Vestdijkkroniek. Jaargang 1992

[p. 118]

Rudi van der Paardt
‘Al die golven die zijn lijk bewogen’ Over ‘Absyrtos,’ een ‘Grieks sonnet’ van S. Vestdijk

Op 27 september 1942 schreef Simon Vestdijk vanuit het gijzelaarskamp St. Michielsgestel aan Theun de Vries:^1.

Op 't oogenblik ben ik bezig met een cyclus van 48 sonnetten over onderwerpen uit de Grieksche mythologie, gegarandeerd vrij van tijdsproblemen en de beroeringen van de dag. Mijn publiek - en een nogal dankbaar publiek - bestaat uit de heeren Ritter en Asselbergs, maar ook in de vrije maatschappij kiest men zijn publiek niet, zooals je weet....

Vestdijk was aan deze cyclus van Griekse sonetten op 14 september begonnen; op 8 oktober 1942 zou hij hem voltooien.^2. Opvallend is dat Vestdijk kennelijk halverwege al wist dat hij op een totaal van 48 uit zou komen; de structuur van de cyclus moet hij dus al in het hoofd hebben gehad. Een twintigtal sonnetten publiceerde hij in 1945/'46 in diverse tijdschriften.^3. Als geheel verscheen de cyclus, in vier afdelingen van twaalf sonnetten, pas in 1949 in de volumineuze bundel Gestelsche liederen, die meer cycli bleek te bevatten, onder meer ‘Madonna met de valken’, een reeks van 150 sonnetten. Dat aan de ‘Griekse sonnetten’ en trouwens de gehele bundel door de contemporaine kritiek nauwlijks aandacht is besteed,^4. had Vestdijk wel een beetje aan zichzelf te wijten: in de hausse van publikaties van de teksten die hij in en vlak na de oorlog had geschreven, viel een dichtbundel nu eenmaal minder op. Men kan gerust stellen dat de prozaïst Vestdijk een adequate receptie van de dichter Vestdijk in hoge mate heeft belemmerd.^5.

Het zou zelfs bijna dertig jaar duren voor er wèl aandacht voor deze cyclus kwam. Nu was naar aanleiding van de verschijning van Vestdijks Verzamelde Gedichten (1972), bezorgd door Martin Hartkamp, door Rein Bloem al eens gewezen op de structurele aspecten van de cyclus,^6. maar pas in 1978 publiceerde M.F. Fresco in Hermeneus een artikel ‘Bij Vestdijk's “Grieksche sonnetten”’, waarin hij liet zien dat Vestdijk als een ar-

1. S. Vestdijk & Theun de Vries, Briefwisseling, ed. S.A.J. van Faassen, Amsterdam 1982, pp. 77-78 (tekst met aanvullingen van de bezorger).

2. Zie Briefwisseling, p. 272, n. 2.

3. Zie S. Vestdijk, Verzamelde gedichten, ed. Martin Hartkamp, Amsterdam-'s-Gravenhage 1987², III, pp. 492 e.v.

4. Tamelijk uitvoerig is de recensie van G. Sötemann, ‘Hedendaagse marinisme’, in: Critisch Bulletin 16 (1949), pp. 505-511, maar op de ‘Griekse sonnetten’, gaat hij niet in.

5. Zie mijn opstel ‘Narcissus en Echo’ in de gelijknamige bundel, Leiden z.j. (1984), pp. 84-96.

6. Rein Bloem, ‘De vier vormen van Vestdijks dichterschap’, in: Vrij Nederland, 24-2-1973.

[p. 119]

chitect deze cyclus had opgezet, althans in elkaar gezet.^7. Niet alleen bleken er verbindingen te bestaan van sonnet tot sonnet in elke reeks afzonderlijk, maar Fresco wees ook dwarsverbindingen aan tussen sonnetten van een zelfde nummering in de vier reeksen. Om een voorbeeld te geven: het tweede gedicht uit de cyclus, ‘Odysseus in de onderwereld’, grijpt niet alleen terug op het eerste, ‘Skylla en Charybdis’, het loopt ook vooruit op het derde, ‘Orpheus en Eurydice’. Maar bovendien kan of moet men zelfs het sonnet in verbinding brengen met de andere nummers twee in de reeksen: ‘Tiresias in de onderwereld’, ‘Hermes Psychopompos’ en ‘Hekate’. Dat Fresco met zijn vondst op het goede spoor zat, werd wel heel waarschijnlijk, toen iets later, onafhankelijk van zijn artikel, Marianne van Dalfsen in de Vestdijkkroniek eenzelfde structuur in de cyclus aanwees.^8. Sindsdien hebben verschillende onderzoekers in andere cycli,^9. en zeer recent zelfs^10. in Vestdijks eerste bundel Verzen (1932), soortgelijke patronen ontdekt. Achteraf is dit ook niet zo verbazingwekkend. Men had voor de interpretatie van Vestdijks romans al veel eerder met vrucht zijn grote essays De toekomst der religie (1947) en Het wezen van de angst (1968) gebruikt. Voor Vestdijks reekspoëzie had men iets dergelijks moeten doen: met name de studie Albert Verwey en de Idee had hier een gidsfunctie kunnen vervullen.^11. De eerste zin van het essay is veelzeggend: ‘Lezers van poëzie kan men in twee categorieën verdeelen, al naar gelang hun aandacht beperkt blijft tot het afzonderlijke gedicht, dan wel de grenzen daarvan overschrijdt en een voortzetting eischt, waarvan de mogelijkheid met de samenstelling van een bundel gegeven is.’ Deze twee lezerstypen heft Vestdijk dan later op in een derde ideaaltype: dat van de synthetische lezer die kan ‘“voortschrijden” van den eenen stilstand naar den anderen’.^12. Met deze drie typen lezers komen drie typen dichters min of meer overeen. Verwey, zo betoogt Vestdijk, behoorde tot het derde type, de Ideeën-dichter, die zowel het afzonderlijke gedicht het volle pond geeft als de grote lijn van een cyclus in het oog houdt. Het lijdt voor mij geen twijfel dat Vestdijk behalve de werkwijze van Verwey hiermee ook zijn eigen (reeks)poetica heeft aangeduid.^13. Voor ons lezers houdt een en ander in, dat we zijn sonnetten afzonderlijk kunnen lezen (anders zouden ze ook niet te ‘bloemlezen’ zijn en Vestdijk deed dat zelf in zijn bundel Een op de zeven (1955), waarin hij tien ‘Griekse sonnetten’ opnam,^14.) maar dat ze een zekere meerwaarde krijgen, als we ze vanuit de context interpreteren. Ik zal nu nagaan of dit opgaat en wel aan de hand van een dubbele analyse van één sonnet, ‘Absyrtos’, nr. 10 uit de derde reeks. Hierbij zal ik gebruik maken van wat door Fresco over de macrostructuur is opgemerkt (hij

7. M.F. Fresco, ‘Bij Vestdijk's “Grieksche Sonnetten”: Een voorstudie’, in: Hermeneus 50 (1978), pp. 215-231.

8. Marianne van Dalfsen, ‘Schering en inslag’, in: Vestdijkkroniek nrs. 20 (1978), pp. 19-34; 21 (1978), pp. 1-22; 22 (1978), pp. 36-54; 23 (1979), pp. 48-54.

9. Voor de cyclus ‘De schuttersmaaltijd’ in Gestelsche Liederen zie L. Mosheuvel, ‘Vestdijks “Bon Genre”: over de structuur van “De schuttersmaaltijd”’, in: W.J. van den Akker e.a. (red.), Traditie en vernieuwing, Utrecht-Antwerpen z.j. (1985), pp. 230-245.
Voor de sonnettencyclus ‘Thanatos aan banden’ uit de gelijknamige bundel zie P. Kralt, ‘Spiegels van liefde en dood’, in: Sic 3 (1988), nr. 4, pp. 52-64; T. van Deel, ‘Een vriend, een vrede en een tegendeel’, in: Wiel Kusters (red.), ‘In een bezield verband’: Nederlandstalige dichters op zoek naar zin, Baarn 1991, pp. 184-201 (met Vestdijks eigen schema).

10. Zie P. Kralt, Stem en tegenstem. De structuur van de bundel Verzen van S. Vestdijk, Leiden 1991.

11. S. Vestdijk, Albert Verwey en de Idee, Rijswijk 1939 (Amsterdam 1965²). De eerste die op het belang van deze studie voor een goed begrip van Vestdijks eigen poëzie heeft gewezen is R.A. Cornets de Groot; zie vooral zijn Vestdijk op de weegschaal, Leiden 1972. Ook De glanzende kiemcel (1950), oorspronkelijk een serie lezingen gehouden te St. Michielsgestel (!), is instructief in dit opzicht.

12. S. Vestdijk, Albert Verwey en de Idee, p. 6.

13. Dat Vestdijk in veel van zijn essays vooral over zichzelf schrijft, is al vaak opgemerkt; zie bij voorbeeld H. Bekkering, ‘Over wie heeft Vestdijk het eigenlijk?’, in: Vestdijkkroniek 43 (1984), pp. 5-20.

14. S. Vestdijk, Een op de zeven, 's-Gravenhage 1955. De tien ‘uitverkoren’ Griekse sonetten zijn, in volgorde: ‘Het verleden van Silenos’, ‘Daphne’, ‘Demeters klacht’, ‘Ikaros’, ‘Hebe’, ‘De geboorte van Pallas Athene’, ‘Absyrtos’, ‘Het lied der Sirenen’, ‘Arachne’ en ‘Narkissos’.

[p. 120]

bespreekt ‘Absyrtos’ niet afzonderlijk); de essentie daarvan kan men zien in zijn overzichtelijke schema, afgedrukt op p. 121.

Een geïsoleerde lectuur van de sonnetten, een ergocentrische zo men wil, is eigenlijk niet goed mogelijk. Men moet namelijk de standaardversies van de diverse Griekse mythen kennen om Vestdijks bewerkingen naar waarde te kunnen schatten. Ten aanzien van ‘Absyrtos’ is bij voorbeeld de eerste regel ‘Die nacht werd hij gestrooid’ een zinloze, hoogstens hilarische mededeling voor de lezer die niet weet wie met Absyrtos - de hij van de kwatrijnen - wordt bedoeld. Welnu, hij is de jonge halfbroer van Medea, prinses van Colchis, in Klein-Azië. Zij wordt verliefd op Jason, de leider der Argonauten, die op zoek zijn naar het door Medea's vader, Aeëtes, bewaarde Gulden Vlies. Zij zorgt ervoor dat Jason dit kan bemachtigen en vaart in het geheim met hem weg; Absyrtos neemt ze met zich mee. Als Aeëtes de achtervolging inzet, snijdt Medea haar broer in stukken en strooit die uit over de zee. Omdat de koning laat stoppen ten einde de brokstukken te verzamelen, weet het vluchtend paar te ontkomen.

Voor wie over deze voorkennis beschikt, zijn de eerste kwatrijnen niet zo moeilijk. ‘De oogen, betraand in machtloos wee’ zijn die van Aeëtes, die tuurt over de zee om geen lichaamsdeel te missen. In de terzetten worden met elkaar vergeleken: de pijn van de moeder bij de geboorte van Absyrtos en het leed van de vader dat hij zou lijden, als hij zelfs maar een pink zou missen bij zijn pogingen de delen tot een geheel te verzamelen. Wat hij eigenlijk probeert is het tot leven wekken van een dode, iets wat ook gesuggereerd wordt door het aanspreken van de jongen - hoewel in het midden wordt gelaten of de dichter hier aan het woord is (dan zou er sprake zijn van een zogenaamde apostrofe), dan wel Aeëtes sprekend wordt ingevoerd. Hoe dan ook, binnen het kader van de traditie van de mythe wijkt Vestdijks sonnet niet af wat de gebeurtenissen betreft, maar is zijn duiding, zijn belichting van het verhaal nieuw of anders. (Dit geldt ook voor de andere sonnetten). In de bekende klassieke en postklassieke versies van dit verhaal gaat alle aandacht uit naar de daad van Medea, die getekend wordt in haar egoïsme, doordat zij op barbaarse wijze haar broer en in wezen ook haar vader opoffert aan een ‘amour fou’. Hier gaat het om een ander drietal: de vader, de zoon en, in mindere mate naar het lijkt, de moeder. Kind tussen twee ouders: een Vestdijkconstante met een scala van mogelijkheden tot symbolische duidingen. Welke hier aan de orde zijn, kan wellicht duidelijk worden uit een verkenning van de context.

[p. 121]

Absyrtos

 

Die nacht werd hij gestrooid, -niet voor de visschen

 

Maar voor een ander glinsteren: van oogen

 

Betraand in machtloos wee, steeds aangezogen

 

Door nieuwe brokken die men niet mocht missen.

 

 

 

Zoo kwam hij langzaam, langzaam op het droge:

 

Eindlooze vangst, bemoeilijkt door het gissen

 

Naar wat wellicht nog ronddreef in 't onwisse

 

Van al die golven die zijn lijk bewogen.

 

 

 

Absyrtos, hoor, uw oude vader stamelt

 

Zijn waanzin op de plecht, waar gij verzameld

 

En tot een zoon bijeengebonden zijt.

 

 

 

Zulk leed heeft niet uw moeder ondervonden,

 

Toen gij met heel uw lichaam haar verwondde’,

 

Als door een pink van u uw vader lijdt.

	I		II		III		IV
1	Scylla en Charybdis	⋆	Protcus	⋆	Kirke en Odysseus	⋆	Het lied der Sirenen	⋆
	↕		↕
2	Odysseus in de onderwereld	⋆	Tiresias in de onderwereld	⋆	Hermes Psychopompos	⋆	Hekate	(⋆)
	↕ dial.		⊸
3	Orpheus en Eurydice	⋆	Het vat der Danaiden	⋆	De roof van Kerberos	⋆	Tantalos	⋆
	↕ dial.		↕
4	Marsyas	⋆	De steen van Sisyphos		Oedipus en Antigone		Arachne	⋆
	↕ dial.
5	Prometheus		Philemon en Baucis		Augias		De diefstal van Hermes
	↕ dial.
6	Het verleden van Silenos	⋆	Ariadnc op Naxos	⋆	Dionysos en de Tyrheensche zeerovers	⋆	Pentheus	⋆
	(↕ dial.)				↕ ?
7	Leda en de zwaan	⋆	Danae en de gouden regen	⋆	Semele's dood	⋆	Europa en de stier	⋆
	↕ dial.
8	Daphne	⋆	Io en de horzel	⋆	Atalanta's nederlaag		Hyakinthos	⋆
	?
9	Demeter's klacht	⋆	Niobe's klacht	⋆	Klytemnestra's klacht	⋆	Ino's klacht	⋆
10	Phacton	⋆	Ikaros	⋆	Absyrtos	(⋆)	Het kind Herakles	(⋆)?
11	Ganymedes	⋆	Hebe	⋆	Endymion	(⋆)?	Narkissos	(⋆)?
12	De geboorte van Aphrodite	⋆	De geboorte van Pallas Athene	⋆	De geboorten van Hera	⋆	De keuze van Paris	⋆

[p. 122]

Eerst de horizontale verbindingen. Sonnetten I 10 en II 10 zijn aan respectievelijk Phaëton en Ikaros gewijd.^15. De traditie wil dat eerstgenoemde voor één dag van zijn vader Phoebus (de zonnegod) de taak overnam diens wagen te besturen. Hij deed dat zo slecht, dat hij de aarde schroeide en zijn vader geen andere oplossing zag dan hem met de bliksem naar beneden te halen. Ikaros vloog met zijn vader Daedalus van het labyrint op Kreta weg, maar kwam in jeugdige overmoed met zijn vleugels van was zó dicht bij de zon dat deze smolten en hij in zee viel. De val der zoons komt ook in Vestdijks sonnetten voor, maar de verklaring ervan is een heel andere. Phaëton valt, omdat hij inziet dat hij precies doet wat zijn vader hem heeft opgedragen: hij is ‘een onbegaafde, een werktuig’. Daedalus geeft juist geen instructies aan zijn zoon, omdat hij hem dan onzeker zou maken. De tegenstelling tussen beide zoons komt het scherpst naar voren in regel 12 van de sonnetten: ‘Toen wist de zoon’ tegenover ‘De zoon wist niets’. Juist het niet weten verleent Ikaros meesterschap, zoals uit de laatste regel blijkt. Hij verheft zich, letterlijk en figuurlijk, boven zijn vader Daedalus, maar moet dit met een dodelijke val bekopen.

Beginnen I 10 en II 10 met de vader en eindigen zij met de val van de zoon, in III 10 is de situatie omgekeerd. Eerst de val van de zoon in zee - maar hij is al dood - daarna de vader. Een heel andere vader overigens dan de autoritaire Phoebus of de meesterlijke man, voor wie Daedalus doorgaat. Typerend is dat hij niet in volle gedaante opdoemt, maar dat bij wijze van pars pro toto zijn glinsterende ogen verschijnen, ‘betraand van machtloos wee’. Deze frase wordt gekenmerkt door een typisch vestdijkiaanse ambiguiteit. In eerste instantie wordt met ‘wee’ uiteraard verdriet bedoeld, bij herlezing van het sonnet echter blijkt dit ‘machtoos wee’ óók te anticiperen op de pogingen van de vader de zoon te doen verrijzen, opnieuw geboren te doen worden.^16. Zo bezien is IV 10, ‘Het kind Herakles’, een logische voortzetting, want van deze heros wordt gezegd: ‘In alles reeds zijn vader, zooals hij in zijn wieg te spart'len lag’. Geen dood in het water, maar leven in een wieg. Leven en overleven: Herakles overwint de slangen en daarmee het doodsgevaar. Hij is de enige der vier zonen die aan de dood in het water ontkomt en de enige die ook geen zoon heet: hij is al vader! Deze horizontale reeks laat dus een verstrengeling zien van de motieven vader/zoon, dood/geboorte en loopt van een vader die de zoon doodt (bij Vestdijk overigens op indirekte wijze) naar de zoon die vader is en zelf doodt. In deze ontwikkeling heeft het sonnet ‘Absyrtos’ een scharnierfunctie.

15. Deze sonnetten worden kort besproken door Fresco, op. cit., pp. 227 e.v.

16. Met dank aan E.R. van der Paardt.

[p. 123]

Nu de vertikale verbindingen. Alleen al uit de titels van de sonnetten van de derde reeks blijkt dat de vrouw, vooral in haar demonische gedaante van tirannieke moeder of dominante minnares, daarin een belangrijke rol speelt. Dit geldt ook voor de twee sonnetten, waartussen ‘Absyrtos’ is ingeklemd: ‘Klytemnestra's klacht’ en ‘Endymion’. In het eerste zien we Klytemnestra, de echtgenote en moordenares van Agamemnon, klagen over haar zoon Orestes, wat uiteraard een parallel oplevert met de klacht van Aeëtes over zijn zoon. Maar de klacht is wel van een heel andere aard: Klytemnestra neemt het de jongen kwalijk dat hij ‘bij zijn dolken huivert’ (r.13) en niet als wreker optreedt van de moord op zijn vader. Een paradoxale klacht, die nogal wat erotische connotaties bevat. In het sonnet III 11 staat de erotiek geheel centraal. Vestdijk geeft een eigen versie van het verhaal van Endymion, de geliefde van de maangodin Selene. In zijn belichting (om een toepasselijke term te gebruiken) gaat het om de ambivalente gevoelens van de jongen ten opzichte van Selene. Zij trekt Endymion uit de slaap, de doodslaap, waarin hij ‘wegzinkt als een steen zo zwart en zwijgend’, maar brengt hem in een tweede slaap, waarin hij haar minnaar wordt. De laatste regel, en met name het laatste woord, levert een aprosdoketon op: Endymion ontwaakt, terwijl er juist sprake is van het wederom verzinken in de dood! Nu werd in de oudheid al het verhaal van Endymion symbolisch geïnterpreteerd: de eeuwige slaap van Endymion betekende dan de bevrijding uit het aardse bestaan, dus juist het eeuwige leven.^17. Die opvatting deelt Vestdijk kennelijk, gezien de slotwoorden van dit sonnet. Doodzijn is eeuwig leven; de vereniging met de maangodin, een bekend moedersymbool, dus de ware dood. Hiermee is ook een verbinding gelegd met ‘Klytemnestra's klacht’: daar zou in de vereniging de moeder sterven, in ‘Endymion’ is dat de zoon-minnaar. Maar wat is nu de verbinding met ‘Absyrtos’? Dat Vestdijk die heeft willen leggen, blijkt uit diverse details, zoals het zink-motief dat III 10 en III 11 gemeen hebben (Aeëtes voorkomt het zinken van Absyrtos, Selene dat van Endymion) en het verwonden van de moeder, dat zowel in III 9 als III 10 voorkomt (Klytemnestra wenst door haar zoon gewond te worden; Absyrtos verwondt zijn moeder bij de geboorte). Een vereniging met de moeder lijkt op het eerste gezicht in ‘Absyrtos’ te ontbreken, of juist een tegenhanger te hebben in de geboorte van de jongen, die de prenatale eenheid van moeder en zoon doorbreekt. Toch geloof ik dat de vereniging wel degelijk aanwezig is en wel, wederom, in symbolische vorm: door de strooiïng van Absyrtos' ledematen in zee. (Dat de zee voor de moeder staat in een duidingsmogelijkheid die bij getrainde Vestdijklezers wellicht

17. Zie Eric M. Moorman & Wilfried Uitterhoeve, Van Achilleus tot Zeus, Nijmegen 1987, s.v. Endymion.

[p. 124]

Phaëton

 

Zóo streng had hij de tijdsduur ingeperkt,

 

De vader, die zijn zoon de zonnewagen

 

Voor éen dag overliet, dat bij het dagen

 

Geen vogel het verschil had opgemerkt

 

 

 

Met anders. Aan de verre einder zagen

 

De boeren hem omhoogklimmen in 't zwerk;

 

Men molk de koe op tijd; en 't akkerwerk

 

Begon en eindigde als op and're dagen.

 

 

 

Er was geen onderscheid: de paarden draafden

 

Alsof de vader zelf de teugels hield;

 

De wagen sproeide vuur, door hèm bezield.

 

 

 

Toen wist de zoon: ik ben een onbegaafde,

 

Een werktuig, zonder eenig aanbelang, -

 

En stortte neer, vlak voor zonsondergang.

Het was hun een'ge kans om te ontsnappen
Het Labyrinth was kil, en 't heimwee groot.
De vader wist: een wedstrijd met de dood...
De zoon wist niets, en volgde alle stappen

Met heel t vertrouwen van de tochtgenoot
Van een meesterlijk man: hij maakte grappen
Over het vleugelpaar dat dicht kon klappen
En dat met was aan beider schouders sloot.

De vader wist: als ik hem waarschuw, stort
Hij neer, omdat hij dan onzeker wordt;
Daarom gezwegen van het doodsgevaar!

De zoon wist niets, bewoog het vleugelpaar
In staat'ge rust, - tot aan zijn val in zee
Was híj de ware meester van de twee.

Toornig en trotsch, in alles reeds zijn vader,
Zooals hij in zijn wieg te spart'len lag,
Was hij de mannelijke leeftijd nader
Dan men wel aannam vóor die groote dag.

Zoo werd hij van zijn heldendaad de dader
Onder een schier volwassen hoongelach;
En op zijn voorhoofd zwol een gift'ge ader,
Toen hij de gift'ge slangen naad'ren zag.

[p. 125]

 

Want dit was zijn geheim: dat aan die slangen

 

Hijzelf gelijk werd, in 't gespuwd venijn

 

Hun mind're niet, en even dood'lijk kronk'lend.

 

 

 

En 't donshaar op zijn bolle kinderwangen

 

Was even kil en glad als schubben zijn,

 

En drie paar oogen vochten, valsch en fonk'lend.

‘Hoor ik mijn kind'ren achter zuilen hijgen?
En welke vloek wordt in hun mond gesmoord?
Alleen omdat 'k hun vader heb vermoord,
Durven zij mij met bloedwraak te bedreigen!

Maar voor de zwakken is 't gemompeld woord
Reeds daad, - geen bloed zal van hun handen zijgen;
Vonden zij mij in 't bad, mijn dood'lijk zwijgen
Joeg hen als naaktgeschoren lamm'ren voort.

Geef mij de furiën, - een beul - een vijand:
Al waarin 't wreed geweten zich vermomt,
En niet een jongen, die bloost en verstomt.

O wraak, ontdoe u van hun schaam'le bijstand:
Zoolang Orestes bij zijn dolken huivert,
Voel 'k mij onschuldig en voor God gezuiverd!’

Hij was verwend steeds door de groote slaap,
Zooals een dier, dat zich de slaap toeëigent,
De leden rekt en strekt en gulzig gaapt,
En wegzinkt als een steen zoo zwart en zwijgend.

Maar toen zij hem in slaap bracht, overnijgend
En hem beschijnend, moest de teng're knaap
Voor 't eerst als minnaar in zijn sluimer stijgen,
Haar tegemoet die hem had aangeraakt.

Zoo worstelde hij ied're nacht met haar,
Vol heimwee naar de kussen van haar mond,
En toch weerstrevend en onhandelbaar.

Zij kuste zelden, zelden; ook al laakte
Zij 't in zich, dat hij tot de morgenstond
Worstelen bleef en huiverend ontwaakte.

[p. 126]

al bij eerste lezing zal zijn opgekomen,^18. maar het aardige is dat zij hier vanuit de context is beargumenteerd.) Zo bezien is ‘Absyrtos’ veel meer een moeder-sonnet dan wij aanvankelijk hadden gedacht: het moedermotief zorgt voor een ringcompositie, wat, zeker bij Vestdijk, ook iets zegt over de inhoud. Het sonnet staat dus in een reeks waarin de motieven moeder/zoon, liefde/dood/leven zijn verstrengeld; het hoofdaccent valt hier op de dodelijke omarming van de moeder. We moeten niet vergeten dat in ‘Absyrtos’ de figuur van Medea, prototype van een vernietigende moeder, niet met name wordt genoemd, maar wel op de achtergrond aanwezig moet worden gedacht.

Mijn analyse vanuit de context samenvattend zou ik zeggen dat in ‘Absyrtos’ letterlijk van een verscheurd kind tussen twee ouders sprake is. De moeder trekt het naar beneden, de vader probeert het te laten rijzen. De moeder staat voor liefde/erotiek, verbrokkeling en dood; de vader voor eenwording in letterlijke en, naar we mogen aannemen, ook in meer figuurlijke zin. De moeder is machtiger dan de vader: zijn lijdende werkzaamheid is uiteindelijk tot mislukking gedoemd.

Ik heb dit sonnet nu op twee manieren bekeken: ‘geïsoleerd’, maar dan wel in het licht van de traditie van de mythe, en ‘contextueel’, waardoor een psychologisch-symbolische duiding mogelijk werd. Daarmee is het aantal interpretatie-mogelijkheden niet uitgeput. Ik noem er nog een. Thematisch sluit het sonnet aan bij de reeks ‘Vader en zoon’ uit dezelfde bundel, ten dele in dezelfde weken geschreven als waarin de ‘Griekse sonnetten’ onstonden.^20. De in die tien gedichten tellende reeks dominante Christus-symboliek^21. zou ook weleens in ‘Absyrtos’ aanwezig kunnen zijn. Ik laat de uitwerking van deze suggestie liggen, omdat ik een andere interpretatie-mogelijkheid nog belangwekkender vind. Ik gebruik daarvoor als opstapje een opmerking van Martin Hartkamp in een recentelijk gebundeld artikel uit 1965: ‘Vestdijk als dreumes ingelijfd’. Hij schrijft daarin:^22. ‘De meeste schrijvers worden spoedig ingelijfd, maar Vestdijk, deze meester in 't verschuilen, heeft lang tegenstand geboden, en het is dus interessant om na te gaan hoe men hem er onder heeft gekregen, waarbij wij onwillekeurig denken aan de volgende regels uit Vestdijks sonnet “Absyrtos”:

Zoo kwam hij langzaam, langzaam op het droge:
Eindlooze vangst, bemoeilijkt door het gissen
Naar wat wellicht nog ronddreef in 't onwisse
Van al die golven die zijn lijk bewogen.’

18. Voor zee = moeder bij Vestdijk. Zie Martin Hartkamp, Identificatie en isolement, Amsterdam 1988, met name het titelessay (pp. 68-102).

20. Verg. Martin Hartkamp, Schoten rondom Vestdijk, Leiden 1989, p. 91: ‘Eenwordingsdrang of identificatie is de kern van Vestdijks werk. Het is een koepel die op twee pilaren rust (...) een Dionysische en een Apollinische pilaar, een moeder- en een vaderkant. Pilaren dalen, maar gaan ook omhoog. In deze beeldspraak is de moederkant de dalende pilaar, die in de duisternis, onder de grond, verankerd is, terwijl de vaderzuil omhoog rijst, opstijgt naar het licht.’

21. Zie Els Schrover, ‘Tegen 't verbod? Het vader/zoon-motief in enkele gedichten van Vestdijk’, in: Vestdijkkroniek 68/69 (1990), pp. 42-49.

22. Martin Hartkamp, op. cit. (n. 19), p. 30.

[p. 127]

Als men in dit kwatrijn een soort illustratie van het receptieproces van Vestdijks werk kan zien, dan moet dat ook kunnen lukken met de tegenpool daarvan: het productieproces. Vestdijk zelf noemde een symbolische duiding in deze richting ‘functioneel’,^23. wij spreken tegenwoordig graag van ‘poëticaal’. Een poëticale leeswijze zou kunnen starten met een registratie van de dionysische en apollinische elementen die in de gehele cyclus compareren en ook hier volop aanwezig zijn: ik denk bijvoorbeeld aan de verstrooiing van Absyrtos (de technische term hiervoor is ‘Zerstückelung’); aan het lijden en de waanzin; aan het eenheidsstreven. Maar deze weg lijkt mij wat omslachtig. Korter en waarschijnlijker overtuigender wordt mijn duidingsvoorstel, als ik ervan uitga, dat Vestdijk zich in dit sonnet aansluit bij een bekende poëticale traditie, die inhoudt dat het kind het gedicht voorstelt en de vader of moeder de dichter symboliseert, al naar gelang het scheppen, dan wel het laten groeien en rijpen van het werk accent krijgt.^24. Hoe past ‘Absyrtos’ hierin? De jongen ligt in stukken in zee, die in dit kader staat voor het onbewuste, het rijk der ongeordende ideeën. De vader verzamelt de brokken en bindt ze tot een zoon bijeen. Dat beeld kan men als volgt ‘vertalen’: de dichter, de poëet in etymologische zin van ‘maker’, brengt wat in hem opwelt onder woorden, waarbij hem de beperkingen zijn opgelegd van passend idioom, maat en rijmschema, totdat hij komt tot een geheel, in dit geval een sonnet. Deze werkzaamheden gaan met veel pijn en moeite gepaard, want zoals Leo Vromans befaamde versregel^25. luidt: ‘“Scheppen”, riep hij, “gaat van Au”.’ Dat de vader wordt gekweld door ‘machtloos wee’ en slechts stamelen kan, geeft de angstige zekerheid van de dichter weer, dat hij er nooit in zal slagen precies te verwoorden wat in hem opkomt, altijd weer zal stuiten op de limieten van de taal. Een en ander is geen reden om het dichten op te geven, en Vestdijk deed dat ook pas veel later, toen voor hem alleen nog het proza telde. Maar in St. Michielsgestel dichtte hij bijna letterlijk als een bezetene, met een productie van honderden bladzijden in enkele maanden, die het ‘langzaam, langzaam’ van dit sonnet lijkt te ironiseren. Pikant detail is overigens dat Vestdijk, eenmaal ontslagen uit het gijzelaarskamp, aan Theun de Vries meldde dat hij zich na zijn verblijf aldaar tien jaar ouder geworden voelde.^26.

De drie lagen van het sonnet die ik heb onderscheiden hebben duidelijk iets met elkaar gemeen: in alle drie worden traditionele patronen gevarieerd. In Vestdijks versie van het mythologische verhaal staan Absyrtos en Aeëtes centraal, niet Medea; in de psychologisch-symbolische laag worden opposities doorbroken; als poëticaal gedicht is het sonnet iro-

23. Vestdijk gebruikte deze term in zijn korte essay over Gérard de Nerval, opgenomen in zijn bundel Lier en lancet (1939); voor een analyse van dit essay zie Harry Bekkering, Veroverde traditie, Amsterdam 1989, pp. 142-158.

24. Zie S. Dresden, Wat is creativiteit?, Amsterdam 1987, pp. 147 e.v.

25. Uit Vromans Ballade’; de regel werd door H.U. Jessurun d'Oliveira gebruikt als titel voor zijn bundel interviews met Achterberg, Hermans, Lucebert e.a. (Amsterdam 1965.)

26. Zie Briefwisseling, p. 82.

[p. 128]

nisch en in wezen paradoxaal. Ik heb trouwens, wat de poëticaliteit betreft, sterk de indruk dat ook het schip dat in ‘Absyrtos’ voorkomt, een functioneel symbool is (om Vestdijks eigen terminologie te gebruiken): is dat juist, dan vermengt hij in het sonnet twee poëticale tradities.^27.

Het variëren, mengen, vaak ook het omkeren van vaststaande begrippen, traditionele thema's en motieven - dat is nu typisch Vestdijk. In alle literaire genres die hij beoefende - en dat zijn vrijwel alle bestaande genres, Vestdijk schreef alleen geen toneel^28. - vinden we die werkwijze terug. Ook op het vlak van de taal en de compositie trouwens, aspecten van dit sonnet die een aparte behandeling zouden verdienen, maar waar ik, mijn betoog afrondend, alleen maar heel kort op wil ingaan. Een aardig voorbeeld van het wrikken aan een vaste uitdrukking is de formulering uit het eerste terzet: ‘Waar gij verzameld / en tot een zoon bijeen gebonden zijt’. Die varieert immers de bijbelse zegswijze ‘tot de vaderen verzameld’ - wat weer heel goed spoort met mijn opmerkingen over het thema van de eenheid van vader en zoon! Over de opbouw van ‘Absyrtos’ kan men zeggen dat het sonnet begint met het eind van de jongen en eindigt met diens begin. Eerst zien we, via het oog van de vader, talloze brokken om aan het einde met een ‘heel lichaam’ geconfronteerd te worden. Dit omkeren van begin en eind vinden wij ook in de macrostructuur van de cyclus. Zoals men in Fresco's schema kan zien, eindigen drie van de vier reeksen met een sonnet, dat het woord ‘geboorte(n)’ al in de titel heeft. En het allerlaatste sonnet van de cyclus, ‘De keuze van Paris’, is in feite ook een geboorte-gedicht, zij het op een ander niveau. De keuze van Paris voor Aphrodite zou immers leiden tot het begin van de Trojaanse oorlog, waarmee zoveel oude Griekse mythen zijn verbonden, die Vestdijk in deze sonnetten opnieuw tot leven heeft gebracht.

Tekst van een voordracht, gehouden op de jaarvergadering van de Mij. der Nederlandse letterkunde, Leiden 1-6-1991.

27. Voor de scheepvaartmetaforiek m.b.t. het dichterschap zie E.R. Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bern 1969⁷, pp. 138 e.v.

28. Verg. Martin Hartkamp, ‘Waarom schreef Vestdijk geen toneel?’, in: Identificatie en isolement, pp. 155-172.