs de goddelijke totaliteit zal zich eens moeten splitsen. Nu Cheiron gaat afsterven, zal dit eerst zijn ziel (Aktaion) treffen, en vervolgens zijn lichaam (de paardehelft). ‘Bij de ondergang der groote geesten vergaat het lichaam, en vergaat de ziel (Aktaion); alleen de geest blijft (kortere of langere tijd, of misschien altijd) bestaan’, aldus Vestdijk.^9.

De Boogschutter wordt afgebeeld als een kentaur met een naar boven gerichte pijl. Dat is het complete beeld. Het is wel aardig dat in het officiële symbool - en ook Vestdijk (1949) gebruikt dit overal waar het teken Boogschutter ter sprake komt - alleen de naar boven gerichte pijl is overgebleven.

7. Volgens Cornets de Groot (1982/17) is Simaetha dan ook een Kreeft.

8. Vestdijk 1974/4.

9. Deze uitspraak acht Vestdijk overigens van toepassing op Ter Braak, zie Van der Paardt (1978/40).

Is Aktaion Ter Braak?

Omdat Aktaion is opgedragen aan de nagedachtenis van Ter Braak is weleens betoogd dat het boek een allegorie is en dat Aktaion voor Ter Braak staat^10.. Cornets de Groot en Oversteegen zijn er (overigens onafhankelijk van elkaar) van overtuigd dat Ter Braak model heeft gestaan voor de figuur Aktaion, Van der Paardt (1978) ziet wel parallellen, maar gelooft niet dat er sprake is van een allegorie. Waar alle partijen het over eens zijn,

10. Cornets de Groot in De Gids (1962) en Oversteegen in Raster (1968); Van der Paardt (1978) en Cornets de Groot (1982).

[p. 58]

is dat Vestdijk Ter Braak voor ogen heeft gehad bij de beschrijving van Aktaion. Ik wil deze kwestie nog eens vanuit de astrologie belichten.

Stel nu eens dat Aktaion Ter Braak is, zoals Cornets meent. Dan zou het voor de hand liggen dat Vestdijk hem de astrologische karakteristieken meegeeft van de Waterman, het sterrenbeeld van Ter Braak (geboren op 26 januari 1902). Merkwaardig genoeg stelt Cornets echter dat Aktaion een Steenbok is^11.. Een Steenbok is het type van de ‘Streber’, aards, realistisch, naar boven strevend, heeft er alles voor over zijn doel te bereiken, conservatief^12..

Cornets noemt de volgende argumenten voor zijn stelling:

(1)	Aktaion verandert in een hert, en dat is verwant met een steenbok.
(2)	Aktaion moet zijn hele leven en geluk inruilen voor het te bereiken doel.
(3)	Hélène Burgers geeft een beschrijving van het sprookje van Roodkapje in termen van astrologie: Roodkapje is het aardse, de Steenbok, die wordt gered door de jager, de Boogschutter. De Steenbok kan met behulp van de Boogschutter zijn al te aardse trekken te boven komen, aldus Burgers.
(4)	De uiterlijke kenmerken van Aktaion zijn die van de Steenbok.

Argument (1) is mijns inziens zwak, maar voor (2) en (3) is wel iets te zeggen. Een Steenbok heeft (ook volgens de typering van Vestdijk in Astrologie en wetenschap) er alles voor over om zijn doel te bereiken. Vestdijk zal ongetwijfeld Burgers' interpretatie van Roodkapje hebben gekend, en het is niet zo'n dwaas idee dat hij daarom aan de Boogschutter Cheiron een Steenbok als leerling zou hebben toegedacht. Wat (4) betreft: hier is Cornets niet erg consistent, want haast ongemerkt loopt zijn argumentatie dat Aktaion een Steenbok is over in een betoog dat Aktaion voor Ter Braak staat.

Op pagina 15 beschrijft Vestdijk (1941) Aktaion als volgt:

Hij had het hooge voorhoofd van zijn vader; daaronder echter oogen vol van een droomerigen hoon, dubbelzinnige spiegels. Jonge groeven trokken langs zijn mondhoeken omlaag, hetgeen hem iets ongenaakbaars gaf; maar bij zijn overbodig dienstbetoon had hij moeite zijn ernst te bewaren (...)

Astrologisch gezien is een hoog voorhoofd typerend voor luchttekens (Tweelingen, Weegschaal, Waterman). Dromerige ogen en spot passen niet bij de Steenbok, maar wel bij de Waterman. De groeven en het ongenaakbare zijn wel typerend voor de Steenbok, maar het feit dat Aktaion

11. Cornets de Groot (1982/12).

12. Zie ook Vestdijk 1949/11.

[p. 59]

moeite heeft zijn ernst te bewaren weer niet. Nu zijn astrologische uitspraken over het uiterlijk op zijn zachtst gezegd speculatief; ik wil hiermee alleen laten zien dat het niet vanzelf spreekt dat Aktaion een Steenbok is. Een andere zaak is, dat de beschrijving van Aktaion aan Ter Braak doet denken!

Laten we nu eens kijken welke karaktereigenschappen Vestdijk aan Aktaion toedicht (in zijn al meer geciteerde brief):

⋆	Aktaion is een rebel, maar daarin niet consequent	Zeker niet typerend voor de Steenbok, echter een basiseigenschap van de Waterman
⋆	Hij is geen democraat, maar wel tegen de anakten	Dit duidt op een zeker conservatisme (Steenbok), maar tegen de gevestigde orde zijn is weer typisch Waterman
⋆	Hij behoort tot het volk	Typisch Waterman, die gekenmerkt wordt door gevoel voor wat ‘het volk’ wil
⋆	Verering voor maangodin	Wijst op het dogmatische van de Steenbok, die uit overwegingen van traditie de oude religie niet wil inruilen voor een nieuwe
⋆	Niet geschikt voor huwelijk	Typisch voor de kluizenaar en dus de Steenbok
⋆	Gemis aan dubbelheid	Meer Steenbok dan Waterman
⋆	Niet realistisch	Typerend voor de Waterman, echter niet voor de Steenbok.

Dit lijstje wijst er mijns inziens op dat Aktaion karakteristieken heeft van zowel de Waterman als de Steenbok. De vraag is, of Vestdijk dat bewust heeft gedaan. In dit verband is het wel aardig Ter Braaks horoscoop eens onder de loep nemen.

Helaas heb ik niet de beschikking over zijn geboorte-uur en weet ik dus zijn ascendant niet, maar op zijn geboortedatum stonden Zon, Mercurius en Mars in Waterman en Saturnus en Jupiter in Steenbok. De overige vijf planeten laat ik buiten beschouwing, omdat het niet mijn bedoeling is een echte astrologische analyse te geven. Het gaat mij erom dat in Ter Braaks horoscoop beide sterrenbeelden een rol spelen. De Steenbok krijgt extra nadruk door het feit dat Saturnus de heersende planeet van de Steenbok is, en dus in zijn eigen teken staat. Bovendien maakt de Zon in

[p. 60]

Waterman een conjunctie met Jupiter in de Steenbok (dat wil zeggen dat beide planeten vlak bij elkaar staan, waardoor er ook een wisselwerking ontstaat tussen de twee sterrenbeelden).

Uit astrologisch oogpunt is er iets voor te zeggen dat Aktaion doet denken aan Ter Braak. Het is heel goed mogelijk dat Vestdijk Ter Braak rechtstreeks als model heeft gebruikt, zonder naar de sterren te kijken. Ik kan me echter ook voorstellen dat hij Ter Braaks horoscoop kende en de karakterbeschrijving dus schematischer heeft aangepakt. Met Van der Paardt ben ik het eens dat het boek geen allegorie is, maar dat Ter Braak Vestdijk wel door het hoofd heeft gespeeld. De opdracht is er immers niet voor niets! Een schrijver die zijn romanfiguren psychologisch aanvaardbaar wil maken, zal zich, denk ik, van tijd tot tijd vrienden en kennissen voor de geest halen die in bepaalde opzichten doen denken aan de figuur die hij wil uitbeelden. Vestdijk zegt zelf dat hij de astrologische karakteristieken graag gebruikt voor dat doel.

Ten slotte

Wat de astrologische aspecten in Aktaion betreft is er mijns inziens maar één conclusie mogelijk: voor Vestdijk is de astrologie niet meer dan een hulpmiddel geweest bij de constructie van de karakters in het boek. Dat Vestdijk aan Ter Braak heeft gedacht bij het schrijven ligt voor de hand, maar ik denk niet dat je kunt stellen dat Aktaion Ter Braak is. De parallel lijkt mij ingewikkelder: de ziel en het lichaam van Ter Braak (Aktaion en het paardelijf) zijn afgestorven, maar diens geest (Cheirons menselijke helft) leeft. Het zou astrologisch gezien prachtig zijn als mij bekend was dat Vestdijk wist dat Ter Braak ascendant Boogschutter had. Dan kon ik de parallel astrologisch doortrekken en dit verhaal ‘rond’ maken. Maar ik weet niets van dien aard, en misschien is dat maar goed ook!

Warnsveld, voorjaar 1992

[p. 61]

Bibliografie

R.A. Cornets de Groot 1982, ‘De allegorische interpretatie van Aktaion onder de sterren’. VK 35, p.2-22

R.Th. van der Paardt 1978, ‘Aktaion en Ter Braak’. VK 21, p. 36-41

R.Th. van der Paardt 1983, ‘In het spoor van Nellie. Vestdijks antieke romans en verhalen’. VK 41, p. 25-37

S. Vestdijk 1941, Aktaion onder de sterren. Nijgh & Van Ditmar (z.p.)

S. Vestdijk 1949, Astrologie en wetenschap. Van Loghum Slaterus, Arnhem (Fotografische herdruk Meulenhoff, Amsterdam 1977)

S. Vestdijk 1974, ‘Aktaion en Cheiron, 'n totale strijd in gespletenheid’. VK 3/4, p. 2-6

Hans Visser 1987, Simon Vestdijk. Een schrijversleven. Kwadraat, Utrecht