Vestdijkkroniek. Jaargang 1990

[p. 22]

Martin Hartkamp
Ben ik dit zelf?

De naam valt dikwijls, maar de mythe is zo goed als onbekend. Narcissus was namelijk niet narcistisch. Dat werd hij pas bij Freud.^1. Ovidius - onze oudste bron voor wat betreft de mythe^2. - zou de versie die wij kennen ongetwijfeld hebben aangemerkt als een vertekening, zo niet een omkering, van wat Narcissus werkelijk overkwam. Hij werd bij voorbeeld niet gestraft omdat hij Echo afwees en zijn straf hield ook niet in dat hij verliefd werd op zichzelf.^3.

Wel wees hij Echo af, maar als het daarbij was gebleven, zou hij niet gestraft zijn. Echo was geen lieveling van de goden. Juno (Hera) had haar teruggebracht tot slechts een klankbord, omdat Echo met haar eeuwige geklets, als Jupiter weer eens overspel bedreef, er steeds voor zorgde dat de zondaressen al waren ontkomen voordat Juno hèn kon straffen. Echo's liefde voor Narcissus was misschien nog wel een bijkomende straf. Narcissus wees haar af en schoffeerde haar ook nog.

Maar het punt was dat hij àlle nymfen en ook al zijn mannelijke bewonderaars zo tegemoet trad. En het was een van die jongelingen die uiteindelijk de hemel smeekte: ‘Laat ook hem verliefd worden op iemand die hij niet kan krijgen!’ De context was homo-erotisch, zoals overduidelijk blijkt uit de verbuigingsuitgang van de woorden die ik cursiveer:

inde manus aliquis despectus ad aethera tollens
‘sic amet ipse licet, si non potiatur amato!’

Deze versmade, rancuneuze knaap (dat laatste woord omdat Narcissus, naar Ovidius meedeelt, ook pas zestien was) vroeg dus als het ware om het spiegelbeeld van zijn eigen situatie. Zoals hij verliefd was op Narcissus, moest Narcissus ook verliefd zijn: op een ànder dus, niet op zichzelf. Zo luidde het verzoek, en zo werd het door Nemesis, de godin der wrake, ook begrepen.

Narcissus ziet in 't water van een bron (‘fons’ schrijft Ovidius) zijn eigen spiegelbeeld, maar denkt dat hij een ander ziet, wordt op zichzelf verliefd

1. Beter: bij Havelock Ellis, die in 1898 het begrip narcisme psychologisch vorm gaf, maar beperkte tot een zuiver seksuele voorkeur voor het eigen lichaam. Freud breidde het enkele jaren later uit tot eigenliefde in het algemeen. Zie het lemma: narcisme, in: H.J. Schoo/M. Vervoort-Indorf (red.), Psychologische encyclopedie (4 dln.); Utrecht/Antwerpen, 1981 en in Grote Winkler Prins, Encyclopedie in twintig delen; Amsterdam-Brussel, zevende geheel herziene druk, 1976-1977.

2. In Metamorfosen. Ik las deze mythe voor het eerst in de Penguin-vertaling van Mary M. Innes (Ovid, Metamorphoses; Harmondsworth, 1971⁷). Aangezien ik de Narcissus die ik tegenkwam niet kende, vroeg ik Rudi van der Paardt de tekst te controleren en mij - voor díe lezers die 't Latijn beter beheersen dan ikzelf - 't origineel te sturen van de tekstdelen die ik had aangestreept. Ik kreeg: Ovid, Metamorphoses I, With an English Translation by Frank Justus Miller; London [etc.], 1960. Ik had toen dus twee vertalingen tot mijn beschikking, want ook die van Innes, zo zei Van der Paardt mij, was uitstekend. In 't Latijn zijn achtereenvolgens geciteerd (boek III): vers 405-406, gedeelten uit de verzen 405, 425 en 430, en vers 467-468.

3. Toch vindt men deze lezing tegenwoordig bijna overal, dus ook in naslagwerken als het Mythologisch woordenboek van prof. dr. G.J.M. Bartelink (Utrecht/Antwerpen, 1969), het Prisma woordenboek der klassieke oudheid van dr. P.J. Reimer (Utrecht, Antwerpen, 1959) en de New Larousse Encyclopedia of Mythology (London [etc.], 1973⁶). Zelfs Robert Graves geeft een geamputeerde versie van de mythe in zijn The Greek Myths; Harmondsworth, 1964 (derde druk van de revisie van 1960).
Voor wat betreft de specialisten (op diverse vakgebieden), onhelder is Jan van Lumey in zijn Narcissus, Het mysterie van de zelfbespiegeling; Amsterdam/Antwerpen, 1955, p. 20-28. Dat geldt nog sterker voor de filosoof Louis Lavelle in L'erreur de Narcisse; Paris, 1939. Voortreffelijk echter is Louise Vinge, The Narcissus Theme in Western Literature up to the Early 19th Century (Lund, 1967), waarin de mythe integraal gegeven wordt (in de vertaling van de in noot 2 genoemde Miller). Deze vertaling vindt men ook in Narcissism and Character Transformation, The Psychology of Narcissistic Character Disorders (Toronto, 1982) van de Jungiaan Nathan Schwartz-Salant.

[p. 23]

zonder te weten dat hij op zichzèlf verliefd wordt (‘se cupit imprudens’). Degene die hij ziet, herkent hij niet (‘quid videat, nescit’). Ovidius wordt niet moe dat te herhalen, opdat zelfs de allerdomste onder ons zal inzien dat Narcissus niet ‘narcistisch’ is.^4. Als hij dat wel geweest was, zou hij Echo dan zo ruw hebben behandeld, iemand die hem als een schaduw volgde, iemand die zijn woorden woord voor woord herhaalde, en niets anders deed dan dat? Ovidius wou ons toen al duidelijk maken dat Narcissus niets moest hebben van zichzelf.

En dat verandert ook niet als het tot hem doordringt dat hij zèlfde ander is die hij in 't water ziet. Hij blijkt verliefd op iemand die hij nooit kan krijgen (hoeveel diepzinniger is dit allemaal dan wat Freud ervan gemaakt heeft!). Dat was de straf, en hij ervaart het ook als straf:

o utinam a nostro secedere corpore possem!
votum in amante novum, vellem, quod amamus abesset.

Vertaald: ‘O, kon ik maar afstand van mijn eigen lichaam doen! Een vreemde smeekbede: een minnaar die verlost wil zijn van dat wat hij bemint.’

Hij kàn zich echter niet meer losmaken van zijn verdwazing, niet omdat hij op zichzelf verliefd zou zijn, maar omdat hij verliefd is. Dat is het geheim van het verliefd-zijn. Wij worden verliefd op iemand die wij niet of nauwelijks kennen, die geen enkele gelijkenis hoeft te vertonen met het beeld dat wij van hem of haar hebben ontworpen. Wij zien bijna altijd iemand anders dan wij zien, maar als dit tot ons doordringt, als het tot ons doordringt dat de werkelijkheid niet overeenstemt met het beeld dat wij ons van die werkelijkheid hebben gevormd, dan blijven wij vaak tòch verliefd.^5.

Narcissus blijft verliefd, maar hij is dodelijk bedroefd. ‘Kon ik maar eerder sterven dan degeen die ik bemin!’, maar hij zal moeten wachten op zichzelf. Hij huilt, en als zijn tranen 't wateroppervlak doen rimpelen, denkt hij weer dat hij een ander ziet, die hem ontvlucht. ‘Hier blijven, trouweloze,’ krijst hij, maar als hij in de tot rust gekomen bron zichzelf ziet, terugziet, is dat nog veel onverdraaglijker. Hij kan het niet meer aanzien en kwijnt in slechts vijftien verzen weg. ‘Vaarwel,’ dat is zijn laatste woord, en Echo vangt het op en roept: ‘Vaarwel!’

Aldus de mythe bij Ovidius. Narcissus wilde niet verliefd worden: niet op zichzelf (lees: Echo) en niet op een ander. Dat was hoogmoed en tot straf werd hij verliefd èn op zichzelf èn op een ander. Zijn verhaal be-

4. Een van de laatsten die dat goed begreep was Milton in Paradise Lost (Book IV, vs. 460-469). Milton verplaatst de bron naar 't paradijs en ruilt Narcissus in voor Eva. Dadelijk nadat zij geschapen is, ‘much wondering where/And what I was,’ ziet Eva in het water een bekoorlijke gedaante, die ze voor een ander houdt (The Poems of John Milton, Edited by John Carey and Alastair Fowler; London and Harlow, 1968, p. 640):

As I bent down to look, just opposite,
A shape within the watery gleam appeared
Bending to look on me, I started back,
It started back, but pleased I soon returned,
Plcased it returned as soon with answering looks
Of sympathy and love; there I had fixed
Mine eyes till now, and pined with vain desire,
Had not a voice thus warned me, What thou seest,
What there thou seest fair creature is thyself,
With thee it came and goes [...]

Narcissus bleef gekluisterd aan zijn spiegelbeeld, waar Eva dank zij goddelijke interventie van de bron werd weggeleid. (Met moordende ironie laat Milton haar vertellen dat ze, toen ze Adam zag, direct weer terug wou naar het water, maar Adam legde haar uit dat ze voor hèm geschapen was, niet voor haar spiegelbeeld. De geniale Milton kon nu ook de zondeval verklaren: Eva was van het begin af aan ontvankelijk voor drogbeelden en zinsbegoochelingen. Ze geloofde dus onmiddellijk wat haar door de Satan voorgespiegeld werd.)

5. Wat tot ons doordringt, is dus eigenlijk dat wij verliefd geworden zijn, niet op een werkelijkheid buiten onszelf, niet op een ander dus, maar op het beeld dat wij ons van die werkelijkheid hadden gevormd, dus op onszelf. Als dit de diepere betekenis van de mythe is, heeft ook de eerste fase - die waarin Narcissus denkt dat hij verliefd is op een ander - niets naïefs meer. Wie verliefd is, ziet aanvankelijk nóóit in dat hij of zij in feite op zichzèlf verliefd is. Dat is een gruwelijke waarheid, waarvoor wij, als het kan (dus: als de hemel ons niet straft), de ogen zullen blíjven sluiten.

[p. 24]

weegt zich in het spanningsveld tussen de ander en het ik. Het gaat over gespletenheid^6. - en ook over de roes (de naam Narcissus, Grieks: Narkissos, komt van ‘narkè’, is ‘bedwelming’^7.) die deze gespletenheid bestendigt en moet overwinnen: de roes die verliefdheid heet. Maar déze roes vervreemdt hem van zichzelf zonder hem in contact te brengen met de ander. Zodra Narcissus in de bron kijkt, staart hij ook al in de Styx.^8.

Vestdijk gaf twee gedichten titels die onmiddellijk aan de mythe refereren, namelijk ‘Narcissus’ (dat ontstaan is in de periode 1930-1932 en het openingsgedicht was van de bundel Vrouwendienst, 1934)^9. en ‘Narkissos’ (uit de reeks ‘Grieksche sonnetten’, die in 1942 werd geschreven)^10.. Van beide gedichten ken ik twee interpretaties, maar ten eerste komen die interpretaties uit vier kokers - de gedichten zijn dus nog door niemand in hun samenhang besproken - en ten tweede acht ik al deze interpretaties voor verbetering vatbaar. Bovendien heeft Vestdijk de Narcissus-stof ook later nog een keer behandeld, namelijk in ‘De bron’ (het openingsgedicht van de vijfdelige reeks ‘De stroom’) uit 1945 (en voor 't eerst gebundeld in Late gedichten, 1971),^11. een gedicht dat nog in het geheel niet geïnterpreteerd is. We beginnen met:

De avondwind schudt blaad'ren droog, er stroomen
Rimp'lingen, visschen over 't zand voorbij,
Maar altijd weer maakt mijn gelaat zich vrij
En kan nog uit een steenworp bovenkomen.

Veranderlijk, en toch de eeuw'ge éene
Bezegeling van spiegelavonturen
Is deze glimlach zelfs niet weg te weenen
Door ontrouw water of betraander turen. -

't Werd nacht, geen bleek gelaat staart meer omhoog,
Hoe ik ook buk en zoek: ik ben verdwenen.
Gevaarlijk krul 'k mij om, - daar vangt mijn oog
Een laatsten schemer op mijn eigen beenen,
Gehurkt, en hunk'rend in hun teed'ren boog.

Wat wij onmiddellijk constateren, is dat dit gedicht maar weinig met Ovidius te maken heeft, en het is dan ook geen bezwaar dat mijn twee voorgangers - Kees Fens^12. en zijn pupil J.H. de Roder^13. - de bewuste mythe niet lijken te kennen.^14. Het is duidelijk de Freudiaanse visie die

6. Een gespletenheid die al in zijn verwekking lag besloten. Zijn moeder was een waternimf die door een stroomgod was verkracht (Ovidius, vs. 343-345). Geen wonder dat Narcissus op gespannen voet stond met de liefde, en geen wonder ook dat hij die liefde zoeken moest en niet zou vinden in het water!

7. Met dank aan Rudi van der Paardt. Zie ook: C. Kerényi, The Gods of the Greeks; London, 1961², p. 173.
Martin Ninck zegt over de extase van Narcissus (in Die Bedeutung des Wassers im Kult und Leben der Alten, Eine symbolgeschichtliche Untersuchung; Leipzig, 1921, p. 58-59) dit: ‘Für unsern Zusammenhang ist besonders lehrreich die Legende von Narkissos, der sich in sein eigenes Spiegelbild im Wasser verliebt, weil er es nicht erkennt, und aus Sehnsucht danach an der Quelle stirbt. Es ist klar, daß in Fällen wie diesen, in denen der Mensch nicht mehr imstande ist, sein Ebenbild zu erkennen und sein eigenes Ich zu finden, er selbst in einem träumenden oder ekstatischen Zustand sein muß. [...] Der Träumer gerät in einem völlig passiven Zustand, in dem die Bildern auf ihn einströmen, ohne daß er sich doch von ihrer Gegenwart Rechenschaft geben könnte, indem eben die Spannung zwischen Subjekt und Objekt aufgehoben scheint. [...] Wenn nun nacht der Sage Narziß seinem Spiegelbilde nachstirbt [...], so will das heißen, daß derjenige Mensch, der die Spaltung, die Doppelung seines Selbst bereits einmal erlebte, dem Tode [...] ins Auge geschaut habe.’

8. Overigens heb ik de indruk dat men in de oudheid niet goed wist wat men met deze mythe aan moest. Narcissus wordt niet vaak genoemd en er zijn weinig varianten. De voornaamste - zie: J.A.R. Kemper, ‘Echo's van Narcissus, Narcissus in de 19e en 20e eeuw’, in het Ovidiusnummer van Hermeneus 61, nr. 2 (april 1989), pp. 149 en 156 - zijn Kronos, Pausanias en Probus. ‘Bij Kronos pleegt een afgewezen aanbidder van Narcissus zelfmoord [met een zwaard dat hem speciaal daartoe verstrekt was door Narcissus!], als straf wordt Narcissus verliefd op zijn eigen spiegelbeeld, en maakt op gewelddadige wijze een eind aan zijn leven. Bij Pausanius wordt ons eerst de traditionele versie van het spiegelbeeld verteld, waarna de schrijver ons mededeelt, dat deze versie toch echt al te kinderachtig is, dat iemand zo naïef kan zijn om zijn spiegelbeeld voor iemand anders aan te zien. Als rationele verklaring voor de houding van Narcissus brengt hij een variant van de legende die hij te Thespiae gehoord zou hebben. Hierin blijft Narcissus bij zijn spiegelbeeld omdat hij daarin troost zou vinden voor het verlies van zijn tweelingzuster op wie hij verliefd geweest was en die zozeer op hem leek dat elke keer als hij bij de betreffende bron was, hij zich kon vermeien in haar aanblik, hoewel hij natuurlijk wist dat hij het zelf was. In de versie van Probus tenslotte, wordt Narcissus door een van zijn minnaars vermoord.’ (In twee van de drie hier gememoreerde versies wordt Narcissus dus niet op zichzelf verliefd!)

9. S. Vestdijk, Verzamelde gedichten, verzorgd en geannoteerd door Martin Hartkamp; Amsterdam-'s-Gravenhage, 1971, deel I, p. 79.

10. Verzamelde gedichten, op. cit., deel II, p. 141.

11. Verzamelde gedichten, op. cit., deel II, p. 505-506.

12. Kees Fens, ‘Een bespiegeling’, Nawoord bij: S. Vestdijk, Narcissus op vrijersvoeten; Rotterdam, 1987³ (facsimile van de eerste druk, 1938), p. 233-247. De interpretatie die Fens van ‘Narcissus’ geeft, citeer ik hier in haar geheel (p. 236-237): ‘Narcissus in zijn nadagen: de herfstige avondwind waait, “er stroomen rimp'lingen”, het laatste woord een prachtige dubbelzinnigheid in zijn context; maar zijn narcistische vitaliteit is nog altijd niet geweken: het spiegelbeeld blijft de gespiegelde in leven houden; het stelt hem in staat zichzelf te blijven herkennen. Zolang er beeld is, is er hoop. Het fraaie is uiteraard - en welke indrukwekkende opvatting over het kunstenaarschap ligt daarachter - de omkering: het beeld bevestigt het leven van de afgebeelde, ook nu nog, nu de avond begonnen is, juist nu. Het gedicht doet denken aan een onvoltooid sonnet, niet alleen vanwege het rijm, maar ook om de “val” die bij de laatste strofe plaats heeft. De sterkte van de val wordt mede veroorzaakt door het gebruik van de verleden tijd: “'t Werd nacht”: we zijn al een eind verder in de tijd, over de grens heen. Dat deze vaststelling een doodsconnotatie meekrijgt, zal duidelijk zijn. Het verloop van het sterfproces laat zich aflezen uit het tweede deel van de eerste regel: het gezicht is verbleekt geraakt, en wordt tenslotte door hem niet meer herkend. Vandaar de wat onpersoonlijke vaststelling “geen bleek gelaat”. De dood van de afbeelder of afgebeelde aan die van het beeld, - die dubbele dood is heel compact weergegeven in het zinnetje “ik ben verdwenen”. De kunstenaar bestaat slechts zolang het kunstwerk er nog is. Ook de “eeuw'ge éene bezegeling” bleek een tijdelijke. De afsluiting is verrassend: in het allerlaatste licht ziet de gebogene iets van zichzelf: zijn laatste houding en die lijkt afgebeeld naar de vroegste. Hoe kan het anders bij het waterwezen. (In de afdeling “Griekse sonnetten” uit de omvangrijke in 1949 verschenen bundel Gestelsche liederen zal Vestdijk zich opnieuw in een gedicht over de figuur van Narcissus buigen.)’

13. J.H. de Roder, ‘Bezegeling van spiegelavonturen, Over “Narcissus” van S. Vestdijk (Mythologie en kunstenaarschap bij Vestdijk II)’, in De nieuwe taalgids 83, nr. 1 (jan. 1990), p. 19-30. De auteur deelt op p. 30 mee dat ook dit stuk weer een bewerkt fragment is uit zijn doctoraalscriptie en dankt ‘K. Fens als meer dan alleen begeleider’. Op p. 19 vermeldt hij dat hij in dezelfde richting denkt als Fens en dat zijn stuk is gebaseerd op het ‘te weinig opgemerkte’ nawoord van Kees Fens (noot 12). Dit ontheft mij van de taak zijn zeer lange betoog tot overzichtelijke proporties terug te brengen. Tenzij anders aangegeven, deelt De Roder alle meningen van Fens, en komt hij ook niet verder.

14. Fens begint zijn, in noot 12 genoemde, stuk als volgt (p. 233): ‘Het verhaal is overbekend: Narcissus, zoon van een stroomgod en een waternimf, wijst de liefde af van de nimf Echo, een wel heel volmaakte naam voor een liefdespartner, zeker wanneer de ander Narcissus is, die alleen zichzelf wil terughoren. Zijn straf was een ongeneeslijke verliefdheid op zijn eigen spiegelbeeld, zoals het water hem dat toonde.’ De Roder noemt Ovidius wel (in zijn noot 12, op p. 22), maar alleen ter algemene informatie (die ontleend is aan een handboek, niet aan een editie van Metamorfosen).

[p. 25]

hier domineert. Narcissus is betoverd door zijn eigen aanblik. Het ‘betraander turen’ kan alleen maar voortkomen uit wanhoop omdat hij zichzelf niet kan omhelzen, maar zelfs dan nog glimlacht hij. Niets kan hem van zichzelf vervreemden. Als het avond wordt, verbleekt hij, maar het is ondenkbaar dat hij zal verdwijnen.

Toch verdwijnt hij, lezen wij in strofe 3, maar dat is een zeer ongewone strofe, zoals Fens terecht heeft opgemerkt. ‘Het gedicht doet denken aan een onvoltooid sonnet, niet alleen vanwege het rijm, maar ook om de “val” die bij de laatste strofe plaats heeft.’ Inderdaad, en ook inhoudelijk lijkt het onvoltooid. Het gedicht ‘valt’ wel, maar het komt niet neer, het blijft aan 't einde als het ware zweven. Er ontbreekt hier iets, maar wat!

Fens vraagt zich dat niet af. De Roder doet dat wel, maar komt niet met een antwoord.^15. Toch moet er een antwoord zijn. Iemand als Vestdijk doet zoiets niet zonder reden. En er ìs natuurlijk ook een antwoord. Er is zelfs een duidelijke regie-aanwijzing. Regel ii: ‘Gevaarlijk krul 'k mij om’. Wat krijgen we als we deze beweging volgen?

Gevaarlijk krul 'k mij om, - daar vangt mijn oog
Een laatsten schemer op mijn eigen beenen,
Gehurkt, en hunk'rend in hun teed'ren boog.

De avondwind schudt blaad'ren droog

Dan krijgen we direct een rijm! De eerste en de laatste regel rijmen. Het is weliswaar geen eindrijm^16. - dat zou te opvallend zijn geweest - maar alleen zó kan het ‘sonnet’ worden voltooid. Het is in zekere zin dus eerder een rondeel dan een sonnet, want het gedicht houdt achter ‘droog’ niet op. Het draait voortdurend rond, zoals ook het narcisme een steeds in zichzelf ronddraaiend mechanisme is. Wie demonstratiemateriaal zoekt voor het uitgangspunt dat vorm en inhoud één zijn, zal niet gauw genoeg krijgen van dit perpetuum mobile.

Intussen is het echter niet meer vol te houden dat Narcissus aan het eind van het gedicht de geest geeft, al dan niet in een foetale houding.^17. Dit zou immers toch een afronding betekenen, terwijl ook Fens van mening was dat het een ‘onvoltooid’ gedicht betrof. Narcissus krult zich om, maar buigt, gehurkt, door de foetale houding heen,^18. om achter zich de laatste schemer op zijn ‘eigen beenen’ op te vangen. Zijn benen hunkeren naar zijn ‘oog’ (twee regels eerder) of naar zijn ‘gelaat’ (drie regels verder, dus in regel 3 van het gedicht).

15. Of het zou dit moeten zijn (De Roder, p. 21): ‘Herinneren we ons de volgende passus uit Vestdijks definitie van de architectonische versvorm: “twee contrasterende elementen, die elkaar in evenwicht houden”, dan kunnen we stellen dat na het octaaf het sonnet uit evenwicht raakt doordat met de inzet van een vijfregelige strofe in plaats van een sextet, het voortschrijdende principe zich doet gelden (overigens zonder het architectonische principe te vervangen); des te sterker omdat de laatste strofe nadrukkelijk gemarkeerd wordt door ten eerste de symmetrie van het “dubbele” omarmende rijm: ababa, ten tweede de aard van het rijm: omarming door mannelijk rijm met de lange [o]-klank, en ten derde het frequenter samenvallen van zins(decl)grens en versregel dan in het octaaf (bovendien boet het enjambement van de middelste versregel aan effect in doordat deze regel naast die van de strofe ook in rijmtechnisch opzicht de spiegellijn vormt).’
De Roder zegt hier dus dat het ‘sonnet’ niet af is omdat het niet af is. Daar valt weinig tegenin te brengen, maar het geeft toch geen Aha-Erlebnis. (Met verwondering lees ik ook dat het gekruiste rijm van strofe 3 ‘omarmend’ rijm genoemd wordt door De Roder. Mogen die twee termen tegenwoordig onderling worden verwisseld? Of mag dat alleen maar in De nieuwe taalgids.)

16. Wat het wel is, kan in 't Nederlands, geloof ik, niet worden gezegd. De Fransen noemen het een rime batelée (zie: Henri Morier, Dictionnaire de poétique et de rhétorique; Paris, 1961, p. 352). Ik zag die term een keer vertaald (ik weet nu niet meer waar) als ‘goochelrijm’. Zo werkt het in ‘Narcissus’ zeker.

17. Wie een ‘Narcissus’ in een laatste strofe wil zien sterven, zij verwezen naar een vroeg gedicht van Marsman, ‘De vrouw met den spiegel’ (in Verzameld werk; Amsterdam, 1963², p. 31), dat als volgt besluit:

Gij hebt u-zelf zeer lief,
en zozeer houdt uw beeltnis u geboeid,
dat zij den adem aan uw mond ontrooft
en uwen bloedklop in haar aad'ren zuigt
en u verteert, zozeer,
dat gij de schim uwer weerkaatsing wordt,
bezwijmt
en sterft.

Bij Rilke (Sämtliche Werke, besorgt durch Ernst Zinn; Frankfurt/M., 1956, Band 2, p. 56) verdwijnt Narcissus op een andere wijze (namelijk door de schoonheid die hij eerst heeft uitgestraald weer in te ademen), in:
Narziß

Narziss verging. Von seiner Schönheit hob
sich unaufhörlich seines Wesens Nähe,
verdichtet wie der Duft vom Heliotrop.
Ihm aber wargesetzt, daß er sich sähe.

Er liebte, was ihm ausging, wieder ein
und war nicht mehr im offnen Wind enthalten
und schloß entzückt den Umkreis der Gestalten
und hob sich auf und konnte nicht mehr sein.

(Over Narcissus bij Rilke, zie: Marcel Kunz, Narziß, Untersuchungen zum Werk Rainer Maria Rilkes; Bonn, 1970 en: Rilkes Sonnette an Orpheus, erläutert von Hermann Mörchen; Stuttgart, 1958, p. 222-235. Met dank aan Walter Boháč.)

18. Dit is natuurlijk een bespottelijke manoeuvre, maar wie echt narcistisch is, vindt alles wat hij doet oogstrelend. Vandaar het sierlijke woord ‘krul’. (Overigens is dit alles inderdaad ‘gevaarlijk’, want Narcissus loopt het risico dat hij zijn evenwicht verliest en in het water valt.)

[p. 26]

De laatste regel is dus ook inhoudelijk een schakel - of een ‘boog’! - tussen het voorgaande en dat wat volgt. Opmerkelijk is voorts dat men geen logisch (glijdend) tijdsverloop krijgt als men het gedicht van voor naar achteren leest, maar wel als men bij strofe 3 begint en doorleest tot men weer bij strofe 3 is. De handeling ontspringt dan aan de nacht, wordt teruggeschoven naar de avond en vindt haar ‘bezegeling’ als het ware midden op de dag: midden in het gedicht. Dáár is Narcissus eeuwig, onuitwisbaar. Tot het nacht wordt. Dan begint de handeling opnieuw. Narcissus moet zichzelf nu eenmaal blijven zien. Wat hem door 't duister wordt ontnomen, roept hij in de geest weer op.^19. Zo zit hij in elkaar, maar deze cyclische, strikt egocentrische activiteit heeft vanzelfsprekend meer te maken met narcisme dan met kunst.^20.

Tot zover Vestdijks eerste spiegelavontuur. Aangrijpend kan ik het niet vinden, maar in technisch opzicht is het evident volmaakt.^21. Een onaanrandbare Narcissus, die alleen is op de wereld en dat ook zal blijven, en die nooit ervaren zal wat Vestdijk tien à twaalf jaar later heeft beschreven in:

Holoogig spiegelbeeld van 't groot verdwazen...
Zijn wij dit zelf? Is het een ander niet
Die ons zoo duldloos toelonkt uit het riet
Als waaz'ge deelgenoot van onze extase?

Nooit staat het vast wat men in water ziet;
Geen peil is er te trekken op het glazen
Geheim, waarvan wij nimmer meer genazen
Sinds deze vocht'ge schoonheid ons verried.

Verried aan wie? Wellicht aan derden, vierden,
Die wankelend van golf op golf vertrokken
Naar de and're oever, van het beeld geschrokken?

Eens keert het weer. Eens staart er, laatst verraad,
Uit deze schomm'ling, die haar drift uitvierde,
De stilte van 't oorspronkelijk stil gelaat.

Geen glimlach meer in dit gedicht en 't ‘ontrouw water’ uit ‘Narcissus’ heeft zich hier ontpopt als een verrader (haast schreef ik ‘verraadster’), aan wie de bedrogene toch gekluisterd blijft. Of blijft hij steeds alleen maar aan zichzelf gekluisterd? En zo ja, zou dat in dit geval

19. Vergelijk Paul Valéry in Cantate du Narcisse (in Oeuvres I, édition établie et annotée par Jean Hytier; [Paris], 1957, p. 413):

Je m'abreuve de moi... L'amour la plus profonde
Vient et revient entre mon âme et l'onde
Dont le miroir divin m'offre le pur retour
De mes charmes vers l'ombre où songe mon amour...

20. Om deze reden lijkt mij de poëticale interpretatie, zoals Fens (noot 12) die voorstelt, geforceerd. ‘De kunstenaar bestaat slechts,’ aldus Fens, ‘zolang het kunstwerk er nog is.’ Narcissus moet daarom verdwijnen als zijn beeld verdwijnt. Wij zagen echter dat Narcissus níet verdwijnt, terwijl zijn kunstwerk, in de zin van Fens, wel degelijk is verdwenen ('s nachts).
Binen het poëticale kader wordt dan ook nog arbitrair te werk gegaan. Narcissus wordt als kunstenaar gezien omdat hij van zichzelf een beeld creëert, namelijk in het water. Fens stelt eerder in zijn nawoord (p. 233): ‘Het is niet onverantwoord, Narcissus de grootste symbolische kunstenaar te noemen.’ Maar waarom Narcissus, waarom niet het water? Het beeld van Narcissus, en daarmee Narcissus zelf, wordt door het wáter gecreëerd. Dus ook het water had hier kunnen worden opgevoerd als kunstenaar.
Overigens stel ik vast dat Fens bij voortduring, soms zelfs binnen één zin, van kader c.q. invalshoek verandert, terwijl het methodisch en omwille van de helderheid de voorkeur zou verdienen alle invalshoeken duidelijk van elkaar te (onder)scheiden.

21. Voor wat deze techniek betreft, ik wees al op het ‘goochelrijm’ in de laatste en de eerste regel (‘boog’ en ‘droog’). Daar kwam ik op via het ‘omkrullen’, dat voortgezet wordt in 't woord ‘boog’. Maar al in regel 9 staat ‘omhoog’! Direct nadat de ‘val’ van het ‘sonnet’ is ingezet, krijgen wij al een indicatie hoe het vers zich zal ontwikkelen. De rijmwoorden ‘omhoog’, ‘oog’, ‘boog’ geven alle drie aan dat wij naar boven moeten (kijken). Ook het woord ‘droog’, het vierde rijmwoord dus, heeft een signaalfunctie (voor ons en voor Narcissus). Het ‘gevaar’ uit regel 11-13 is geweken: Narcissus viel niet in het water.
Maar dit is niet het eind van het gedicht. ‘De avondwind schudt blaad'ren droog’ wil zeggen dat er druppels naar beneden vallen, en wij moeten nu dus weer omlaag. Eerst lijkt het nog om een sonnet te gaan, maar deze fictie wordt in regel 5 doorbroken. Wij krijgen een nieuwe rijmklank, en 't omarmend rijm verandert in gekruist rijm. De bewuste rijmklank komt nog driemaal terug (in regel 7, 10 en 12). ‘Narcissus’ heeft viermaal de rijmklank ‘ene(n)’, zoals ook viermaal de rijmklank ‘oog’ (wat en passant nog eens benadrukt dat het in dit vers om één persoon gaat, die voortdurend kijkt).
Via de rijmklank ‘ene(n)’ wordt de tweede strofe dus verbonden met de derde, hetgeen ook weer de sonnetvorm ondergraaft. Ik had het eerder over een rondeel. ‘Narcissus’ heeft daar inderdaad veel weg van. Allereerst de lengte (de meest voorkomende rondeelvariant telt dertien regels, verdeeld over drie strofen als bij Vestdijk), voorts de opeenvolging in de eerste acht regels van omarmend en gekruist rijm, en natuurlijk ook het domineren van twee rijmklanken (Henri Morier, op. cit., p. 366-367). Het inhoudelijke, reeds besproken, ‘ronddraaien’ weerspiegelt zich in hoge mate dus ook in de versvorm.
In hoge mate, want ‘Narcissus’ is geen echt rondeel, zomin als het een echt sonnet is. Het gaat hier om een curieuze mengvorm, waarvan ik geen ander voorbeeld ken, maar die mij wel typerend lijkt voor Vestdijks werkwijze in deze periode. Ik herinner aan wat hij in 1933 tegen 's-Gravesande zei (in: G.H. 's-Gravesande, Sprekende schrijvers; Amsterdam, 1935, p. 176): ‘Veel van mijn sonnetten zijn “verstandelijk” in elkaar gezet, geconstrueerd’. Of de constructie van 't sondeel c.q. ronnet ‘Narcissus’ in elk opzicht werkt, betwijfel ik, maar de techniek is overal oogverblindend. Het slepende rijm bij voorbeeld in de tweede strofe om het turen te vereeuwigen, terwijl dat ‘turen’ bovendien nog deel uitmaakt van 't rijmwoord ‘spiegelavonturen’ (een ‘rijk rijm’ dus). Enzovoort.

[p. 27]

dan niet precies hetzelfde zijn? Hij ziet zichzelf niet: hij ziet water. Dus ziet hij geen water: hij ziet anderen. Ziet hij anderen of afsplitsingen van zichzelf?

Wij weten het antwoord - hij ziet steeds Narkissos - maar weet híj dat? In de twee interpretaties die ik van ‘Narkissos’ ken,^22. wordt ervan uitgegaan dat hij het weet. Hij weet het, maar wil het niet weten, want hij zou geschrokken zijn van het ‘holoogig’ spiegelbeeld, zijn eigen neergang, de ‘vergankelijkheid der schoonheid’. Narkissos of Narcissus is dus oud geworden en hij voelt zich door de tijd verraden, die hem van zijn schoonheid heeft beroofd; dat lijkt mij de teneur van deze twee interpretaties.

Narkissos heeft het echter niet over zijn eigen schoonheid, maar over de schoonheid (‘vocht'ge schoonheid’) van het water. En hij is ook niet verraden door de tijd, maar door het water. Uit de woorden ‘nimmer meer’ in regel 7 volgt natuurlijk wel dat dit verraad niet zeer recentelijk heeft plaatsgevonden, dat Narkissos niet meer jong is, maar hij is toch ook niet oud: ‘Eens keert het weer’, stelt hij in regel 12. Het kan dus nog lang duren. Het proces dat hier beschreven wordt, is nog in volle gang.

En ook het woord ‘holoogig’ hoeven wij niet met verval te associëren. Het kan wijzen op een lege of verdwaasde blik (‘Holoogig spiegelbeeld van 't groot verdwazen...’). Het kan ook zeer letterlijk worden genomen. ‘Holle ogen’ zijn volgens Van Dale ogen ‘die diep in de kassen liggen’. En dan is het nog maar één stap naar bijziendheid.^23. Narkissos is vanuit zijn aard bijziend. Wat hij wil zien, van zeer nabij, is zijn eigen gelaat (in dit geval een ‘stil’ gelaat), maar dat is hem ontnomen. Het is opgesplitst in anderen, die van ‘golf op golf’ vertrekken naar de andere oever, en hij kijkt ze na - verdwaasd, ontredderd - maar al gauw wordt alles wazig. Hij kon nooit goed in de verte zien, Narkissos.

Maar hij ziet wel zijn verdwaasde, holle blik en kan zich voorstellen dat anderen daarvan schrikken, vluchten naar de overkant. Hij schrikt er zelf van, hij verdraagt zijn eigen spiegelbeeld niet meer: ‘duldloos’ in regel 3 betekent onverdraaglijk.^24. En als het een ander is die hem daar ‘toelonkt uit het riet’,^25. dan is dat even onverdraaglijk, omdat het een ander is, omdat Narkissos niet meer met zichzelf alleen is, in zijn roes, in zijn ‘extase’.^26.

Die extase is het enige wat nog over is van de oorspronkelijke situatie, waarin hij volledig één was met zichzelf, een ‘stil gelaat’ zag dat alleen maar van hemzelf kon zijn. Dat was de onverstoorde harmonie, de tijdeloze stilte, van de jeugd, die hij natuurlijk dankte aan het water, dat zich

22. Van respectievelijk Marianne van Dalfsen, ‘Schering en Inslag (2) (Over de struktuur van Vestdijks “Grieksche Sonnetten”)’, in Vestdijkkroniek, sept. 1978, p. 19-20, en van Henk de Jager, ‘Narcissus tussen het ik en het zelf’, in Vestdijkkroniek, sept. 1987, p. 60. Allereerst Marianne van Dalfsen: ‘Narkissos, hunkerend naar zijn spiegelbeeld, blijft gevangen aan de waterkant. Roerloos in het water starend laat hij de tijd verstrijken, maar zo verterend is zijn onmachtig verlangen dat hij erdoor wegkwijnt. De waterspiegel toont hem een holoogig gelaat. Hij heeft moeite, zich daarin nog enigszins te herkennen.
De verandering heeft zich natuurlijk geleidelijk voltrokken, als de opeenvolging der beelden van een film, of, met groter tussenruimten, van de foto's in een familie-album. Vandaar dat er in vss. 9-11 sprake is van naar een overkant vertrokken beelden en in vss. 2 en 7 van wij, dat overigens ook een generaliserend effekt kan hebben. Wie naar een eigen jeugdfoto kijkt, beseft dat de jeugd voorgoed verloren is en voelt zich wellicht door de tijd verraden. Alleen zal men zich doorgaans bij zo'n foto afvragen: was ik dit, vroeger? Het abnormale van Narkissos is dat hij zich bij de meest recente “foto's”, die het water hem voor ogen houdt, afvraagt: Zijn wij dit zelf? Nu nog? - Op zichzelf is de schoonheid niets en valt ze in vele vormen uiteen. Ze geeft dan ook geen ik-besef.
De eerste notie van de vergankelijkheid der schoonheid heeft zo Narkissos als een verraad getroffen. Met grote nadruk wordt dit tot driemaal toe in het tweede kwatrijn geformuleerd. Voortaan blijft Narkissos steeds koortsachtig in het water zoeken naar De stilte van 't oorspronkelijk stil gelaat. Tegelijkertijd weet hij dat de terugkeer ervan (in zijn stervensuur?) een nieuw, een laatst verraad zal zijn, een voorgoed verdwijnen.’
Vervolgens Henk de Jager: ‘Ik geloof dat we in dit vers te maken hebben met een ouder geworden Narcissus, op zoek naar de verloren schoonheid van zijn jeugd die hij eens in het water weerspiegeld zag. Er is een conflict tussen werkelijkheid en verbeelding. In de werkelijkheid ziet Narcissus zich zoals hij geworden is (“Zijn wij dit zelf? Is het een ander niet?”), in zijn verbeelding zoekt hij “de stilte van 't oorspronkelijk stil gelaat”. Niet de “derden” zijn geschrokken van het beeld, maar Narcissus zelf. Er vindt een omkering plaats van oorzaak en gevolg: wat hij zelf veroorzaakt (de schommeling in het water) ziet hij als verraad van de anderen die er met zijn schoonheid vandoor zijn gegaan. Hij heeft het water in beweging gebracht in de hoop dat het hem, als het straks weer stil en spiegelend zal zijn, de volmaakte Narcissus zal tonen die hij eens was, en niet (want dit zou het definitieve verraad betekenen), de Narcissus die hij geworden is.’

23. ‘Bij verziendheid,’ aldus de Grote Winkler Prins, op. cit. (lemma: oog), ‘is het oog als het ware te ondiep. In het geval van bijziendheid (myopie) te diep.’

24. Het woord ‘geschrokken’, in de elfde regel, kan dus ook op ‘duldloos’ slaan.

25. Niet uit het water dus, maar uit het riet. Een vergelijkbaar schitterend beeld vindt men bij Milton (zie noot 4): ‘Bending to look on me’. Een dergelijk beeld komt bij Ovidius nog niet voor.

26. Voor de extase, zie ook nog eens Ninck (tweede alinea van noot 7).

[p. 28]

rimpelloos aanbood, waar nog staat op was te maken.^27. Daarom was dit alles ‘schoon’, bedwelmend, een verrukkelijke roes. Maar 't water bleek er niet alleen voor hem te zijn, kwam in beweging, en ‘verried’ hem. Hoe traumatisch dat verraad was, blijkt uit de verdwazing, of zelfs waanzin, die hem nu steeds overvalt en die ook letterlijk door het sonnet golft. Eerst verdwazing, dan bezinning in 't octaaf, en wederom deze beweging in 't sextet.

De binnen- en de buitenkant van het verraad. Dat onbegrijpelijk is (‘Verried aan wie?’) en niet meer ongedaan te maken. Narkissos is op drift geraakt, herkent zichzelf niet meer, is uit elkaar gevallen en in anderen opgegaan. Dat krijgt hij nooit meer allemaal bij elkaar. Maar 't water kan toch elk moment weer stilstaan? Ja, maar dat zal niet de stilstand zijn van vroeger, vóór hij wist dat er beweging was. Het zal geen stilstand zijn die blijft. Eén vorm van stilstand slechts is blijvend, en dat is de dood. Narkissos is verraden door het water, dat nog één verraad voor hem in petto heeft: de dood.

Dat is dus het ‘geheim’ van 't water. Het geeft ons een beeld - vormt, schept ons - maar dat dringt pas tot ons door wanneer het beeld ons wordt ontnomen. Nu is er geen beeld meer, nu is er alleen nog water: de grote bedrieger, waar wij desondanks al hopeloos aan zijn verslingerd (regel 7), want het is het leven zelf. Narkissos weet dat, maar hij is ook nog verslingerd aan zijn oerbeeld, zoekt het, vindt het niet, komt tot bezinning, valt weer terug in zijn verdwazing, wacht - gespleten en ontzet - zijn hele leven op de dood.

Vestdijks ‘Narcissus’ was een ‘spiegelavontuur’, maar geen ‘metamorfose’: er verandert immers niets. Narcissus valt volkomen samen met zijn beeld en Vestdijk zorgt ervoor dat dit zo blijft. Narkissos echter staat heel dicht bij de Narcissus van Ovidius.^28. Beiden worden gescheiden van hun beeld (zij het in omgekeerde richting: bij Ovidius blijkt de begeerde ander slechts een schijngestalte van het ik, dat in ‘Narkissos’ juist ten prooi valt aan de ‘ander’). Beiden raken in zichzelf en in hun roes verstrikt. Het enige verschil is eigenlijk dat Narkissos dit bij vlagen inziet en Narcissus niet. Daarom vervalt Narcissus eerder aan zijn oerbeeld dan Narkissos, maar de laatste zou niet denkbaar zijn geweest zonder de eerste, en ‘Narkissos’ is dus inderdaad een ‘Grieksch’ sonnet. Als wij de mythe niet hadden gekend, zou een enigszins sluitende interpretatie haast onmogelijk zijn geweest.^29.

Resteert nog één gedicht, dat weliswaar niet expliciet over Narcissus handelt, maar waarin het thema toch heel duidelijk verwerkt is, en wel op

27. Het verband tussen ‘Narkissos’ en de drie Griekse sonnetten ‘Ganymedes’, ‘Hebe’ en ‘Endymion’ (zie hierover Marianne van Dalfsen in haar in noot 22 aangehaalde stuk, p. 20, en ook M.F. Fresco, ‘Bij Vestdijk's “Grieksche sonnetten”, Een voorstudie’, in Hermeneus 50 [1978], nr. 3, p. 215-231) kan mijns inziens niet worden gelegd via de schoonheid, maar uitsluitend en alleen via de jeugd. Vooral dan de ontgoocheling, die er inherent aan is, en slechts door Hebe niet bewust als een ontgoocheling wordt ervaren.

28. Ik weet natuurlijk wel dat de metamorfose van Narcissus inhield dat hij na zijn dood in een narcis veranderd werd, maar daar gingen verschillende innerlijke metamorfoses aan vooraf.

29. Met name de gespletenheid - het oog in oog staan met een ‘ander’, die ook echt beschouwd wordt als een ander - zou waarschijnlijk oninvoelbaar zijn gebleven (zoals eerder voor Van Dalfsen en De Jager: zie noot 22).

[p. 29]

een wijze die verband houdt met het ‘kosmische narcisme’, zoals dat met name door Bachelard geformuleerd is. Niet alleen Narcissus spiegelt zich, de hele kosmos doet dat, en dus ook de hemel: ‘le ciel, les nuages qui ont besoin de tout le lac pour peindre leur drame.’^30. Bij Vestdijk wordt die symboliek weer op de jeugd betrokken, en wij zullen nog wel meer herkennen. Het gedicht maakt, zoals al gezegd is, deel uit van een reeks, maar het kan op zichzelf gelezen worden en het is door Vestdijk ook zelfstandig, in een bloemlezing uit eigen werk^31., gepubliceerd.

Een bron is altijd welgelegen,
Hij borrelt buiten regentijd,
En niemand houdt de hemel tegen
Wanneer die zich van 't spieg'len kwijt

In wat als vocht hem werd ontnomen,
Jaren geleden wel misschien;
Zoo zoekt een man diep in zijn droomen
De eigen kindsheid weer te zien:

De tranen die hem vroeg ontvielen,
Trouw opgezameld in die plas:
Hij weet, door erbij neer te knielen,
Hoe zwak en wondbaar hij eens was.

Maar dan verbreekt de bron zijn banden
En strekt de armen naar de zee
En draagt de regen in zijn handen
En neemt de heele hemel mee.

Die tracht zich altijd nog te spieg'len
In wat hij was en wat hij werd,
Maar hemel, hoe die golven wieg'len,
Met zonlicht tot in 't hart besterd!

Ben ik dit zelf? vraagt men verlegen,
Die wemelende wederkeer?
Een bron is altijd welgelegen,
Maar waar hij is, is hij niet meer.

Soms evenwel - de zon is onder,
De reebok dronk zijn nachtrantsoen -
Verdiept men zich in 't prille wonder

30. Gaston Bachelard, L'eau et les rêves, Essai sur l'imagination de la matière; Paris, 1942, p. 38. Bachelard wijst dit narcisme aan in onder andere het werk van Shelley, Keats en Eluard.

31. S. Vestdijk, Door de bril van het heden, Keuze uit eigen werk; Den Haag, Antwerpen, 1956, p. 52-53.

[p. 30]

 

Van wat het kind wist voor te doen

 

 

 

En wat zich in die kom bewaarde,

 

Zoo tusschen traan en glimlach in.

 

De oudste wenken aan de aarde:

 

De hemel schreit, dat was 't begin.

 

 

 

Doch ziet, bij 't eerste licht der sterren

 

Trekt de onrust al zijn glinstervoor

 

En derft er voor de nacht de verre

 

Verwantschap met zijn oorsprong door.

 

 

 

Want 't kind, 't kind gaat eigen wegen

 

En lacht de blauwe peinzer uit.

 

Een bron is altijd welgelegen,

 

Maar niemand die zijn voortgang stuit.

Eigenlijk is hier niet veel interpretatie nodig. Het is mooi en helder. Ik vind het niet zo aangrijpend als ‘Narkissos’, maar veel rijker dan ‘Narcissus’. Overigens is ook ‘De bron’ weer op een kringloop gebaseerd. Die van ‘Narcissus’ zullen we ons nog wel herinneren. De cirkel was volmaakt gesloten. In ‘Narkissos’ draaide alles om ‘'t oorspronkelijk stil gelaat’, als het begin- en eindpunt van een kringloop, die echter nog niet was afgerond. De cirkel was nog open.

In ‘De bron’ wordt, dadelijk al, verwezen naar de kringloop van het water. Water verdampt, stijgt op, vormt wolken en slaat weer als regen neer. Zo is de bron ontstaan, waarin de hemel zich nu spiegelt. Maar zo is, in het gedicht, de hemel níct ontstaan. De bron blijft steeds een afgeleide van de hemel (is daarom ook mannelijk, niet vrouwelijk zoals grammaticaal de voorkeur zou verdienen), ook wanneer hij aan het einde uitstroomt. Hij verdampt niet, hij stroomt uit. In feite is de kringloop van ‘Narcissus’ dus doorbroken. De cirkel is veranderd in een rechthoek. De hemel en de bron worden verbonden door een verticale lijn. De bron weerkaatst de hemel niet, maar stroomt in een horizontale richting van hem weg.

Dat is de geometrische figuur die zich bij eerste lezing opdringt als men zich vooral op het begin en op het eind van het gedicht richt. Maar daartussenin gebeurt natuurlijk ook wel iets. In strofe 4 wordt zelfs de ‘heele hemel’ meegenomen door de bron, die daar zijn banden al verbreekt. In strofe 6 echter is hij weer ‘welgelegen’. Dat is hij tot driemaal toe (in het begin, in 't midden en tegen het eind). De hemel tracht hem als

[p. 31]

het ware op zijn plaats te houden, om zich kalm te kunnen spiegelen (niemand houdt hem daarbij tegen, staat er nog in regel 3), maar 't bronwater ontglipt hem steeds. Hij is al een keer meegevoerd. Als hij uiteindelijk zichzelf wil blijven, zal hij zich gewonnen moeten geven aan de bron. ‘Een bron is altijd welgelegen,/Maar niemand die zijn voortgang stuit.’

De hemel en de bron zijn expliciet ook metaforen. Zoals de hemel ‘zich van 't spieg'len kwijt’, zijn blik dus naar de bron laat dalen, zo ‘zoekt een man diep in zijn droomen/De eigen kindsheid weer te zien’. De hemel staat dus voor die ‘man’, de bron staat voor zijn ‘kindsheid’. Althans in de eerste strofen, en ook in de laatste strofe is de bron weer ‘'t kind’. De metaforen blijven echter niet constant. Die van de hemel nog het meest, maar als wij in de vierde regel van de achtste strofe lezen: ‘De hemel schreit, dat was 't begin’, dan staat op dat moment de hémel voor het kind. Voor 't kind dat schreiend wordt geboren, dat aanvankelijk nog zo ‘zwak en wondbaar’ is (zie regel 12).

Uit deze tranen is de bron ontstaan. De bron is dus het oerbeeld van de hemel, en het is begrijpelijk dat de hemel daaraan vast wil houden. Maar de bron stroomt uit en is in regel 18 niet alleen nog maar een beeld van wat de hemel, of de ‘man’, geweest is, maar van ‘wat hij was en wat hij werd’. De hemel zou zichzelf nog wel kunnen herkennen, maar niet meer zijn jeugd. Het kalme oerbeeld is een ‘wemelende’ stroom geworden (regel 22, waarin het woord ‘wederkeer’ vooral moet worden opgevat als ‘spiegelbeeld’: het beeld dat naar de hemel terugkeert, nu die zich nog altijd tracht te spiegelen).

De bron staat halverwege het gedicht dus voor een man, waarin de hemel zich als kind niet meer herkent (‘Ben ik dit zelf? vraagt men verlegen’). De hemel doet nog wel zijn best zich in de bron te spiegelen - zijn jeugd die daarin ligt besloten, vast te houden - maar hij merkt al gauw dat hij zijn oerbeeld beter los kan laten. Want hij wordt verblind (hij is immers ook zelf de zon die nu vanuit de golven terugkeert!), hij wordt meegesleurd en uitgelachen door het kind dat (regel 37) eigen wegen gaat: al lang niet meer het kind is dat hij zelf geweest is. De bron is niet meer waar hij was. De voortgang van de bron kon niet worden gestuit. De jeugd behoort tot het verleden.

Deze conclusie wordt ons in ‘De bron’ verschillende malen, al dan niet in metaforen, meegedeeld, maar zij komt nergens over als traumatisch. De ik-vraag klinkt ‘verlegen’, niet verdwaasd zoals in het sonnet ‘Narkissos’. Àlles in ‘De bron’ klinkt ingehouden en doordacht. Zelfs in de meest emotionele (vijfde) strofe zorgt de uitroep ‘hemel’ nog voor af-

[p. 32]

stand. Deze ‘Narcissus’ is een ‘blauwe peinzer’, die wel regelmatig terugkeert naar zijn bron, maar zich daar toch weer even makkelijk van verwijdert.

Hij keert ook eigenlijk alleen maar (regel 7) in zijn ‘droomen’ terug, als de zon onder is (in strofe 7). Dan verdiept hij zich ‘in 't prille wonder’ van zijn eigen jeugd, waaraan de bron ontsprong, die weliswaar onherkenbaar is veranderd, maar 's nachts is dat niet te zien. Al duurt de nacht niet lang. Bij ‘'t eerste licht der sterren’ al (in strofe 9) toont de bron zich weer zoals hij is geworden, strekt zijn armen glinsterend naar de zee, ‘gaat eigen wegen’ en verloochent zijn verwantschap met de hemel, die ver weg is en zich niet meer spiegelt in zijn bron.

‘Ben ik dit zelf?’ ‘Zijn wij dit zelf?’ ‘Veranderlijk, en toch de eeuw'ge éene’. Citaten uit ‘De bron’, ‘Narkissos’ en ‘Narcissus’. En dan hadden we ook nog de mythe, waarop al deze gedichten (en die in de noten!) gebaseerd zijn. Min of meer. Het is verbazingwekkend hoe verschillend de Narcissus-stof is uitgewerkt.^32. Alleen door Vestdijk al. De hemel uit ‘De bron’ mag net zo eeuwig zijn als de Narcissus uit ‘Narcissus’, maar toch hebben die twee verzen even weinig met elkaar te maken als ‘Narcissus’ en ‘Narkissos’.

En de mythe laten wij nu helemaal maar rusten. Die was zinvol, hoop ik, als prelude op ‘Narkissos’, maar wij kwamen er niet veel van tegen in ‘De bron’ (al was de versie van Ovidius de enige waarin ook een bron verscheen). Hetzelfde gold al eerder voor ‘Narcissus’. Dàt gedicht weerspiegelde de Freudiaanse visie op het thema, maar de invloed daarvan bleek al evenzeer eenmalig (al kwam er misschien nog iets van terug in het sonnet ‘Narkissos’, waarin weliswaar geen sprake is van eigenliefde, maar waarin Narkissos wel dwangmatig op zichzelf gericht is), en ook deze hulplijn kan dus worden uitgewist.

Blijft over Vestdijk en de constatering dat de drie behandelde gedichten stellig overeenkomsten vertonen ('t spiegelen, het water, de gerichtheid op de jeugd en meer dan eens een formulering), maar dat de verschillen groter zijn. De drie gedichten cirkelen niet om dezelfde kern, maar tonen steeds een andere Narcissus. Of zou het misschien toch dezelfde Narcissus zijn, die wij in steeds een andere levensfase tegenkomen? Eerst de jeugdige Narcissus, die voor zijn gevoel niet sterven kan, die slechts verdwijnt om dadelijk weer terug te keren. Tot het water ingrijpt. Dan zien wij Narkissos, die verdwaasd zijn weggespoelde jeugd tracht te hervinden, maar begrijpt dat zijn fixatie op het oerbeeld eigenlijk een fixatie op de dood is. Hij ontsnapt dus uit die duivelskring, neemt afstand, en

32. Voor de verwerking van de desbetreffende stof in literaire vorm, zie, behalve de in noot 3 genoemde Vinge en de in noot 8 genoemde Kemper, ook: Elisabeth Frenzel, Stoffe der Weltliteratur, Ein Lexikon dichtungsgeschichtlicher Längsschnitte; Stuttgart, 1988⁷, p. 538-543.

[p. 33]

zoekt in 't vervolg zijn jeugd alleen nog in zijn dromen, spiegelt zich alleen nog maar van heel ver weg.

Het is natuurlijk niet correct aldus een samenhang te construeren tussen deze drie gedichten, want het gaat niet om een reeks, en in ‘De bron’ gaat het zelfs niet uitdrukkelijk om Narcissus. Zo kan het dus niet, maar het lijkt er toch wel op dat deze gedichten in elkaars verlengde liggen. Hoe verschillend ze ook zijn, er doemt iets op van een continuüm, dat wij echter wat meer van buitenaf moeten benaderen. Ons uitgangspunt moet blijven dat de drie gedichten op zichzelf staan en niet nauwer aan elkaar verwant zijn dan door de Narcissus-stof (of, zo men wil, het spiegel-thema) is gegeven.

Hoe behandelt Vestdijk deze stof? Narcissus in ‘Narcissus’ is zichzelf voortdurend zeer nabij. Hij is de enige spiegelaar die zich niet afvraagt of híj zich daar spiegelt. Dat staat immers vast. Hij is het zelf. Narkissos echter is al zo gespleten dat hij in de wij-vorm praat. ‘Zijn wij dit zelf?’ Hij is wel dicht bij 't water, maar niet bij zichzelf. De laatste spiegelaar (als dit een Nederlands woord is) zoekt het water nog alleen maar in zijn dromen op. Voor 't overige houdt hij afstand, blijft hij zeer ver weg.

Wij zien hier dus een nieuw continuüm: dichtbij, dichtbij en toch ver weg (gespleten), en ver weg. Voor wat de hemel in ‘De bron’ betreft, zijn er nog wel wat ondertonen van nabijheid (in zijn dromen daalt hij immers af): hij is nog steeds geen zuivere Apollo, maar veel scheelt het niet. Zelfs als hij droomt, blijft hij de hemel en bij 't eerste sterrenlicht al houdt het spiegelen op. Hoe anders is dit bij Narcissus, die zich 's nachts ‘gevaarlijk omkrult’ om het spiegelen maar niet te hoeven laten. Uit de nacht herrijst zijn spiegelbeeld zoals eens Dionysos uit de dood herrees nadat hij was verscheurd door de Titanen. Het ene uiterste is de ontstuimige eeuwige wederkeer van Dionysos, het andere uiterste de zelfgekozen onbewogen verte van Apollo. Narkissos staat daar ‘wankelend’ en gespleten tussenin.

Om kort te gaan, door deze drie gedichten loopt een lijn die ik al eerder in het werk van Vestdijk als geheel heb aangewezen.^33. Ik kan mij ook moeilijk voorstellen dat deze verzen in een andere volgorde geschreven zouden zijn. Hoogstens verbaast het mij dat het gedicht ‘De bron’ slechts drie jaar na ‘Narkissos’ al ontstaan kon, want daar ligt toch wel een wereld tussen. Maar dat laatste geldt ook voor ‘Narkissos’ en ‘Narcissus’. Wij hebben drie werelden verkend. Dat het uiteindelijk toch één en dezelfde bleek te zijn, past, naar ik hoop, zowel bij de poëtische als bij de mythische Narcissus.

33. Zie mijn Identificatie en isolement, Een visie op Vestdijk; Amsterdan, 1988, passim (over Dionysos op p. 140). Zie ook mijn Schoten rondom Vestdijk, bezorgd door Rudi van der Paardt; Leiden, 1989, p. 88-98.