Vestdijkkroniek. Jaargang 1988

[p. 77]

Lopende receptie - 4
De ziener in het vizier

De studie van Vestdijk en zijn werk heeft dit jaar een nieuwe impuls gekregen door de verschijning van een bundel teksten over dat werk, zijn schrijverschap en zijn persoonlijkheid zoals deze zich toont in de beide eerst genoemde facetten. Het boek is samengesteld door Rudi van der Paardt, gesteund door Jean Brüll, die voor een bij het onderwerp aansluitende bibliografie heeft gezorgd. Het elfde en laatste artikel stond zijn titel af voor de gehele bundel, S. Vestdijk: grootheid en grenzen van een fenomeen. Theun de Vries schreef in een periode van een halve eeuw naast vele andere bijdragen en boeken deze kritische beschouwingen soms naar aanleiding van een pas verschenen geschrift van de meester uit Doorn, Lier en Lancet, Albert Verwey en de Idee, De kellner en de levenden, De vijf roeiers, Rembrandt en de engelen. Een andere keer was de vijftigste verjaardag van Vestdijk een goede gelegenheid of de verhouding van Harlingen en Lahringen of die van de Hellenen van eens en de Ieren uit de negentiende eeuw. Enkele meer algemene karakteristieken vatten in een verder reikend perspectief de in de genoemde bijdrage te voorschijn gekomen afzonderlijke elementen samen, bij Vestdijks overlijden, maar vooral in wat de tekst van de titel belooft.

De bundeling van de elf bijdragen is een hulde aan de wat verwaarloosde essayist Theun de Vries en daarmee een poging om aandacht voor diens vaak voortreffelijke studies te vragen. Slechts twee maal in zijn leven heeft een bundeling van een aantal kritische artikelen het publiek bereikt. Bereikt? Nou ja, bedoeld te bereiken. Waarom een verzameling als Vox Humana van 1941 nooit herdrukt is, valt misschien uit een langdurige achteruitzetting van de auteur te ‘verklaren’, maar onthult eerder een gebrek aan kritisch vermogen bij de potentiële lezers. En juist in die bundel konden zij de grootheid en het ruime inzicht van het fenomeen De Vries ervaren. Zijn aandacht ging daarin uit naar enkele kunstenaars die hij als mystici beschouwde, wat hem in zekere zin op een terrein bracht dat hem uit zijn Doperse jeugd niet onbekend was, zoals van datzelfde milieu uit de belangstelling voor ketters blijvend hem bepaalde. Ik noem dit speciaal omdat het een van de verschil-

[p. 78]

lende aanrakingspunten was met die andere explorator van dit domein, die evenals De Vries de lier bespeelde en het lancet hanteerde, Vestdijk. Twee contrasterende fenomenen elkaar kritiserend in een groeiende onderlinge waardering, want waarheid en waarachtigheid kenmerkte het streven van beide schrijvers.

De belangrijkheid van de nu verschenen bundel ligt in een confrontatie die de grenzen nauwkeurig laat merken, zonder de grootheid te kort te doen. Integendeel ben ik geneigd te zeggen: door de grenzen aan te geven maakt De Vries dat wij op een verantwoorde wijze de ‘grandeur’ van zijn opponent en - van hemzelf te zien krijgen. Dat begint al met het eerste opstel: ‘De literaire verschijning van S. Vestdijk’. Aanleiding was de poëziebundel Kind van stad en land, die De Vries in 1936 voor de radio besprak. Het werd het begin van een correspondentie, onderbroken en aangevuld door gesprekken tussen hen beiden. Voor wie niet helemaal vreemd staat tegenover het werk van de dichter, is de titel typerend. Het aarzelende in Vestdijks houding en handelen in de zin van analyse en waardering komt in de tweede confrontatie telkens te voorschijn. Hier als eerst tot in de naam herkenbaar: lier en lancet; stad en land. Geen ofof, maar een verbondenheid die naar mijn inzicht permissie geeft de innerlijke gespletenheid als een polariteit te waarderen. Zonder iets te willen afdoen aan de vaststelling van onzekerheid in Vestdijks opvattingen, denk ik, dat het steeds weer zo goed als tegelijk waarnemen van twee polaire kanten in hun eigen recht een oorzaak kan zijn van wat ook in deze beschouwingen als onzekerheid gekwalificeerd wordt. Er blijkt namelijk even helder De Vries' zekerheid uit door zijn verankering in de voortgang van mens en mensheid naar een verwachte, maar vooral gehoopte betere samenleving. Het is geen dogmatiek die hem daarbij steunt of beschermt - de dogmatici onder zijn geestverwanten hebben hem niet gespaard! - maar een fundamentele overtuiging. Ik denk niet dat hij zich miskend voelt, als ik hier het woord ‘geloof’ gebruik. Vestdijk miste dat, evenals elkander vertrouwen op welke grond ook.

Het is juist door de poging van De Vries ons de grenzen van dit fenomeen te bepalen dat dergelijke kwesties op tafel komen. Zijn ‘grootheid’ is dan weer zichtbaar in de waardering die hij niettemin zijn collega toedraagt. Wanneer beiden door de geschiedenis geboeid worden, blijkt het verschil tussen de historische romans van deze twee schrijvers op dat principiële onderscheid terug te voeren. Tussen Hellas en Eire' of tussen voorhomerische tijd en het Ierland van de negentiende eeuw maakt Vestdijk wel enig verschil, maar overwegend is de overeen-

[p. 79]

komst, waar beide samenlevingen verkeren in een ‘psychisch schemergebied’, waarin naïeve voorstellingen een primitivisme laten speuren dat zowel toen en ginds als later en dichterbij de gemeenschap doortrok. Terwijl voor De Vries ‘de’ mens een veranderlijk en veranderend wezen is, meent hij dat Vestdijk dergelijke veranderingen hoogstens aan de oppervlakte waarneemt. In De toekomst der religie spreekt deze zelfs van de ‘eeuwige’ mens. Dit begrip is De Vries vreemd, al erkent hij dat de ander psychologisch diep boort en voortreffelijk personen gestalte weet te geven.

De kritiek op Albert Verwey en de Idee, een van de belangrijke theoretische studies die Vestdijk geschreven heeft, vat op overtuigende wijze samen wat hij in de Noordwijkse dichter en denker als essentiële - en dat betekende voor hem psychologische - werkzaamheid gevonden heeft: vormgeven aan de worsteling tussen dichten en denken, tussen ‘lier’ en ‘lancet’ om het in Vestdijks termen uit te drukken. Het is een opstel dat stimuleert om het opnieuw ter hand te nemen en tot pogingen om mee te denken met een schrijver wie de dialectische denkwijze van Hegel niet vreemd is. Behalve op de misschien sterkste studie van Vestdijk, die over Rilke als barokkunstenaar in de bundel Lier en lancet, is het in het titelessay aan het slot van deze bundel dat De Vries het meest direct duidelijke grenzen trekt voor het verschijnsel Vestdijk en zo indirect voor zijn eigen visie. In het stuk over Hellas en Ierland schreef de auteur van deze bundel: ‘... een groot kunstenaar zijn betekent ook, dat men een waar en ruim ziener van mensen is...’ (p. 71) Het is een hommage aan de schrijver wie alle bijdragen gelden, maar het is tevens de erkenning van wat De Vries van hem ‘geleerd’ zal hebben. Terwijl het Vestdijk ging om ‘de beweegredenen van de enkeling op te sporen’ (p. 98), houdt De Vries het oog op de mensen in hun verbanden, in hun ontwikkeling en op de voortgang van de geschiedenis. Het komt hem voor, dat Vestdijk als schrijver wellicht zijn grootste prestaties geleverd heeft met zijn historische romans. In enkele van die romans, met name die welke in de oorlog geschreven zijn (Aktaion onder de sterren, Ierse nachten, De vuuraanbidders), zoekt de auteur naar zin, d.w.z. kenbaarheid en daarmee ook naar de vruchtbaarheid van de menselijke geschiedenis. Steeds ziet hij de zo anders geaarde, maar bewonderde schrijver spittend en gravend naar gronden, motieven en methoden. Zelf hanteert Vestdijk in ruime mate een ironie die zijn voortdurende twijfel van hem eist om zich te kunnen handhaven. De Vries ziet daarmee een ‘ongeloof’ in mens en toekomst vorm krijgen met mogelijk kwalijke gevolgen,

[p. 80]

waarbij een hoge graad van scherpzinnigheid verhindert dat Vestdijk bij politiek conservatisme te biecht gaat en in een ‘zonderling mysticisme’ zijn heil zoekt.

De studie waarin naar mijn inzicht Vestdijk onverhuld de lezer tegemoet treedt, is De toekomst der religie; hij droeg deze aan Theun de Vries op. De reden daarvoor deelt deze mee in het grote artikel dat ik als een van de gewichtigste uit deze bundel beschouw, dat over grootheid en grenzen (p. 101). Mag ik vermoeden dat De Vries' afwijzende kritiek berust op een misverstand van wat zijn opponent verstaat - verstond! - onder projectie? Of zie ik door een verleden belast en een Vestdijk beïnvloed de onderscheidingen niet scherp meer?

Met dit door Dimensie keurig uitgegeven boek wordt De Vries' beeld van Vestdijk verhelderd. In de gepubliceerde briefwisselingen kregen we een eerste indruk en tekenden de contouren zich soms nog wat vaag af. Deze verzameling artikelen verstevigt de omtrekken niet alleen van Vestdijk, maar ook van De Vries zelf. Bekijkt men de ‘Appendix bibliographica’ waarin Jean Brüll alles vermeldt wat de auteur over zijn collega heeft geschreven, dan beseft men pas goed het belang van dit geschrift voor de kennis van twee belangrijke schrijvers van onze eeuw.

Theun de Vries, S. Vestdijk: grootheid en grenzen van een fenomeen, bezorgd door Rudi van der Paardt met bibliografische medewerking van Jean Brüll. Uitgave van de Stichting voor letterkundige en wetenschappelijke uitgaven Dimensie, Leiden 1987 (postbus 11227, 2301 EE Leiden). Prijs f 29,95.

H.A. Wage