Vestdijkkroniek. Jaargang 1990

[p. 65]

Adriaan Morriën
Ik kreeg een gebakje

Een van de eerste gedichten die ik van Vestdijk las, was ‘De kasplant’ (V.G. I, p. 14). Het moet in het najaar van 1934 of het begin van 1935 zijn gweest. In de zomer van 1929 had ik voor het eerst in mijn leven ‘echte’ poëzie gelezen in de bloemlezing die ik, na mijn overgang van de derde naar de vierde klas van de hbs, had moeten aanschaffen. In die bloemlezing kwamen nog juist gedichten voor van Roland Holst, Van Eyck, Bloem, Nijhoff en misschien nog enkele andere generatiegenoten. Vestdijk ontbrak, moest wel ontbreken omdat hij, zoals men weet, betrekkelijk laat, zij het zeer explosief debuteerde. Doordat zich in IJmuiden, waar ik woonde, geen openbare bibliotheek bevond en ook de schoolbibliotheek bepaald niet van ‘moderne’ literatuur uitpuilde, had mijn dichterlijke belezenheid zich noodzakelijkerwijs tot het verleden beperkt. Ik dweepte enkele jaren met de tachtigers, met een grote voorkeur voor Gorter, koesterde de middeleeuwse poëzie en verdiepte mij vooral ook in de omgang met de dichters uit onze Gouden Eeuw. Maar hoe stond het met de dichters uit mijn eigen nog zo jeugdige tijd? vroeg ik mij wel eens af, een vraag die door alle lectuur heen in mijn geest bleef sluimeren.

Na een ziekte van enkele jaren keerde ik in het najaar van 1934 uit het sanatorium te Hellendoorn in de ouderlijke woning in mijn geboortedorp terug. Het duurde niet lang of ik vond de weg naar de Haarlemse stadsbibliotheek, achter de Grote Markt, waar ik om de drie weken de tijdschriften las en de catalogus bestudeerde. (Ik kwam, bijvoorbeeld, de naam van een mij volslagen onbekende romanschrijver tegen, Frans Kafka, van wie de titels van drie van zijn boeken, nog in de oorspronkelijke editie van Kurt Wolff Verlag te Leipzig, mij om een duistere reden intrigeerden: Der Prozess, Das Schloss en Amerika, zodat ik besloot maar eens een van die titels aan te vragen. Maar ik dwaal af.) Met een tas vol boeken haastte ik mij huiswaarts om 's avonds, na de maaltijd, op mijn eigen kamer mijn geleende schatten pas goed in ogenschouw te nemen. Onvolprezen maan-

[p. 66]

den van lectuur waren het, die zich tot jaren uitbreidden in dat onheilspellende tijdsbestek van het ante-bellum, maanden en jaren die voor mij altijd verbonden zijn gebleven met mijn herstel na een zo langdurige ziekte die mij aanvankelijk tot op de rand van het graf had gebracht. In de hier slechts aangeduide of gesuggereerde stemming las ik al gauw ook het dichtwerk van Vestdijk wiens eerste bundels nog maar net waren verschenen: Verzen in 1932, Berijmd palet in het jaar daarop, Vrouwendienst weer een jaar later, Kind van stad en land in 1936, om mijn opsomming nu maar tot die eerste titels te beperken.

Ik herinner mij dat ik de titel van Vestdijks debuut lichtelijk teleurstellend vond. Met het apodictische gezag van de jeugd was ik van mening dat dichtbundels een klinkende titel moesten hebben, als de klaroenstoot van de heraut die de komst van een vorstelijk gezelschap aankondigt. Maar voor wat mij van Vestdijks debuut een verzuim toescheen, revancheerde de dichter zich op schitterende wijze met de titels van zijn volgende bundels die mij uit het hart waren gegrepen en die ik hem op bewonderende wijze benijdde. Wilde ook ik mij niet, na jaren van barre onthouding, spoorslags en onstuimig in ‘vrouwendienst’ begeven? Voelde ook ik mij niet een ‘kind van stand en land’, een dorpeling, in elk opzicht, die aan zijn naaste omgeving misschien meer is gehecht dan hem lief is, met een soms adembenemende drang naar de grote stad en, overdrachtelijk gesproken, alle gebieden die zich tussen het steedse en het landelijke aftekenen?

Wat ik in de gedichten van Vestdijk als een onthullende en inspirerende vermogen herkende was een prozaïserende beweging die ik, ongeveer gelijktijdig, bij Rilke had aangetroffen, vooral in diens Neue Gedichte, een dichter over wie Vestdijk stellig zo indringend heeft kunnen schrijven omdat hij diens invloed heeft ondergaan. Ik bewonderde die prozaïserende trek als een vrijwel onbelemmerde mogelijkheid tot bevrijding uit de strikt lyrische geaardheid waartoe de dichterlijke inspiratie in eerste instantie, zeker toentertijd, verleidt en die ook ik als een te grote en lastige beperking had ondergaan. Welnu, Vestdijk ontsnapte aan die beperking op een wijze die ik al eens eerder heb geprobeerd te omschrijven en waarop ik nu niet nader zal ingaan.

Wat mij in ‘De kasplant’ tot in mijn ‘ziel’ raakte was het sociale en psychische antagonisme tussen de beide jongensfiguren uit het gedicht, een tegenstelling en een vorm van vervreemding die zich in mijzelf hadden genesteld en waarvan Vestdijks gedicht mij schoksgewijs bewust maakte.

[p. 67]

Ik was die ‘zeer bolle en bleke’ jongen geweest (was het misschien nog altijd), die door het fatum van een ziekte en een haast onduldbare ouderlijke bezorgdheid aan verlamming was prijs gegeven. Maar ik was ook die met de haren erbij gesleepte knaap, de maatschappelijke ‘underdog’ die ik mij had gevoeld toen ik, van de ene dag op de andere, van de gereformeerde volksschool de school voor de kinderen van ‘de kleine luyden’, naar de neutrale en broodnuchtere hbs was verplaatst, bij uitstek de verzamelplaats voor de zoontjes en dochtertjes van de burgerij. Ook ik had mij geschaamd bij die jarenlang dagelijks terugkerende overgang van de ene wereld naar de andere, al werd ik dan niet door de meid naar huis gebracht, helaas, maar ging en kwam ik op de fiets en op mijn eigen zo wankele en tegenstrijdige gezag. En dat Vestdijk een woord als ‘gebakje’ in een gedicht had weten onder te brengen, dat grensde voor mijn gevoel aan toverij, de overwinning van de zuiverende geest over de banale materie.