Vestdijkkroniek. Jaargang 1990

[p. 34]

Hans van Stralen
Invloed, analogie en imitatie

Enige kanttekeningen bij twee gedichten van Rilke en Vestdijk

In 1932 publiceerde Vestdijk het gedicht Jachtluipaarden, dat in de Verzamelde Gedichten als volgt staat afgedrukt:

Daar lag een warm vel, achter tralies breed
Gespreid met bruine vlekken in de zon,
Het ademde, het rilde, maar men kon
Geen oog of ooren zien in 't pelzig kleed.

Toen klonk gerucht: kinder- of vogelkreet,
En uit het slapende vel schoten - als 'n bron
Achtstralig - koele doodskopoogen; blond
Onder de zwarte maskering de wreed'
En trotsche hoofden: viermaal 't jachtluipaard!

't Moet zijn dat zij daar aan het droomen waren
Van hun eersten temmer, den Perzenvorst,
Van boog en strijdwagens der groote jaren,
Toen zij voor 't bang moment werden bewaard,
Dat geen der bloedhonden meer naad'ren dorst.

En als volleerde hovelingen paren
Zij aan hun roofdierblik, - naar wensch geschorst,
Begraven in den afgrond van hun aard, -
Het zwarte ordelint der jachtgevaren,
Dat ingetogen afdaalt naar hun borst.

Ongeveer vijfentwintig jaar daarvoor verscheen in Rilke's Neue Gedichte een vers dat een aantal verrassende overeenkomsten met het hierboven geciteerde gedicht vertoont:

[p. 35]

Der Panther Im Jardin des Plantes, Paris

 

Sein Blick ist vom Vorübergehn der Stäbe

 

So müd geworden, daß er nichts mehr hält.

 

Ihm ist, als ob es tausend Stäbe gäbe

 

und hinter tausend Stäben keine Welt.

 

 

 

Der weiche Gang geschmeidig starker Schritte,

 

der sich im allerkleinsten Kreise dreht,

 

ist wie ein Tanz von Kraft um eine Mitte,

 

in der betäubt ein großer Wille steht.

 

 

 

Nur manchmal schiebt der Vorhang der Pupille

 

sich lautlos auf -. Dann geht ein Bild hinein,

 

geht durch der Glieder angespannte Stille -

 

und hört im Herzen auf zu sein.

We kunnen onder andere op grond van het essay Rilke als barokkunstenaar uit Lier en Lancet vaststellen, dat Vestdijk het werk van de Duitse dichter grondig kende en diep bewonderde. Het feit dat hij Der Panther zeker gelezen moet hebben, geeft evenwel geen uitsluitsel over de wijze van en de mate waarin Der Panther Jachtluipaarden beïnvloed heeft. In het algemeen valt zelfs de stelling te verdedigen, dat een bepaald contact, hetzij persoonlijk, hetzij via het literaire werk, geenszins tot een verwerking daarvan hoeft te leiden. Omdat de notie ‘invloed’ alleen op textueel niveau zichtbaar gemaakt kan worden, acht ik het zinvol in de hierboven geciteerde gedichten een aantal parallelen nader te specificeren. Middels deze analyse kan het postulaat, namelijk ‘In Jachtluipaarden vallen invloeden van Rilke's Der Panther te constateren’ een hechter fundament verkrijgen.

Allereerst valt de gemeenschappelijke situatie op: er worden roofdieren geschilderd, die zich achter tralies in gevangenschap bevinden en daardoor een zekere apathie uitstralen. Rilke spreekt in dit verband van een ‘verdoving’, Vestdijk van een ‘slapend vel’ en van ingetogenheid. In beide gedichten staan de - overigens sterk geantropomorfiseerde - ‘reflexies’ van het beest centraal en wordt met name de intimiteit daarvan geaccentueerd. Deze innerlijke ervaringen brengen beide dichters in verband met de beperkingen die de gevangenschap met zich meebrengt. Men krijgt de indruk dat beide dichters het beschouwde dier met een laatste restje authenticiteit willen bezielen; de panter heeft een hart, het luipaard een trots hoofd. In contrast met dit minimaal oorspronkelijke gedrag staat het gegeven van de vergane glorie, hetgeen in het predikaat

[p. 36]

‘volleerde hovelingen’ en in Rilke's typering van de vermoeide blik tot uitdrukking komt. Daarnaast wordt in het Duitse vers gesproken van een neurotisch in kringetjes draaien van de panter, hetwelk eveneens op een degeneratie wijst. Zowel de panter als de jachtluipaarden worden door een indruk buiten hun direkte omgeving uit hun sluimering gewekt; bij Vestdijk door een ‘kinder- of vogelkreet’, bij Rilke door een visuele prikkel, hetgeen immers met het woordje ‘Bild’ wordt gesuggereerd. Niettemin reageren zowel de panter als het jachtluipaard met hun ogen op deze prikkel. Er valt evenwel een verschil in reaktie op deze stimulus te constateren in de twee gedichten. De luipaarden reageren aanvankelijk geheel conform hun oorspronkelijke status (‘En uit het slapende vel schoten - als 'n bron // Achtstralig - koele doodskopoogen,//’), de panter daarentegen blijft min of meer in zijn apathie gevangen. Niettemin komen in de slotzinnen de roofdieren van Vestdijk en Rilke weer tot elkaar: de stimulus wordt als ongevaarlijk en oninteressant ervaren. Bij de panter lost het beeld op in het niets, bij de luipaarden wordt de perceptie zèlf op non-aktief gesteld. Uiteraard gaat het hier in beide gevallen om bewustzijnsdaden, alleen het accent ligt bij Vestdijk en Rilke anders, namelijk respektievelijk op de akt en op het objekt van die akt.

Ogenschijnlijk raadselachtig is in dit verband Vestdijks regel: ‘Het zwarte ordelint der jachtgevaren’. Bij een nadere bestudering van het jachtluipaard kunnen we evenwel duidelijk een zwarte lijn waarnemen, die van de ogen in een naar buiten draaiende beweging naar de mondhoeken loopt. Deze tekening op de roofdierkop verklaart Vestdijks beschrijving, waarin de blik en het ‘ordelint’ verbonden worden. (vergelijk: ‘paren’) Ook het ‘afdalen’ van dit lint valt nu te begrijpen, omdat immers het hoofd in de borst wordt gelegd.

Vooral door de laatste strofe van Jachtluipaarden krijgt de analogie met Rilke's vers een bredere dimensie. In dezelfde stijl en met een soortgelijke woordenschat wordt Rilke's gedachte, namelijk dat een onderbelast bewustzijn veroorzaakt door een voortdurende afwezigheid van reëel gevaar de aanvankelijk spontane perceptie onmiddellijk via een mechanisme van gewenning tot een loze sensatie degradeert, uitgedrukt. In de slotzinnen van beide verzen wordt de thematiek ‘berusting versus authenticiteit’ welhaast identiek vormgegeven. De existentiële schakel tussen de beide gedichten ligt in de koppeling van de blik aan de vervreemding. Er is sprake van twee wezens, het roofdier en de mens. Het beest wordt verondersteld ooit een natuurlijk, oorspronkelijk gedrag tentoongesteld te hebben. Nu is zijn houding door de gevangenschap in apathie

[p. 37]

omgeslagen. De beschouwer lijkt, zoals ik al min of meer aangaf, deze situatie niet te kunnen accepteren en hij tracht de authenticiteit van het roofdier achter de feitelijke realiteit te achterhalen. Maar tenslotte overvalt de observator een sfeer van vervreemding wanneer zijn blik die van het beest kruist. Zo'n confrontatie leidt in existentialistische teksten veelal tot inkeer of tot een besef dat er een wijziging in het persoonlijke leven plaats dient te vinden. Rilke drukt dit gegeven fraai uit in het gedicht Archaïscher Torso Apollos uit de Neue Gedichte, als namelijk de observator verrast wordt door de kracht die uit het beeld van deze god straalt: (...) ‘denn da ist keine Stelle, / die dicht nicht sieht. Du mubt dein Leben ändern.’ In de hier besproken gedichten evenwel wordt de tragiek van de vervreemding nu juist bepaald door het feit, dat een krachtig, natuurlijk schepsel niet meer tot de mens kan spreken. Aldus kan men drie vormen van vervreemding constateren, namelijk die tussen het roofdier en zijn omgeving, tussen de mens en het dier en tenslotte een vervreemding binnen de menselijke realiteit zèlf. Men kan zich namelijk niet aan de indruk onttrekken, dat de observatie van het dierlijke gedrag van een projektie van innerlijke verdeeldheid getuigt. Antropomorfiseringen als de scheiding tussen heden en verleden, tussen instinkt en reflexie, tussen kooi en wereld en tussen inzet en berusting, ondersteunen deze veronderstelling.

De genoemde overeenkomsten zouden een diepere dimensie verkrijgen wanneer ze binnen een bredere opzet, waarbij een groter corpus uit het werk van Rilke en Vestdijk vergeleken wordt, gesitueerd zouden worden. Op basis van deze twee gedichten lijkt de vaststelling, dat er invloeden van Der Panther zijn uitgegaan op Jachtluipaarden wel te verdedigen. Ik zou zelfs nog verder willen gaan en Vestdijks gedicht als een niet bijster geslaagde imitatie van Rilke's vers willen duiden. Nog afgezien van mijn indruk dat de uitroep ‘viermaal het jachtluipaard!’ de doodsklap betekent voor het fraaie beeld van het achtogige vel dat vanaf de beginregels nog zorgvuldig opgebouwd wordt, zijn de essenties uit Rilke's vers (de apathie, de blik, de authentieke kern e.d.) te talrijk en worden ze bovendien te frequent geponeerd om de lezer blijvend te boeien. Of wellicht is het juister te stellen: de lezer die Der Panther kent. Mijn oordeel dat een auteur als Vestdijk met het vers van Rilke in zijn achterhoofd eenvoudigweg niet een gedicht als Jachtluipaarden zou mogen schrijven, berust immers wellicht op een onvermogen de literaire bagage ten behoeve van de autonomie van het vers te vergeten.

Met dank aan W. Bronzwaer voor de vruchtbare discussie