Vestdijkkroniek. Jaargang 1990

[p. 18]

Adriaan Morriën
Voorbeeld van literaire barok

Dat S. Vestdijk, behalve romanschrijver, tevens een belangrijk dichter is en tot de interessantste figuren van onze moderne poëzie moet worden gerekend, is een feit dat zelfs aan de aandacht van poëzieminnaars ontsnapt. Men erkent hem weliswaar als dichter, maar die erkenning gaat, heb ik de indruk, niet ver genoeg. Misschien heeft Vestdijk daar zelf schuld aan door de nadruk die hij met zijn romanproduktie vooral op die kant van zijn literaire persoonlijkheid heeft gelegd. Hij is een dichter die zichzelf in de schaduw heeft gesteld.

Toch is zijn dichterschap niet een begeleidend verschijnsel, een eigenaardigheid die aan zijn werk een schakering toevoegt, er een beperkt licht op werpt, zoals dat bijvoorbeeld met de verzen van Elsschot het geval is. Het verschil tussen de romancier Vestdijk en de dichter Vestdijk is een verschil in genre, niet een verschil in geaardheid of methode. Met dezelfde rusteloosheid en dezelfde duizendpotige bewegingskunst waarmee Vestdijk zich door zijn romans beweegt, beweegt hij zich ook door zijn gedichten, een werkzaamheid die tegelijk aan graven en aan bouwen herinnert, aan het smelten van harde substantie en aan het stollen van weke stof tot grillige, zich in ijle vertakkingen voortzettende vorm. Het is een poëzie niet van een doordringende klinkende toon, maar van krakende, knappende en ritselende geluiden, een kunst van grote vlakken licht en donker, maar een beweeglijk spel vol overgangen en listige inkorporaties, een taaie, misschien langzame en terloopse, maar niettemin onstuitbare veroveringsdrang die alles in zich opzuigt en verandert.

Deze veroveringsdrang, die tegelijk heerszucht en onderwerping, herschepping en aanpassing betekent, laat zich reeds aantonen in de invloeden die deze dichter heeft ondergaan. Er is in onze hele literatuur misschien geen schrijver die zoveel en zo uiteenlopende invloeden in zijn poëzie heeft verwerkt. Vestdijk is een voltooier, een architektonisch talent. Zijn werk is een voorbeeld van literaire barok, d.w.z. van een kunstvorm die alle vroegere stadia van een artistieke ontwikkeling op een

[p. 19]

grandioze wijze herhaalt, kompleteert en aan persoonlijke variaties onderwerpt.

Tegelijk is Vestdijk een ontdekker, een ketters poëet, voor wie de vorm nooit een rustpunt betekent, die zijn wijsheden onophoudelijk uit elkaar rukt en ze opnieuw rangschikt, brokkelig, stekelig soms, aangevreten door ironie en skepsis, zodat nieuwe kontrasten ontstaan en een nieuwe, met moeite veroverde tederheid aan het licht wordt gebracht. In deze tederheid, die de indruk maakt van een uitweg uit een labyrinth dat desondanks nooit wordt verlaten, onthult zich de dichter Vestdijk en stuit de lezer op een rest van ‘schaamte’ bij een zo ‘schaamteloze’ ontsluieraar.

Men zou, als tegenhanger van Rodenko's bloemlezing Nieuwe griffels schone leien, een tweede anthologie van ‘avant-gardisten’ kunnen samenstellen, van vernieuwers die hun experimenten niet voor het voetlicht, maar achter de coulissen uitvoeren, ‘grijze eminenties’ van onze literatuur die het onmiddellijke en daardoor soms goedkope effekt versmaden. In een dergelijke bloemlezing zou aan het werk van Vestdijk een ruime plaats moeten worden ingeruimd, naar mijn smaak misschien zelfs vóór een dichter als Nijhoff.

De poëzie van Vestdijk was lange tijd moeilijk vindbaar, ondergebracht in bundels die voor een deel nog slechts antiquarisch te verkrijgen zijn. Met de publikatie van een door de dichter zelf samengestelde keuze uit zijn poëtisch werk, Een op de zeven, is dit bezwaar enigszins uit de weg geruimd. Ik zeg met opzet enigszins, omdat een zo beknopte bloemlezing de lektuur van een verzameld dichtwerk nooit geheel kan vervangen. In deze keuze ontbreken veel verzen die ik tot Vestdijks beste reken. Aan de andere kant is het interessant om te zien welke gedichten Vestdijk zelf heeft uitgekozen.

Merkwaardig is het grote aantal sonnetten (bijna de helft), dat in Een op de zeven werd opgenomen. Zij tonen ons Vestdijk vaak op zijn best, omdat de begrenzing van een vaststaande vorm hem in staat stelt zoveel mogelijk betekenis in een beperkte ruimte te persen. Dat deze sonnetten nu en dan tot hele reeksen uitgroeien, zoals in de cycli Madonna met de valken en Thanatos aan banden, een verbluffend soort allegoriserende liefdes- en doodspoëzie, vloeit voort uit een drang naar volledigheid en naar het systematiseren van wat fragmentair en chaotisch lijkt. Misschien zijn dergelijke reeksen tegelijk een gevolg van de discipline, die Vestdijk zich als romanschrijver eigen heeft gemaakt, de behoefte om ervaringen episch

[p. 20]

aaneen te schakelen en af te ronden, een boekstavend instinkt dat kortstondig zegeviert over wat nooit geheel in woorden kan worden uitgedrukt.

Behalve dat de gedichten van Vestdijk ons duidelijk maken wat op een bepaald ogenblik van zijn ervaring of van zijn inzicht aanwezig is, geven zij ook een indruk van de grotere ruimte waarbinnen zij zich bewegen en die met een aksent van protest wordt aangeduid. Het zijn, uiteraard, vaak de slotregels die deze verbinding tot stand brengen. Vooral in de latere verzen bespeurt de lezer vleugen van een dergelijk ‘mystiek’ ruimtebesef, dat bij voorkeur met mythologische inhouden speelt, meestal ontleend aan de Griekse mythologie die tot onbeperkte psychologische spekulaties aanleiding geeft. Maar ook deze ‘mystiek’ is ketters, bij alle verwondering steeds geneigd iets op het wonder af te dingen.

Zou men de ontwikkeling, die Vestdijk als dichter heeft doorgemaakt, moeten karakteriseren, dan zou men een lijn kunnen trekken van het autobiografische en het historische naar het allegoriserende en het mythologische, zonder dat deze gebieden streng gescheiden zijn. Het blijft meer een zaak van nadruk dan van periode. Typerend voor het hele werk is een behoefte aan ontluistering, niet met de bedoeling het leven van iedere glans te beroven, zoals sommige zedeprekers Vestdijk hebben verweten, maar om het van alle valse of onnozele schijn te bevrijden, met de desperate hoop een diepverborgen kostbare schittering aan het licht te brengen. Veel van Vestdijks verzen beantwoorden aan het schema van een nietsontziende, door twijfel en ironie heengaande ontluistering, gevolgd door een abrupt in veiligheid brengen van wat nog op het laatste ogenblik gered kan worden. Een enkele keer wordt dit schema omgekeerd.

De strijd tegen een angst, bederf, slijtage door de tijd, sleur en verveling, wordt door Vestdijk gestreden met de taktiek van de indringer, van een medeplichtige die de vijand wapens in de hand drukt, in afwachting van het ogenblik waarop hij zich in zijn zwakheid zal laten kennen. Voor een dergelijke taktiek zijn geduld, uithoudingsvermogen, sluwheid en waakzaamheid noodzakelijk, kwaliteiten waarover de dichter Vestdijk in ruime mate beschikt.

Zijn grote vijand is de dood, die zich in wisselende gedaanten vertoont. De dood ‘betrappen’ is van het begin af Vestdijks ambitie geweest. In een van zijn sonnetten laat hij God de Dood zijn congé geven, om hem in de laatste regel weer aan het werk te zetten. In ‘Embarquement pour Cythère’ smelten liefde en dood ineen tot een ‘cynische’ vrolijkheid, een genot op de rand van zelfvernietiging:

[p. 21]

 

De zijden vesten van enk'le laatkomers

 

Glanzen van ongeduld en liefdesdrang:

 

Ziet hen daar scheepgaan, uit het hoofs gevang

 

Lustlozer herfsten naar hemelse zomers!

 

 

 

Het vlaggend staatsieschip ruist van gezang.

 

Haast raadt men priesters; want is er iets vromers

 

Dan als een zwerm van vogelvrije dromers

 

Dit land te ontvluchten, stoeiziek, wang aan wang?

 

 

 

Hoe goed zijn zij voorzien, de vromen: kleren,

 

En reukwerk, spijs en drank en snarenspel;

 

Hoe zullen zij in Venus' dienst zich weren!

 

 

 

En mocht ook dáár de lustloosheid hen tergen,

 

Dan helpt de kleine gifflacon hen wel,

 

Die zij onder het zijden vest verbergen.

(Eerder verschenen in Concurreren met de sterren, Amsterdam 1959, 37-41)