Vestdijkkroniek. Jaargang 1992

[p. 66]

Honoré Schelfhout
Schrijven geeft te denken. Vestdijks kritiek van de onzuivere rede

‘Les oeuvres de l'esprit, poèmes ou autres, ne se rapportent qu'à ce qui fait naître ce qui les f[a]it naître elles- mêmes, et absolument à rien d'autre.’ (Paul Valéry)^1.

‘1928 Studeert korte tijd aan de Rijksuniversiteit te Leiden filosofie, met psychologie als hoofdvak’.^2. In zijn beknoptheid spiegelt dit biografisch gegeven met opmerkelijke precisie het zwaartepunt van een levenslange preoccupatie. Nog in 1956 zal Vestdijk ter verklaring van zijn belangstelling voor de Kritik der reinen Vernunft erop wijzen, dat Kants ‘denkwijze en analyse van het denken bijna overal psychologisch interessant’ is en door hem het liefst wordt gelezen ‘niet alsof het zuivere denken aan de orde was, maar het onzuivere, onwetenschappelijke, alledaagse, “persoonlijke” denken’.^3. Denken wordt hier door Vestdijk in de elementaire betekenis van ‘bewustzijn van zichzelf’ gebruikt, en zijn voorkeur voor ‘het onzuivere denken’ lijkt een (essayistische) vrijblijvendheid in te houden als het om de denkmomenten: afleiding, gevolgtrekking en oordeel gaat. De onzuivere rede weet zich kennelijk niet belemmerd door aprioristische begrenzingen. Betrekkelijk wars van enig isolatieprincipe laat ze zich associatief steeds weer verleiden door nieuwe perspectieven. Daarom kan Vestdijk schrijven dat iedere geestelijke werkzaamheid als geïsoleerd staat tot grenzeloos, indien men haar vergelijkt met de vormloze en onbegrensde denkprocessen van het dagelijks leven.^4.

Voor alle duidelijkheid, een filosoof is Vestdijk natuurlijk niet. Het object van zijn denken is bovenal het bijzondere en concrete, het ervaarbare, prelogische denken zèlf. De wijsgerige uiteenzettingen van Kant scherpen dan ook niet zozeer Vestdijks inzicht in het verstandelijke onderscheidingsvermogen, als dat zij hem tot zijn sterk psychologisch bepaalde opvatting over het bemiddelend functioneren van de imaginatie brengen. Niet de geabstraheerde distincties maar de verbindende gelijkenissen houden Vestdijk bezig, wanneer hij dat magistrale hoogtepunt van de

1. ‘Première leçon du cours de poétique’ (1937): ‘De werken van de geest, gedichten of andere, betrekken zich slechts op datgene wat doet ontstaan dat ze zelf doet ontstaan en op absoluut niets anders.’ (OEuvres I, ed. Jean Hytier, Paris 1957: 1350).

2. Schrijvers Prentenboek: S. Vestdijk, 's-Gravenhage 1983: 2.

3. De leugen is onze moeder, Den Haag 1965: 39.

4. In ‘Enige proefjes zout water’ (1941), De Poolse ruiter 1946, Amsterdam 1976: 42.

[p. 67]

kritisch-rationalistische filosofie bestudeert. Verbindend, want het is de verbeelding die het onbewuste tot bewustzijn brengt, het abstracte tot concreetheid, het algemene tot bijzonderheid.^5. Als de levende vormkracht in de taal is de analogie daartoe bij uitstek geëigend.

In zijn volumineuze, psychologisch-evolutionistische hoofdwerk The Golden Bough^6. kwalificeert Frazer speciaal het magische of mythische denken als analogiserend, omdat daarin de wet van de gelijkenis zich zeer doet gelden. Het toekennen van realiteit aan ideële verbindingen, zoals deze Britse antropoloog geneigd is van de mythisch denkende mens in de primordiale tijd aan te nemen, sluit een ervarend onderscheiden tussen het subjectieve en het objectieve uit. Dit betekent niet dat de analogie alle verschillen opheft, wel dat de meervoudigheid op beeldend denkende wijze wordt vastgehouden. Er is in dit opzicht sprake van een interessante parallel met Vestdijks visie op het (zijns inziens antithetische) creativiteitsproces.^7. In een brief van 27.IV.1932 schrijft hij aan Ter Braak:

‘Subject-object en de bokkesprongen en kantelingen dezer begrippen vormen een oude hobby van me. [...] Het onderwerp werkt op een gekke manier op mijn poëtische instincten, hóe, zou ik niet kunnen zeggen, misschien doordat het dat gebied der mystiek is, dat nog net door het verstand benaderd kan worden, maar waarin het verstand ook voortdurend opgelost wordt.’^8.

Vooral de laatste zinssnede is een aanmaning op dat ‘onderwerp’ uitgebreider terug te komen. In het kader van het prelogische denken zal daartoe gelegenheid zijn.^9. Over ‘dát gebied der mystiek’ laat zich hier al zeggen, dat een gerichtheid conflicten op te heffen: ‘deze synthetiserende levenshouding, die de tegendelen op een hoger plan poogt te verenigen’^10., door Vestdijk per definitie ‘mystiek’ wordt genoemd.

In Vestdijks analogiserende denken neemt de wet van de gelijkenis steeds weer de gestalte aan van een mythisch vergelijken van het algemene met het bijzondere, zonder dat deze ooit aan elkaar gelijk worden. Het deel is niet het geheel, het teken niet de zaak, het woord niet het ding, de mens niet het universum, een relatie niet een substantie. De absolute identiteit van alles zou het eigenmachtige, het tastend weifelende doen verdwijnen, terwijl deze ‘vrijheid’ juist de voorwaarde is voor een vruchtbaar scheppende geest. Met een knipoog naar Kants schematisme - die ‘verborgene Kunst in den Tiefen der menschlichen Seele’^11. - onderkent Vestdijk het artistieke belang van ‘de mythe in actie’^12. die ‘min of

5. De leugen is onze moeder, Den Haag 1965: 40.

6. J.G. Frazer, The Golden Bough. A study in magic and religion 1890-1915, London 1970: 14 e.v..

7. Cf. ‘Retorisch, niet genoeg retorisch’ (1956): ‘het dichterlijk talent, en de scheppingsdrang in het algemeen, [is] opgebouwd uit contrasterende elementen, die nu eens eendrachtig samenwerken of onderscheidloos ineenvloeien, dan weer aanleiding geven tot een innerlijke verdeeldheid, die, al dan niet in het oeuvre aantoonbaar, tot de meest intieme en vaak martelende problemen van het kunstenaarschap behoort.’ (Voor en na de explosie. Opstellen over poëzie 1960, Amsterdam 1980: 47).

8. Geciteerd naar Harry Bekkering, Veroverde traditie. De poëticale opvattingen van S. Vestdijk, Amsterdam 1989: 237.

9. Cf. ook p. 74 en noot 51.

10. ‘De rationalist als mysticus’ (1959), Voor en na de explosie. Opstellen over poëzie 1960, Amsterdam 1980: 31.

11. In ‘Het persoonlijk schema’ (1956) citeert Vestdijk tweemaal deze passus uit Kritik der reinen Vernunft A 141, B 180. (De leugen is onze moeder, Den Haag 1965: 39 en 52).

12. Ib. 52.

[p. 68]

meer eigenmachtig, min of meer tastend en op goed geluk, een min of meer bruikbaar verband tussen het bijzondere en het algemene’^13. legt. De mythe op zichzelf is weliswaar onmiskenbaar megalomaan maar kan door uiterste zelftucht binnen de perken worden gehouden.^14. De concentrerende en isolerende poëzie is daarvan wel de glanzendste getuigenis.

In Vestdijks zienswijze wordt er in de dynamiek van het schrijfproces geen absolute waarde nagestreefd. Er moet veeleer worden uitgegaan van het bestaan van een immanente (voor-)waarde die in de ideële voorstelling van de ‘maker’ verschijnt als intentie^15. en levensprincipe^16.. De ontwikkeling van wat doorgaans door Vestdijk als kiemcel wordt aangeduid, kan de scheppende kunstenaar in het ontstaan van het literaire werk ervaren. Vooraf uitgedachte concepten zijn om die reden niet méér dan de resultaten van een begripsscholastiek, zolang ze niet de toetsing hebben doorstaan aan de ervaring. De psycholoog Vestdijk wenst onder ‘ervaring’ overigens ook ‘de wijsheid, de rijpheid, de mensenkennis, het geduldige reiken naar de eigen ziel’ te verstaan.^17.

In het volgende willen we nagaan wat precies bedoeld is met het onzuivere denken, hoe dit denken zich verhoudt tot het schrijven, en wat dit voor Vestdijks opvattingen over het literaire werk betekent. Uiteraard vormt diens eigen essayistische dictie de betrouwbaarste bron om dit probleem bespreekbaar te maken.

13. Ib. 53-54.

14. Cf. ‘Aan de bronnen der mythologie’ (1937), Lier en lancet 1939, Amsterdam 1976: 313.

15. Albert Verwey en de Idee 1940, Amsterdam 1965: 39.

16. Ib. 26.

17. De leugen is onze moeder, Den Haag 1965: 62.

Het prelogische denken

Denken en schrijven worden door Vestdijk vanaf zijn eerste beschouwende proeven (1932) op elkaar betrokken. Het is beslist geen toeval dat Ter Braak hem in die tijd een denker noemt, ‘die gemakkelijker denkt, als hij dicht’.^18. Het besef dat de filosofie en de literatuur als twee bergtoppen in hetzelfde landschap evenzeer een vergelijkbaar uitzicht delen als door een diepe kloof gescheiden zijn, maakt het wellicht begrijpelijk dat Vestdijk regelmatig met de idee van een prelogisch denken speelt. Deze vorm van denken kan namelijk beschouwd worden als de kiemcel van een cultuur-historische ontwikkeling die in haar aanvangsstadium geen onderscheid kende tussen een poëtische en wijsgerige beschouwingswijze.

Een soortgelijke gedachte is reeds bij G.B. Vico te vinden, wiens belangrijkste werk La Scienza Nuova (1744) Vestdijk overigens niet uit de eerste hand gekend lijkt te hebben. Aan Theun de Vries schrijft hij tenminste in een brief van 26.VI.1943: ‘Vico is alleen tot mij doorgedron-

18. ‘De Dichter en het Leven’, kroniek van 12.XI.1933 in Het Vaderland, over onder andere Berijmd Palet. Ondubbelzinnig voegt Ter Braak hieraan toe: ‘niet dus (dit ter voorkoming van mogelijk misverstand) de poëzie van een denker, die gemakkelijker denkt dan hij dicht!’ (Verzameld Werk V 1949, Amsterdam 1980: 15).

[p. 69]

gen doordat Joyce in Finnegan's Wake van zijn constructies gebruik schijnt te hebben gemaakt.’^19. Voor Vico is poëzie taal in oorspronkelijke toestand - ‘dentro della poesia le origini delle lingue’ - en is het de taak van de dichter te heretymologiseren. In zijn lezing over het dichterlijke beeld (1942) geeft Vestdijk er blijk van met dit gedachtengoed vertrouwd te zijn. En wel daar, waar hij uitlegt wat Nijhoff bedoelt, wanneer deze beweert aan de taal te vragen hoe hij schrijven moet. In de taal, aldus Vestdijk, liggen oorspronkelijke betekenissen verborgen. De dichter zoekt de schuilhoeken van de taal af om de algemeen gangbare woorden, uitdrukkingen en zegswijzen in hun oorspronkelijke staat te herstellen en van hun al te retorische accenten te ontdoen. De dichter ‘is te vergelijken met een delver naar edelstenen, die van zijn vondsten eerst het door de eeuwen opgehoopte gruis moet afbikken’.^20.

Naar Vestdijks mening vindt de ‘mythische’ genese van een denken dat in zijn oervorm nog het inspiratieve en construerende moment onscheidbaar verenigt, eveneens op individueel niveau plaats. De eerste fase van ieder scheppingsproces zou met andere woorden analoog zijn aan de poëtische denkwijze van de mensen uit het vroegste tijdperk. De poëzie wordt in deze visie tot het bereik van de taal, waarin we de kiemcel van al het denken nog in zijn elementaire vorm kunnen waarnemen. Dáár ligt voor Vestdijk dan ook het poëtologisch belang van het prelogische denken; van daaruit wordt duidelijk, waarom de problematische verhouding tussen het wezen en de techniek van de dichtkunst van dezelfde orde is als die tussen inspiratie en constructie.^21. Hoewel onderscheidbaar zijn ze niet van elkaar los te denken.

‘Dit innige verband - terwijl zij toch als begrippen zo ver mogelijk van elkaar afstaan -is wellicht daardoor te verklaren, dat zij in de grond van de zaak hetzelfde zijn. Dat wil zeggen: inspiratie heeft betrekking op het dichterlijke scheppingsproces in zover dit onbewust blijft, constructie in zover het bewust is geworden.’^22.

Onherleidbaar schijnende tegenstellingen als: inspiratie vs. constructie, irrationaliteit vs. rationaliteit, intuïtie vs. intellect, essentie vs. existentie, wezen vs. techniek worden vanuit ‘de grond’, d.i. het prelogische denken, tot niet meer dan perspectivische onderscheidingen. Dit inzicht maakt het Vestdijk mogelijk met dergelijke antonimische paren tot het gewenste resultaat van zijn esthetische beschouwingen te komen, zonder een tot ding makende, ‘te substantialistische’^23. betekenisbepaling van de fenomenen sec te hoeven geven. Zijns inziens handelt het namelijk bij

19. Briefwisseling S. Vestdijk & Theun de Vries, bezorgd door S.A.J. van Faassen, Amsterdam 1985: 91.

20. De glanzende kiemcel 1950, Amsterdam 1975: 185-186.

21. Ib. 246.

22. Ib. 244.

23. Cf. De Poolse ruiter 1946, Amsterdam 1976: 222.

[p. 70]

de afzonderlijke termen van genoemde opposities geenszins om zelfstandige entiteiten.^24. Om deze reden laten ze zich pragmatisch functionaliseren, waarbij hun betekenis zich eerst in het gebruik toont. Ook in Het kastje van Oma (1958)^25. zal Vestdijk dit standpunt nog innemen: hij weet niet wat inspiratie is. Elders^26. schijnt het hem onder zeker gezichtspunt zelfs onverschillig te zijn, wat men daaronder wil verstaan. Belangrijk is alleen dat ze werkt.

Een dergelijke operatieve optie is in al haar nuchterheid bepaald geen unicum in de twintigste-eeuwse kunsttheorieën. Door iemand als Valéry, wiens geschriften al vroeg in de dertiger jaren een indringende invloed op Vestdijks esthetische opvattingen blijken uit te oefenen, wordt het bestaan van de Muze zonder meer ontkend, ‘tenzij men onder inspiratie een zo beweeglijke, geordende, scherpzinnige, lerende en berekenende kracht verstaat, dat men haar evenzo goed Intelligentie en kennis zou kunnen noemen’.^27. Vestdijk acht Valéry's these, dat het intellect volledig de taak kan overnemen van wat anderen inspiratie noemen, houdbaar, mits het intellect dusdanig wordt opgevat dat het de inspiratie mede omsluit.^28. Zulke includerende denkstrategieën met glijdende begrippen, in Vestdijks werk schering en inslag, zijn de vruchten van zijn opvattingen over poëzie, waarvoor zijn inzichten in het aan tegenstellingen voorafgaande prelogische denken bepalend zijn geweest:

‘De psycholoog [...] zal geen moeite hebben om in het poëtisch denken en voelen een primitief stadium in de ontwikkeling van de menselijke geest te herkennen, een stadium, waarin het psychische beleven zich meer naar het gevoel, de bezieling, de intuïtie richt dan naar het intellect, meer naar de concrete aanschouwelijkheid dan naar de verstandelijke abstractie, meer naar het symbool dan naar het logische begrip. Men spreekt wel eens van “prelogische” denkvormen in dit verband, daarmee te kennen gevend, dat dit stadium vóór dat van het logische denken komt, zowel in de ontwikkeling der mensheid als in die van het afzonderlijk individu.’^29.

Het woord ‘prelogisch’ zou ten onrechte de indruk kunnen wekken, dat deze vorm van denken verdwijnt, zodra het logische denken tot volledige ontplooiing is gekomen, hetgeen door Vestdijk vehement wordt ontkend. Daarom stelt hij de alternatieve termen: mythisch, magisch-symbolisch of intuïtief-aanschouwelijk voor, die tevens aangeven hoe hij het prelogische denken wenst te verstaan.^30. En hij voegt eraan toe, dat

24. Dit nominalistisch beginsel vinden we in het bijzonder terug in de mentalistische tijdfilosofie van Het eeuwige telaat (1941) en meer algemeen in Vestdijks breidelloos relativisme..

25. Verzamelde muziekessays 3, Amsterdam 1983: 13.

26. De symfonieën van Anton Bruckner 1966, Verzamelde muziekessays 9, Amsterdam 1987: 243.

27. Rhumbs 1926: ‘à moins de faire de l'inspiration une puissance si déliée, si articulée, si sagace, si informée et si calculatrice, qu'on ne saurait plus pourquoi ne pas l'appeler Intelligence et connaissance.’ (Oeuvres II, ed. Jean Hytier, Paris 1960: 628).

28. Het kastje van Oma 1958, Verzamelde muziekessays 3, Amsterdam 1983: 13.

29. De glanzende kiemcel 1950, Amsterdam 1975: 30.

30. Uit deze reeks komt een opvatting van het prelogische denken naar voren die nauw aansluit bij wat men gemeenlijk in vakkringen onder deze vorm van denken verstaat. De vigerende sleutelbegrippen in het wetenschappelijk discours zijn ‘natuurlijkheid’ en ‘ingeving’.
Zo geeft een gezaghebbend handboek de volgende omschrijving van ‘prälogisch’: ‘vorlogisch, nennt man das natürliche, emotionale, einfallmässige Denken, das sich zunächst ohne die Kontrolle der Ratio seines Gegenstandes zu bemächtigen sucht; es bereitet dem logischen Denken den Weg, lässt intuitive Einsichten erst formulierbare Gestalt annehmen’.
Bij ‘einfallmässigem Denken’ wordt nog aangemerkt: ‘die natürliche Form des Denkens im Gegensatz zum logischen Denken in Form des deduktiven Schliessens oder zum diskursiven Denken. Das e.D. besteht in einem von der jeweiligen Situation geforderten unmethodischen Verwerten des Wissens “auf gut Glück”, in einem sprunghaften, probierenden Auswählen aus dem Schatz des Gedächtnisses.’ (Heinrich Schmidt, Philosophisches Wörterbuch, neu bearbeitet von. Georgi Schischkoff, 21. Auflage, Stuttgart 1982: 554 en 143,

[p. 71]

‘de psychische structuur, die eraan ten grondslag ligt, als een zelfstandige verschijningsvorm van de menselijke geest volledig recht van bestaan heeft naast en tegenover het z.g. wetenschappelijke denken, dat zo vaak, maar geheel ten onrechte, met het denken “überhaupt” wordt gelijkgesteld.^31. [...] de poëzie heeft als het ware haar eigen logica, die zich achter de woorden om voltrekt, die van de woorden gebruik maakt als suggestiemogelijkheden of sfeerverwekkers, maar in die woorden niet uitdrukkelijk hoeft te zijn neergelegd.’^32.

Vestdijks voorstelling van de impliciete functionaliteit van de poëzie herinnert in zijn formulering aan het I.D.- motief: de woorden zijn trouw aan iets wat ze nooit bezitten. Dit verband klinkt nog sterker door, wanneer we er een tel quel-notitie van Paul Valéry bij nemen die zich als een trait-d'union tussen beide laat lezen: ‘één met wat nog nooit was, zijn de volkomen gedachten die nooit zullen zijn. In de kiem die voor altijd kiem blijft, de hoogste omvattende graad van bestaan en daad. Het geheel is kiem -het geheel, nog niet in zijn delen ervaren.’^33.

31. Ook in ‘De rationalist als mysticus’ (1959) noemt Vestdijk de poëzie het ‘eigenlijke werktuig, en een hoogst belangrijk document van een denkenop-rijm, dat aan het discursief wijsgerig denken in algemene zin gelijkwaardig moet worden geacht.’ (Voor en na de explosie. Opstellen over poëzie 1960, Amsterdam 1980: 34).

32. De glanzende kiemcel 1950, Amsterdam 1975: 31.

33. Autres Rhumbs 1927: ‘Ici, unies au jour qui jamais ne fut encore, les parfaites pensées qui jamais ne seront. En germe, éternellement germe, le plus haut degré universel d'existence et d'action. Le Tout est un germe - le Tout ressenti sans parties’. (OEuvres II, ed. Jean Hytier, Paris 1960: 658).

De poëtische gedachte

In zijn lezing over het wezen der poëzie (1942) noemt Vestdijk isolatie en concentratie als haar essentiële kenmerken.^34. Het valt moeilijk te ontkennen, de associatieve en evocatieve kracht van het dichterlijke woord roept onmiskenbaar een voor-dialogisch taalgebruik op dat niet primair op communicatie is gericht. Vestdijk stelt het isolerende of concentrerende tegenover

‘het dialectisch-voortschrijdende karakter van de taal. In woorden wordt steeds een gedachte ontwikkeld; woorden betékenen iets, en zodra zij zijn uitgesproken en de betekenis tot ons doorgedrongen is, hebben zij hun plicht gedaan, zodat een herhaling in de meeste gevallen geen zin meer heeft.’^35.

Het literaire kunstwerk evenwel, met name het zozeer op herhaling berustende poëtische, lijkt zichzelf genoeg te zijn; of, zoals Fens een van zijn boeken over poëzie (1987) in dit opzicht van een treffende titel voorzag, ‘een gedicht verveelt zich niet’. Onafhankelijk van vastomschreven begrippen of een logische ontwikkelingslijn moet de poëtische gedachte vooral in vormprincipes als de herhaling, de symmetrie, het parallellisme, de variatie gezocht worden.

Nu is het natuurlijk de vraag, of een denken dat zo onlosmakelijk verbonden is met de taalvorm waarin het tot uitdrukking komt wel ‘gedachten’ overdraagt. In het essay ‘Paul Valéry als denker’ (1934) relativeert Vestdijk een te enge opvatting van ‘denken’:

34. De glanzende kiemcel 1950, Amsterdam 1975: 33.

35. Ib. 137.

[p. 72]

‘Het maken van een vers [...] kost inspanning, [...] en deze inspanning kan, indien men zich tenminste niet bij een al te rigoureuze terminologie neerlegt, moeilijk anders gekarakteriseerd worden dan door denken, hoezeer ook het resultaat van dit “denken”, in zijn structuur, in zijn werking op den louter receptieven lezer, moge afwijken van de resultaten van het wijsgerig of wetenschappelijk denken.’^36.

De dichter-wijsgeer heeft weliswaar meer belangstelling voor de ideële samenhang dan voor exacte analyse, meer voor analogische bespiegeling dan voor logische redenering en dientengevolge voor de speculatieve filosofie meer dan voor de streng wetenschappelijke^37., maar dat neemt niet weg dat het formele karakter van het gedicht zich door een exactheid en precisie onderscheidt^38. die wijst op een met het logische affiene geestesactiviteit.

‘Met name van het voor-logische, woordloze denken, met zijn spontane invallen en gedachtenverbindingen het getrouwe attribuut van z.g. inspiratieve toestanden, is op het moment zelf niet te zeggen tot welk resulaat het leiden zal. In een onmiddellijke intuïtie worden hier bepaalde vormqualiteiten of relaties gezien, beter nog: geweten (want visuele beelden behoeven er niet bij op te treden), waarvan men “voelt”, dat zij in samengedrongen vorm, in een synthetisch begripsvizioen, de gezochte oplossing behelzen. Daarbij is evenwel geen sprake van het optreden van logische verbindingen van oordelen, noch van aesthetische overwegingen, hoewel deze zich natuurlijk bij een hogere graad van bewustwording uit dit subjectieve voorstadium kunnen ontwikkelen en daarbij de vastere kenmerken onthullen, die hen voor een academische klassificatie geschikt maken.’^39.

In dit voorstadium bestaat er geen verschil tussen bewonderen en kennen. Het prelogische denken beweegt zich aan gene zijde van de demarcatielijn kunst - wetenschap. Daar spelen criteria die door normatieve ideeën als schoonheid en waarheid zijn voortgebracht en derhalve alleen van toepassing zijn op een geobjectiveerd produkt geen rol.^40. Voor Vestdijk zijn de logische wetten van identiteit en tegenspraak genetisch en in wezen een en dezelfde als de esthetische wetten van gelijkheid (herhaling, symmetrie, analogie, etc.) en ongelijkheid (contrast, variatie, etc.)

In de vormwil is om die reden het prelogische denken, dat we het ‘innerlijk’ van het gedicht zouden kunnen noemen, nog aanwezig. Het resultaat daarvan, de denkinhoud van het gedicht, is het metaforisch gehalte dat op geen andere verbale wijze getoond kan worden.^41. Daarmee laat zich het poëtische omschrijven als het verlangen naar betekenis dat een interpretator op nuchtere wijze kan vervullen^42., en is het poëtische den-

36. Algemeen Tijdschrift voor Wijsbegeerte en Psychologie 29 (1935-1936) 5: 261-262.

37. Ib. 260.

38. Ib. 261.

39. Ib. 262.

40. Ib. 262.

41. Het zou te ver voeren het hier naar voren gebrachte te ontwikkelen aan de hand van ‘Prolegomena ener esthetiek’ (1934-1940), waar Vestdijk de stelling verdedigt: ‘van een kunstwerk kan beurtelings de VormI en de inhoud gevormd resp. vormloos zijn’. (De Poolse ruiter 1946, Amsterdam 1976: 227).

42. Cf. een Adorno-adagium: ‘Jedes Kunstwerk bedarf, um ganz erfahren werden zu können, des Gedankens und damit der Philosophie’..

[p. 73]

ken de essentiële voorwaarde voor een recipiërend denken dat plaatsvindt in iedere esthetische ervaring.

Dat Vestdijk voor zijn bespiegelingen over het prelogische denken ook aan de zich spiegelende Narcissus gedacht zal hebben, die overigens niets met een vulgair egoïsme, zelfs niet een veredelder egotisme of het psychoanalytische narcisme te maken heeft^43., is bepaald niet onwaarschijnlijk. Het grondpatroon dat hem daarbij voor de geest kan hebben gestaan, is als volgt te beschrijven: het wateroppervlak, waaraan toch alle spiegeling te danken is, verdwijnt ‘als oppervlak’ voor het oog van de beschouwer en toont slechts dat wat het zelf niet is. Zich boven het wateroppervlak bevindend ziet Narcissus zijn eigen beeltenis. Wanneer hij het beeldende evenwel wil begrijpen, valt hij in het water dat op dat moment al weer een ander beeld terugspiegelt.^44. Het spiegelbeeld is in deze vergelijking de gedachte en het wateroppervlak het gedicht. De overdracht van prelogische gedachten in poëzie is slechts op deze reflecterende wijze denkbaar mogelijk.

43. De Poolse ruiter 1946, Amsterdam 1976: 107.

44. Cf. de passage over ‘Die zwei Richtungen’ in Nietzsches Morgenröthe IV, 243: ‘Versuchen wir den Spiegel an sich zu betrachten, so entdecken wir endlich Nichts, als die Dinge auf ihm. Wollen wir die Dinge fassen, so kommen wir zuletzt wieder auf Nichts, als auf den Spiegel. - Diess ist die allgemeinste Geschichte der Erkenntniss.’ (Kritische Gesamtausgabe V1, hg. v. Colli und Montinari, Berlin 1971: 204-205).

De ratio van het goed geleide kunstverstand

Vestdijk achtte wellicht ook zichzelf te veel literator om een scherp filosoof te kunnen zijn, zoals het paarse schriftje (1932) in een betekenisvolle notitie over Dr. Van Eyck ondubbelzinnig te verstaan geeft.^45. Te zeer filosoof om een scheppend kunstenaar te zijn was hij zeker niet. Zijn speelsheid heeft hem steeds voor een te schematiserende schoolsheid bewaard.

De wijze waarop Vestdijk zijn ideeën over het prelogische denken ontwikkelt, bevestigt dit eens te meer. We hebben gezien hoe de schijnbaar onverzoenlijke tegenstelling tussen irrationele inspiratie en rationele constructie quasi achteloos terzijde werd geschoven als een perspectivische kwestie. Dit gebeurde zo in De glanzende kiemcel^46. en reeds eerder ‘Bij een sonnet van Gérard de Nerval’ (1937):

‘Men moet alleen weten over wèlke ratio men spreekt, en over welke inspiratie! Deze ratio, - die van het goed geleide kunstverstand, - is eerder verwant aan de “intelligence du coeur” dan aan de logische operaties van het wetenschappelijk denken (dit laatste dan nog ontdaan gedacht van zijn intuïtief aandeel!), zoals ook de inspiratieve toestanden, die tot het ontstaan van dergelijke verzen leiden, weinig of niets hebben uit te staan met ongebreidelde extasen of trance-achtige verrukkingen. Dientengevolge naderen het rationele en irrationele elkaar halverwege: de poëzie is juist het gebied waar zij elkaar ontmoeten, waar zij in een wederkerig magnetisme de kans onthullen tot synthesen van wat vijandig tegenover elkaar heet te staan of langs elkaar heenglipt.’^47.

45. Cf. Harry Bekkering, Veroverde traditie. De poëticale opvattingen van S. Vestdijk, Amsterdam 1989: 247.

46. De glanzende kiemcel 1950, Amsterdam 1975: 243 e.v..

47. Lier en lancet 1939, Amsterdam 1976: 284-285.

[p. 74]

De door Vestdijk geopperde verwantschap met de ‘intelligence du coeur’^48. brengt het ‘kunstverstand’ in een door Pascal beheerd domein.^49. Ware kennis wordt in de Pensées (1656-1659) beschreven als evident en onmiddellijk ingegeven. ‘Connaissances du coeur’^50. zijn met andere woorden door het gevoel gevoede en gestuwde verworvenheden van een instinctief vermogen.^51. Mede daarom verhoudt de transparente diepte van de poëtische precisie voor Pascal zich antithetisch tot de formele transparentie van de mathematische exactheid.^52. En zo móet men Pascal, volgens Vestdijk, ook lezen:

‘Het raadselachtige, elliptische en onvolledige dezer notities [de Pensées, HS] doet ons dromen en peinzen; maar tenslotte wint de exactheid van de gedachtengang het toch, [...] en zodrá zij het wint, worden in onze geest abrupte spanningen opgewekt, ter vervulling van de dromerige leegte, die ons was gaan omringen. Deze leegte moeten wij vol maken’.^53.

Valéry daarentegen heeft z'n leven lang een diametraal tegenovergestelde mening in polemiek met Pascal verdedigd^54., daarbij vooral insisterend op het zoeken - ‘Pascal had “gevonden” omdat hij niet meer zocht’ - en op de natuurlijke eenheid van al het klare. Het onderscheid tussen ‘esprit de géométrie’ en ‘esprit de finesse’^55. wordt welbewust door hem afgewezen, wat scherp naar voren komt in zijn intellectualistische literatuuropvatting. ‘Poëzie zelf heeft me niet geïnteresseerd als een soort van nachtegaalsinstinct, maar vooral als probleem en voorwendsel voor moeilijkheden.’ De ‘irrationalist’^56. Vestdijk apprecieert dit op zijn wijze:

‘Wanneer men Valéry leest, moet men daarom steeds bedenken, dat hij begonnen is met het onderwerp te halveren [...]. Slaagt de lezer erin om de ontbrekende helft erbij te denken, dan zal hij zijn geest stellig met de geschriften van deze eminente dichter-philosoof kunnen verrijken’.^57.

Met zijn opvattingen over artistieke helderheid die wisselen al naar gelang het ingenomen perspectief, volgt Vestdijk in feite een dynamische gulden middenweg^58.: als empathisch criticus is Pascal zijn lijfauteur, als reflecterend kunstenaar sympathiseert hij met Valéry. Zo waardeert Vestdijk enerzijds de poëtische exactheid in relatie tot haar inspiratieve en intuïtieve ontstaansdimensie^59. als hij Nervals sonnet vanuit voltooide staat beschouwt. Anderzijds toont hij zich een geestverwant van Valéry, wanneer hij denken, cijferen, filosoferen, dichten, dromen, zonder uitzondering menselijke functies noemt die meer met elkaar gemeen hebben

48. In ‘Mozart, de demon der galanterie’ (1956) spreekt Vestdijk eveneens van ‘intelligence du coeur’: ‘deze wijze elegantie, die de geest niet doet ondergaan in wat het gevoel van ons wil, en dit gevoel nochtans onaangetast laat en het door de geest niet laat ringeloren’. (Keurtroepen van Euterpe 1957, Verzamelde muziekessays 2, Amsterdam 1983: 51).

49. Voor L. Goldmann is dit het domein van de irrationalisten: Pascal, Kant, Goethe, Hegel, Hölderlin, Nietzsche. Het laat zich scherp afbakenen van de rationalistische traditie die hij vertegenwoordigd ziet door: Descartes, Voltaire, Valéry. (Festschrift zum 80. Geburtstag von G. Lukács, hrsg. v.F. Benzeler, Berlin 1965: 443-452).

50. Blaise Pascal, Pensées et Opuscules, uitg. L. Brunschvicg, Paris 1914, met name Pensée 282. In OEuvres complètes, et. Jacques Chevalier, Paris 1954: 1221-1222.

51. Cf. de eerder geciteerde brief aan Ter Braak, waarin Vestdijk schrijft dat het verstandelijk vermogen de poëtische instincten bewerkende oorzaak weliswaar kan benaderen, maar er uiteindelijk in oplost. (zie p. 67).

52. ‘Instinct et raison, marque de deux natures.’ (Pensée 344, uitg. Brunschvicg).

53. ‘Pascal als lijfauteur’ (1942), Essays in duodecimo 1952, Amsterdam 1965: 110.

54. Cf. ‘Variation sur une “Pensée”’ (1923-1930), OEuvres I, ed. Jean Hytier, Paris 1957: 470-473; ib. 1738; ‘Savants et science’, in F. Lefèvre, Entretiens avec Paul Valéry. Précédés d'une préface de Henri Bremond de l'Académie française, Paris 1926: 129-142; Cahiers, ed. Judith Robinson, Paris 1973: I, 224-225; 1974: II, 353, 554; e.v.a..

55. Cf. Pascals ‘Différence entre l'esprit de géométrie et l'esprit de finesse’, OEuvres complètes, et. Jacques Chevalier, Paris 1954:1091-1093 e.v..

56. ‘Irrationeel’ niet alleen in de zin van Goldmann (zie noot 49) maar ook in de betekenis van ‘meervoudig (...), vloeiend, dynamisch, moeilijk te benaderen in haar hiërarchische ordening van hoofd- en bijzaken’, kortom, zoals typerend voor ‘de moderne mens, met zijn orgaan voor en noodzaak van een tot het uiterste gedreven relativisme’. (‘Non-significatieve poëzie’ 1958, Voor en na de explosie. Opstellen over poëzie 1960, Amsterdam 1980: 160).

57. De glanzende kiemcel 1950, Amsterdam 1975: 248.

58. ‘De gulden middenweg’ (1942): ‘dynamisch, appelleert aan het demonische in de mens, aan het tragisch levensgevoel, aan paradox en verzwegen geestelijke achtergronden’. (Essays in duodecimo 1952, Amsterdam 1965: 162).

59. Cf. In Nervals ‘sonnet, dat tot de 10 of 15 beste gedichten behoort die mij uit de wereldliteratuur bekend zijn, [is] het rationele plan verruild voor lunaire en translunaire sferen die aan het fixerend begrip ontsnappen’, en moet de demonstrerende poëziekritiek luciditeit putten uit duistere wendingen. (Lier en lancet 1939, Amsterdam 1976: 284).

[p. 75]

dan de buitenstaander zich dat voorstelt.^60. De werkelijke dynamiserende krachten vindt men namelijk daar, waar een ideaal niet wordt nagestreefd als absolute, bindende waarde maar waar het als natuurlijke voorwaarde in kiem is voorondersteld.^61. Het prelogische denken is evenwel in beide doorzichten het eerste en het laatste; als bron van scheppen èn als toetssteen van kritiek is het juist in zijn onzuiverheid voor Vestdijk een blijvend oriëntatiepunt.

60. De Poolse ruiter 1946, Amsterdam 1976: 125.

61. Cf. Strijd en vlucht op papier 1939, Amsterdam 1975: 81.