Vestdijkkroniek. Jaargang 1990

[p. 68]

Guus Middag
Het geheim der dokspoorlijnen

Op één dag kwam ik het twee keer tegen, in één tijdschrift, en beide keren zonder aanhalingstekens: halflandelijkheid. In het ‘stadsnummer’ van Tirade (mei-juni 1989) sprak Jaap Goedegebuure over de halflandelijkheid van West-Berlijnse villadorpen als Lichterfelde, Dahlem of Zehlendorf. Dertig pagina's verder liet Robert Anker zijn verhaalpersonage over het IJ wegstaren in de richting van de halflandelijkheid van Amsterdam-Noord.

Halflandelijkheid. Het is een woord dat iemand zou kunnen doen fronsen en vergeefs zou kunnen doen grijpen naar Van Dale of het WNT. Wie het wel kent, kan bij het lezen ervan maar aan één regel denken: aan ‘Ik houd het meest van de halfland'lijkheid’, de beginregel van het sonnet ‘Zelfkant’ van S. Vestdijk dat in augustus 1933 voor het eerst in druk verscheen:

Ik houd het meest van de halfland'lijkheid:
Van vage weidewinden die met lijnen
Vol waschgoed spelen; van fabrieksterreinen
Waar tusschen arm'lijk gras de lorrie rijdt,

Bevracht met het geheim der dokspoorlijnen.
Want 'k weet, er is waar men het leven slijt
En toch niet leeft, zwervend meer eenzaamheid
Te vinden dan in bergen of ravijnen.

De walm van stoomtram en van bleekerij
Of van de ovens waar men schelpen brandt
Is meer dan thijmgeur aanstichter van droomen,

En 't zwarte kalf in 't weitje aan den rand
Wordt door een onverhoopt gedicht bevrijd
En in één beeld met sintels opgenomen.

[p. 69]

Je zòu uit het feit dat Vestdijk het Nederlands met een woord heeft verrijkt kunnen concluderen dat hij een ‘klassiek’ dichter is. Voor Jaap Goedegebuure zelf is dát het criterium: ‘Een dichter valt met recht klassiek te noemen, wanneer zijn versregels van mond tot mond gaan’, schreef hij eens in een stuk over de poëzie van Vestdijk, - ironisch genoeg met de bedoeling om aan te tonen dat Vestdijk zelf niet aan dat criterium voldeed. Hij zou, ondanks zijn ruim tweeduizend pagina's poëzie volgens Goedegebuure ‘vrijwel geen zin hebben nagelaten die verankerd is in het collectief bewustzijn’. Nu lijkt mij het gevleugeldheidscriterium nogal willekeurig, maar goed: dat Vestdijk geen klassiek dichter is, wil ik graag geloven. Dat hij desalniettemin enige klassieke gedichten heeft geschreven is intussen wel zeker, en dat ‘Zelfkant’ daartoe behoort eveneens.

Waar gaat ‘Zelfkant’ over? Niet over de zelfkant, in de negatieve betekenis die het woord volgens Van Dale ook in de jaren dertig al had: ‘janhagel, schorremorrie’. Wel over een zelfkant, in figuurlijke zin: een buitenrand, een grensgebied, om precies te zijn het gebied waar stad en land in elkaar overgaan. Daar wil deze dichter het zoeken, en het ligt vervolgens voor de hand om de titel vooral zo letterlijk mogelijk te lezen: als een aanduiding voor de kant waar hij zijn zelf meent te kunnen vinden, zijn zelfkant. De titel lijkt mij niet zo gelukkig en die is meen ik ook niet gevleugeld geworden. Het zou me niet verbazen als van honderd Zelfkantkenners slechts de helft onmiddellijk de titel van het gedicht zou kunnen noemen; de andere helft zou weifelend antwoorden: ‘Halflandelijkheid?’, want dat is waar de buitenkant van het gedicht over gaat.

Het beschrijft een landschap waarvoor Harlingen, de geboorteplaats van Vestdijk, waarschijnlijk het decor heeft geleverd. Daar waren fabrieksterreinen te vinden, dokspoorlijnen, stoomtram, blekerij en kalkovens temidden van weilanden met kalveren. Maar de werkelijke lokatie van ‘Zelfkant’ doet er natuurlijk niet zoveel toe. De klassiekheid van dit gedicht zou voor een deel ook wel eens verklaard kunnen worden door het feit dat iedereen dit landschap overal terug kan vinden, tot in West-Berlijnse villadorpen toe.

‘Zelfkant’ is een voor Vestdijks doen opmerkelijk duidelijk gedicht. Hier wordt gezocht naar eenzaamheid, en die is - in tegenstelling tot wat men vaak denkt - niet in de natuur te vinden, niet in bergen of ravijnen, maar juist in de tussengebieden waar cultuur en natuur in elkaar overgaan. Van die overgang geeft Vestdijk voorbeelden: vage weidewinden én lijnen vol wasgoed, armelijk gras én een lorrie. Men kan tegen het gedicht aanvoeren dat het zijn zegje in de eerste acht regels wel heeft gedaan.

[p. 70]

Daarna volgen er nog zes regels, waarin van dezelfde tegenstelling nog weer eens een paar voorbeelden gegeven worden: stoomtram én tijmgeur, kalfje én sintels. Het enige wat het sextet aan de in regel 7 gevonden eenzaamheid toevoegt is dat zij het mogelijk maakt te dromen en vervolgens te dichten.

Moeilijk lijkt dit allemaal niet - en toch heb ik het altijd moeilijk gehad met dit gedicht. De kwestie is dat ik er twee stemmen in beluister, die niet alleen door elkaar spreken, maar elkaar ook tegenspreken. Die tweeslachtigheid kan voor een deel toegeschreven worden aan de laatste strofe, waarin opeens ‘een onverhoopt gedicht’ komt opduiken. Dat maakt met terugwerkende kracht van dit zelfportret ook een zogenaamd poëticaal sonnet. Is hier nu iemand aan het woord die zichzelf blootgeeft, of een dichter die onthult waar hij de stof voor zijn gedichten vandaan haalt? Het antwoord zal wel moeten luiden: beiden, want als het goed is ontlopen ‘ik’ en ‘dichter’ elkaar niet veel.

Maar dan nog: wat stelt, als ik me even beperk tot die zogenaamde poëticale laag, de kennelijke triomf die in het sextet beschreven wordt nu helemaal voor? Er is een zwart kalf en er zijn zwarte sintels, en die worden opgenomen in één beeld. Ik zie wel in dat dit ene beeld een mooie afsluiting is van een gedicht dat alleen uit tegenstellingen bestaat, maar de zwakte ervan is dat het beeld in kwestie ons onthouden wordt; Vestdijk deelt alleen maar mee dát kalf en sintels in één beeld worden opgenomen. Nu kun je ter verdediging nog wel aanvoeren dat het aardige juist is dat de bekroning buiten het gedicht ligt, in onze verbeelding namelijk. We zouden ons bij voorbeeld een zwart kalf voor kunnen stellen dat, gezien tegen de achtergrond van een zwarte sintelberg, voor het oog verdwijnt, ‘opgenomen wordt’ in de berg. En wij zouden vervolgens ontroerd kunnen raken door de vereniging van zo'n jong, aandoenlijk dier met steenkoolresten. Maar is die ‘synthese’ van natuur en industrie nu zoveel sterker dan de eerste synthese van weidewinden en wasgoed, of die van armelijk gras en een lorrie, een lorrie die bovendien (mooiste regel van het sonnet) bevracht is ‘met het geheim der dokspoorlijnen’?

De diepere triomf van die laatste regels moet wel zijn dat hier stem gegeven wordt aan het onaanzienlijke, aan dat wat meestal over het hoofd wordt gezien. Een kalf, een zwart kalf nog wel (mogelijk familie van het zwarte schaap), in een heel klein weitje bovendien, dat zich ook nog eens aan de rand bevindt, wordt hier (nog net voordat het sonnet zijn voorgeschreven einde vindt) ontdekt, gered en door een onverhoopt gedicht uit zijn anonieme staat bevrijd. Zo gelezen krijgt het sonnet twee strekkin-

[p. 71]

gen. Octaaf: men moet het onspectaculaire gebied van de buitenwijken opzoeken om het eigen zelf te vinden. Sextet: in de buitenwijken vindt men andere eenzamen met wie men zich uit de eigen eenzaamheid bevrijden kan. Kortom: isolement en identificatie, met de poëzie als genadig medium.

‘Zelfkant’ is vaak als een programmatisch gedicht gelezen, als een metafoor voor een geestesgesteldheid. De neiging om het in tussengebieden te zoeken, om niet te kiezen, om tegenstellingen intact te laten, en om het tenslotte aan de dichterlijke genade over te laten of ze tijdelijk verzoend kunnen worden - dat is allemaal karakteristiek voor Vestdijk. En toch hoor ik ook onder deze programmatische toon steeds een tweede, vaagironische, schampere tegentoon meeklinken. Hier verzet zich iemand: tegen cliché-romantiek, tegen groots en meeslepend leven op de wijze van Slauerhoff, en misschien ook wel tegen de persoonlijkheidscultus van Forum, maar tegelijk lijkt hij zich te schamen voor zijn openhartigheid en eerlijkheid. Het is geen toeval dat ‘Zelfkant’ niet meer in Forum, maar in De Gids verscheen. Vestdijk stuurde het, zo blijkt uit Gestalten tegenover mij, met opzet naar Nijhoff, toen poëzieredacteur van De Gids. Overigens bracht Nijhoff er enige verbeteringen in aan, waarna Vestdijk het gedicht bij bundeling in Kind van stad en land aan hem opdroeg.

Wat Vestdijk tegenover de cliché-romantiek van bergen, ravijnen en tijmgeur stelt is de veel zuiverder, twintigste-eeuwse variant ervan: buitenwijken, kleine industrie en gras tussen de spoorrails. Onversneden weemoed. Wat hij tegenover de Slauerhoviaanse romantiek stelt lijkt wel een ode aan Nederland, aan het kleine en kleinburgerlijke, aan het bekrompene: aan die plaatsen ‘waar men het leven slijt/En toch niet leeft’. En wat hij ten slotte tegenover de Forumiaanse persoonlijkheid stelt is de neiging om geen standpunt in te nemen, om zich terug te trekken, om het leven te slijten, te dromen en zich via de omweg van een zwart kalf en sintels uit te spreken: geen ‘vent’ dus, en trouwens ook geen ‘vorm’, maar iets daartussen.

Het is deze tegenspraak tussen de krachtige proclamatie van een programma en de bijna onpersoonlijke inhoud ervan die ‘Zelfkant’ tot zo'n intrigerend gedicht maakt, en die er trouwens ook voor zorgt dat ik me telkens afvraag of dit gedicht nu volledig serieus genomen moet worden. Het is gedragen, af en toe gezwollen van toon; tegelijk gaat er van ‘lijnen vol waschgoed’ of ‘'t zwarte kalf in 't weitje’ iets lulligs uit, en dat geldt ook voor de bekentenis dat men in de halflandelijke gebieden ‘het leven slijt/En toch niet leeft’. Er valt in het gedicht evenzeer een neiging tot re-

[p. 72]

toriek als tot zelfironie te bespeuren: twee manieren om het eigen wezen te ontvluchten. Uit vrees al te direct te moeten spreken over de eigen zelfkant, ontstaat zo een dubbelzinnig vers over halflandelijkheid. Intussen is ‘Zelfkant’ mij, zoals veel van Vestdijks vroege poëzie, juist daarom dierbaar. Niet om wat het is, maar om wat het verzwijgt: weemoed, ontroering, sentiment, dat hier als arm'lijk gras tussen de spoorrails poogt door te breken.

(Eerder verschenen in NRC Handelsblad, 1 september 1989)