Vestdijkkroniek. Jaargang 1987

[p. 46]

Martin Hartkamp
De oude gang

In ‘Overwegingen en overwegingen’ gaat Guus Middag in op mijn ‘Gedichten en gedichten’ (Vestdijkkroniek, juni 1987). Hij vult dat stuk ook aan: met interessante analyses en facsimile's van ‘De oude gang’, waartoe ik mij hier graag beperkt had, maar gegeven het polemisch kader waarin Middag alles plaatst, moet ik toch ook weer terugkomen op enkele kwesties die voor mijn gevoel al waren afgehandeld. Om mijn antwoord overzichtelijk te houden, zal ik een en ander puntsgewijs behandelen en wel in de volgorde die ik ook aanhield in ‘Gedichten en gedichten’. ‘De oude gang’ komt dan vanzelf ook weer ter sprake.

1. Ik had bezwaar tegen de wijze waarop de bezorgers van Vestdijks Nagelaten gedichten in hun ‘Verantwoording’ probeerden aan te tonen dat, anders dan Vestdijk steeds heeft volgehouden, ‘lang niet altijd uitsluitend kwalitatieve overwegingen een rol hebben gespeeld’ bij 't bundelen of niet bundelen van de gedichten. De desbetreffende argumenten heb ik één voor één weerlegd en daar gaat Middag ook niet tegenin, maar hij verwijst voor wat dit punt betreft wel achteloos weer naar die ‘Verantwoording’ en voert vervolgens enkele nieuwe argumenten aan. Hij wil tot elke prijs aannemelijk maken dat ‘voor Vestdijk in de tijd dat hij de meeste van zijn nagelaten gedichten schreef (1930-1932) meer overwegingen een rol hebben gespeeld dan alleen die ene overweging die hij in 1962 noemde, die van de kwaliteit.’

Zo staat het vast dat Vestdijk ‘zich bij zijn keuze door het oordeel van tijdschriftredacties en collega-dichters heeft laten leiden.’ Inderdaad (en welke pas begonnen schrijver doet dat niet), maar zodra hij dat oordeel overnam, was het zijn oordeel, al dan niet voorgoed. Faktoren die een rol hebben gespeeld bij het tot stand komen van Vestdijks kwaliteitsoordeel, treden niet in de plaats daarvan. Zij gingen er alleen maar aan vooraf.

Volgende argument. Blijkens een interview met 's-Gravesande had Vestdijk al in april 1933 de vijf bundels tot en met Simplicia gepland.

[p. 47]

‘Een deel van de oorspronkelijk geselecteerde gedichten kwam te vervallen toen bleek dat hij tussen 1935 en 1940 nog gedichten aan zijn corpus toevoegde.’ Mijn vraag is: hoe wéét Middag dat? Het is hem kennelijk nooit opgevallen dat juist tussen 1935 en 1941 Vestdijks dichtbundels steeds dikker werden. Berijmd palet (1933) en Vrouwendienst (1934) telden respektievelijk nog slechts 80 en 82 pagina's. Maar Kind van stad en land (1936) had er al honderd en Klimmende legenden (1940) en Simplicia (1941) groeiden uit tot respektievelijk 120 en 118 pagina's.

Het is dus niet onmogelijk dat de, ongeveer veertig pagina's, nieuwe poëzie die Vestdijk tussen 1935 en 1940 schreef eenvoudig (grotendeels toch ook in nieuwe afdelingen bij elkaar geplaatst) werd toegevoegd aan wat hij al geselekteerd had. Dan verviel er niets. Ook hier dus weer zo'n onbewezen stelling, waaruit Middag konkludeert dat de gedichten ‘die moesten afvallen’ nu niet ‘opeens slechter waren geworden,’ al geeft hij toe dat Vestdijk ze klaarblijkelijk wèl slechter vond, en dat was toch het punt waar het om ging!

Maar toch schrijft Middag: ‘Het hele proces van selecteren is vermoedelijk ingewikkelder verlopen dan Hartkamp het in zijn verantwoording bij de Verzamelde gedichten en in zijn artikel voorstelt.’ Ik heb het in het geheel niet - niet in mijn verantwoording en niet in mijn artikel - over dat ‘proces’ gehad. Ik heb alleen maar vastgesteld dat Vestdijk wat hij niet gepubliceerd heeft, naar zijn eigen zeggen, slechter vond dan wat hij wel gepubliceerd heeft.

Ja, maar - dat is Middags laatste argument - toen hij dat zei (in 1962 tegen Nol Gregoor), toen zei hij ook dat hij die ongepubliceerde poëzie al jaren niet meer onder ogen had gehad. Nou en! Als hij dat had gewild, dan had Gregoor, of anders ik, die poëzie zo bij hem langs gebracht, maar hij had die gedichten al lang afgeschreven. Middag denkt ‘nog steeds dat de Verzamelde gedichten van Vestdijk er anders, en waarschijnlijk ook dikker hadden uitgezien als hij toen een overzicht van zijn ongepubliceerde gedichten had gehad.’ Dat mag hij denken, maar het blijven spekulaties, die veel te onzeker zijn om te poneren dat het kwaliteitsoordeel van Vestdijk - hoe dat ook tot stand gekomen is, en ook: hoe wíj daarover denken - anders dan hij zelf gezegd heeft, níet de doorslag gaf bij de uiteindelijke beslissing om te bundelen of niet te bundelen.

2. Ik onderzocht dat kwaliteitsoordeel van Vestdijk met als uitgangs-

[p. 48]

punt ‘De oude gang’ - aanvankelijk een driedelige reeks, waarvan echter alleen het derde vers gepubliceerd werd. Volgens mij terecht: ‘I’ vond ik slecht, ‘II’ vond ik beter, maar niet homogeen, en ‘III’ heb ik altíjd een schitterend gedicht gevonden. Daarom nam ik het ook op in mijn, al vijf jaar terug verschenen, bloemlezing uit Vestdijks poëzie (Wanneer mijn vader sterft, laat mij dan staan).

Het is mij dus een raadsel waarom ik er ‘bij gebaat’ zou zijn ‘om “I” en “II” als zo slecht mogelijk, “III” als zo goed mogelijk voor te stellen.’ Ik stel dat niet voor, ik vìnd dat. En ik blijf dat vinden, ook na de kritiek van Middag, die de woorden ‘wind’ en ‘vuur’ ‘te groot’ acht. Wind blaast immers kaarsen uit, terwijl voor vuur meer nodig is dan slechts ‘drie kaarsevlammetjes’. Ja, dàt is dichterlijke overdrijving. In haar hoogste vorm.

Maar iedereen mag daar anders over denken. ‘Wind en vuur zouden wel eens gevallen van rijmdwang kunnen zijn, zoals ook de vreemde handenlussen in r. 8 en het kaarsengewiegel in r. 11.’ Vier van de zes rijmklanken zouden dus rijmdwang tot gevolg hebben gehad! ‘Van dat gewiegel zegt Vestdijk bovendien dat het glimlachend in de spiegel verdwijnt.’ Wil Middag daarmee zeggen dat ook dat niet deugt? In dat geval zou ik mij inderdaad wel ‘enigszins [hebben] vergaloppeerd.’

Ik denk dat Middag dit gedicht niet helemaal goed aanvoelt, want hij noemt het ook een ‘angstdroom’, en dat is het nu juist niet. Daarom staat er ook ‘glimlachend’. Het ‘kaarsengewiegel’ van vader, moeder en kind - en dat wil zeggen: die drieëenheid zèlf - verdwijnt ‘glimlachend’ in de spiegel.

En ook overigens is ‘glimlachen’ voor mij verwant aan ‘wiegelen’. Van beide woorden gaat iets teers, iets zeer rustgevends uit. Al toen ik voor het eerst over ‘De oude gang’ schreef, schreef dat ik het eigenlijk een lied vond, wilde ik daaraan toevoegen: een wiegelied. Vermoedelijk wordt het kind naar bed gebracht (wat ‘III’ ook nog wat duidelijker verbinden zou met ‘I’ en ‘II’), en daarbij pas zo'n lied. Alles past bij elkaar in dit gedicht.

3. En dat geldt niet voor ‘I’ en ‘II’, al siert het Middag dat hij zich zo inspant om ook over díe gedichten ‘heel aardige dingen’ op te merken. Daarin is hij volgens mij deels ook geslaagd. Maar het gebruik van de tegenwoordige tijd in ‘II’ heeft niets te maken met het overbruggen van een kloof tussen vroeger en nu, zoals in ‘III’.

In ‘II’ zou er zelfs sprake kunnen zijn van twee verschillende perso-

[p. 49]

nen - een ‘ik’ en een kind - die elkaar tegenkomen in het heden. Middag stelt, vermoedelijk terecht, dat de ‘hij’ een afsplitsing van de ‘ik’ is, maar dat valt niet af te leiden uit de wijze waarop Vestdijk de tegenwoordige tijd in ‘II’ hanteert. Voorts heft deze interpretatie de heterogene aard van ‘II’ niet op.

Maar ‘I’ lijkt mij uitstekend geanalyseerd, al schijnt die hang naar 't ‘prenatale’ - zoals ik van Oversteegen heb geleerd (zie Anastasio en de schaal van Richter, 1986, passim) niet per se een Freudiaans concept te zijn. Met Freud moeten we blijven oppassen (geen handvatten buiten het werk gaan zoeken!), maar dat ziet Middag ook zelf wel in. Een vondst is voorts dat wisselende aksent op moeder (‘I’), vader (de ‘macht’, in ‘II’) en dat bijeenkomen van moeder, vader en zoon in ‘III’.

Maar als er inderdaad zo'n sterke samenhang bestaat tussen de onderdelen van de reeks, terwijl de verzen volgens Middag ook kwalitatief niet erg verschillen (‘“I” en “II” zijn niet zozeer slechter, als wel persoonlijker en psychologischer’), waarom heeft Vestdijk ze dan niet als reeks gepubliceerd? Waarom alleen maar ‘III’?

‘III’ is, zo meent Middag, ‘meer in overeenstemming met de eisen die Forum aan poëzie ging stellen: het is nuchterder, onpersoonlijker, afstandelijker en duidelijk ironischer dan de eerste twee.’ Ik zie dat niet. Ik vind het vers niet nuchter, niet ironisch, en al helemaal geen Forumpoëzie. Daar is het veel te lyrisch voor. Het zal ook niet bij toeval (in 1933) in De Gids zijn voorgepubliceerd: het blad van Nijhoff. Niet in Forum dus.

Middag wijst wel terecht op het verschil in vorm tussen ‘I’-‘II’ en ‘III’, maar volgens mij kan dat voor Vestdijk niet een reden zijn geweest om alleen ‘III’ te publiceren. Hij nam in Berijmd palet toch ook de reeks ‘Twee schilderijen van El Creco’ op: achtereenvolgens een sonnet en een gedicht bestaande uit drie strofen van vijf regels in een ander metrum en ook korter dan de regels van 't sonnet. En ‘I’ en ‘II’ hadden toch zéker als een kleine reeks nog kunnen worden afgedrukt.

Dat laatste dus ondanks de angst voor ‘Slauerhoff’. Vestdijk trok inderdaad vier verzen terug uit Verzen omdat ze, zo meende hij, te sterk aan Slauerhoff deden denken, ‘en dan speciaal De Soedannegerin en De witte vrouw’ (Zie Wadmans Een hartversterking, 1984, p. 15). Maar uitgerekend dié twee verzen zou hij later, namelijk in Vrouwendienst, alsnog publiceren. Waarom niet ook ‘De oude gang I’ en ‘II’? Omdat hij ze niet goed genoeg vond, denk ik.

[p. 50]

4. Ik schreef in juni dat ik in de nagelaten poëzie niets aangetroffen had dat volgens mij ‘het peil van “III” haalt, al moet ik erbij vertellen dat, blijkens de annotaties van de drie bezorgers (p. 576), “III” “herschreven” werd voor Vestdijk het herdoopte in “De oude gang”.’ Middag ziet dat over het hoofd wanneer hij schrijft: ‘Hartkamp veronderstelt dat er aan het derde deel van “De oude gang bij nacht” nog heel wat gesleuteld is voordat het dat geniale gedicht “De oude gang” werd, maar dat is niet het geval.’ Zoals ook blijkt uit de facsimile's, maar 't woord ‘herschreven’ kwam van de bezorgers, niet van mij.

5. Ik had veel lof voor de editie, en ik wilde de bezorgers ‘dus ook niet te zeer gaan pijnigen met de vraag in hoeverre 't verantwoord is dit materiaal te presenteren zonder varianten en ook zonder uitleg over alle ingrepen die nodig waren om de dikwijls meerdere versies van een ongepubliceerd gedicht te kombineren tot zo'n “laatste versie”.’ Middag valt over die ‘ingrepen’ en over 't ‘kombineren’, en ik geef graag toe dat ik dat wat gelukkiger had kunnen opschrijven, als volgt bij voorbeeld: ‘en ook zonder uitleg over de problemen die zich voordeden bij het rekonstrueren van zo'n “laatste versie” uit de vaak gekompliceerde teksten van de kladcahiers of oudere bloknootvellen.’

Mogelijk kan het nog preciezer, ook al zenden de bezorgers tamelijk verwarrende signalen uit. In hun ‘Verantwoording’ (p. 543) staat: ‘Het bepalen van de laatste versie is ingewikkelder dan het op het eerste gezicht lijkt.’ Maar als ik dan bewonderend roep: ‘Maak daar maar eens een laatste versie van!’, schrijft Middag: ‘dat is in de meeste gevallen minder ingewikkeld dan het lijkt.’ Is het nou ingewikkeld of is het niet ingewikkeld?

De facsimile's van ‘De oude gang’ - niet eens zo'n erg gekompliceerd geval, als ik het goed begrijp - bewijzen dat het ingewikkeld is. Alleen al de datering. Op grond van het netcahier, en van de ‘logika’, zou ik zeggen dat de hele reeks op 12-2-1931 is geschreven, dus niet alleen ‘I’ en ‘III’. Het tweede vers zou dan - zie 't kladcahier - ‘verand[erd]’ kunnen zijn op 13 februari, maar Guus Middag zit daar beter in dan ik en als hij zegt dat ‘II’ als enige van de reeks geschreven is op 13 februari, neem ik dat graag aan.

Het meest opvallend is natuurlijk dat het derde vers ook in het kladcahier nog anders leest dan het gedicht dat wij nu kennen als ‘De oude gang’. De zevende en de achtste regel zijn al wel gewijzigd in De Gids (‘Twee groote, en hoog daartusschen / De kleine aan hun handenlus-

[p. 51]

sen.’), maar nog niet in de laatste versie van het kladcahier. Vestdijk heeft tegen Theun de Vries gezegd (Hernomen konfrontatie met S. Vestdijk, 1968, p. 126) dat hij heel moeilijk van zijn teksten af kon blijven. De facsimile's van ‘III’ tonen dat nog eens boeiend aan. Het blijft de vraag wat Vestdijk nog met ‘I’ en ‘II’ gedaan zou hebben als hij die gedichten in principe goed genoeg bevonden had voor publikatie.

6. Ik eindigde mijn artikel met het opsommen van enkele misverstanden die de nagelaten poëzie zou kunnen oproepen of al hàd opgeroepen. Middag eindigt met de konstatering dat ook mijn benadering misverstanden oproept, ‘zoals de gedachte dat “De oude gang” door geen enkel nagelaten gedicht geëvenaard zou worden.’ Naar ik hoopte, had ik duidelijk gemaakt dat dat alleen míjn mening was.

Ik heb ook niet gezegd dat Vestdijks ongepubliceerde poëzie niets anders is dan ‘afval van een veelschrijver’. Ook Kind tussen vier vrouwen is geen afval, is zelfs in veel opzichten onmisbaar voor een afgeronde visie op het werk van Vestdijk, maar het zou onjuist zijn om te stellen dat het goed beschouwd niet minder is dan Terug tot Ina Damman omdat Vestdijk Terug tot Ina Dammann weliswaar veel beter vond, maar Kind tussen vier vrouwen eens toch óók heeft willen publiceren. Dat is eigenlijk het enige wat ik heb gezegd.