Vestdijkkroniek. Jaargang 1986

[p. 55]

L.G. Abell-van Soest
Nog eens ‘De doode zwanen’

Bronzwaer heeft kritiek op mijn interpretatie van ‘De doode zwanen’. Ik schijn woorden te hebben genegeerd, verkeerd te hebben geïnterpreteerd, met woordkeus te hebben gejongleerd teneinde de betekenis van het gedicht in mijn verklarend keurslijf te kunnen persen, en ik zou tenslotte ten onrechte van biografische gegevens zijn uitgegaan (VK sept. '86)

Alleen op de woordkeus wil ik ingaan. In het gedicht, dat ik aanhaalde uit de eerste uitgave, staan de volgende regels: ‘Is 't liefde's hunk-'ring, of zijn zij / Afgunstig op het voortbestaan, / De zwanen die zijn doodgegaan?’ ‘Voortbestaan’ had, zoals Bronzwaer terecht opmerkt, moeten zijn: ‘ontbloeid bestaan’, zoals de latere uitgaven vermelden. Ik moet toegeven dat ik ‘ontbloeid bestaan’ dichterlijker vind dan ‘voortbestaan’ en dat zal Vestdijk ongetwijfeld óók gevonden hebben, anders had hij het niet veranderd, maar het maakt voor mijn interpretatie van ‘De doode zwanen’ niet het minste verschil. Voortbestaan betekent verder leven en ontbloeid bestaan betekent hier intenser verder leven, want door de dood van de één kan de ander zich zijn levenskracht of - waarde sterker bewust worden. Het is een psychologisch motief dat in Vestdijks wetenschappelijke en essayistische werken herhaaldelijk om aandacht vraagt en dat in zijn verhalen en gedichten ook wel eens opduikt (vide ‘De doode zwanen’). Mijn man en ik hebben in verschillende van onze artikelen in de Vestdijkkroniek dan ook uitgebreid aandacht besteed aan dit interessante psychologische motief. Bronzwaer geeft nota bene zelf aan dat men ‘ontbloeid bestaan’ op de bovenbedoelde wijze kan verstaan! Hoe dit zij, het wil er bij mij niet in dat één enkele woordverandering de betekenis van een gedicht als ‘De doode zwanen’ geheel op losse schroeven kan zetten. Dat Bronzwaer ‘ontbloeid bestaan’ ‘uiterst moeilijk’ vindt om te verklaren en ‘voortbestaan’ gemakkelijk, begrijp ik niet, maar hij mag niet insinueren dat ‘voortbestaan’ beter in mijn keuslijfje paste. Ook ‘ontbloeid bestaan’ kon er voortreffelijk in.

[p. 56]

Ik wil verder niet op Bronzwaers kritiek op mijn uitleg van het gedicht ingaan. Hij voert bezwaren aan, waarvan de zin mij ten ene male ontgaat. Ik zou zeker wel op zijn artikel zijn ingegaan als hij een andere, en misschien wel betere interpretatie voor de mijne in de plaats had gesteld. Maar dat heeft hij niet gedaan, en dat zal hij vrees ik ook niet kunnen, gezien zijn gefascineerd-zijn door de ‘nieuwe invloedrijke stroming in filosofie en literatuurkritiek’, die deconstructie heet. De deconstructionisten immers voelen zich niet in staat de betekenis van een literaire tekst vast te stellen, m.a.w. daar een interpretatie van te geven.

Het bekende handboek van Van Luxemburg, Bal en Weststeijn, Inleiding in de literatuurwetenschap (1981) zegt hiervan: ‘Een criticus (die de deconstructie aanhangt, A.v.S.) kan niet argeloos proberen de “betekenis” van een tekst vast te stellen. Een tekst is een weefsel (Latijnse textum) samengesteld uit allerlei in elkaar verweven draden. Het volgen van één draad leidt tot een verkeerde voorstelling van zaken. Maar ook het volgen van meer draden leidt niet tot een vaststelling van een definitieve betekenis. Kritiek leidt tot aporie, een niet-weten, een bekentenis dat men geen uitweg weet. Hillis Miller (nota bene zelf deconstructie bedrijvend, A.v.S.) illustreert deze situatie met het beeld van Ariadnes draad, die echter anders dan in de gebruikelijke mythologische versie niet de uitweg uit het labyrint kan wijzen, maar de zoeker uiteindelijk definitief in het labyrint verstrikt.’ (p. 73)

Op de niet-ingewijde mag deze beschrijving van de deconstructionist wellicht ongeloofwaardig voorkomen, in de praktijk is de juistheid ervan helaas maar al te gemakkelijk aan te tonen. De lezer van de Vestdijkkroniek heeft een klein praktijkvoorbeeld vlak bij de hand. Ik doel hier op het artikel ‘Vestdijk in deconstructie’ door W. Bronzwaer in het septembernummer van 1985. Met de aangehaalde passage van Van Luxemburg, Bal en Weststeijn blijkt Bronzwaer het in zijn artikel eens te zijn. Hij zegt daar letterlijk: ‘Woorden of tekens verwijzen - of betekenen - niet meer naar een betekenis, maar naar andere woorden. Woorden betekenen woorden. Elk woord bestaat uit “sporen” van andere woorden. De betekenis is nooit te achterhalen’. En later: ‘als het met de betekenis van woorden zo gesteld is als hierboven beschreven, dan kan het met de betekenis van teksten niet anders zijn’. (p. 16) Dus: de betekenis van een tekst is nooit te achterhalen. In het artikel wordt Vestdijks sonnet ‘Goddelijk dilemma’ behandeld, waarin zoals men weet God de Dood opdracht geeft niet meer te zijn, maar hem tenslotte toch weer terugroept. Naar aanleiding van het gedicht ontwikkelt

[p. 57]

Bronzwaer in de lijn van de deconstructie verschillende gedachten, die echter niet leiden tot de vaststelling van een definitieve betekenis, om de formulering van Van Luxemburg c.s. te gebruiken.

Daarnaast wordt treffend geïllustreerd hoe de zoeker uit Hiller Millers labyrint verstrikt kan raken in zijn eigen gedachtenspinsels. Bronzwaer komt bijv. al filosoferend over leven en dood, het dubbelthema van het sonnet, tot de volgende constatering: ‘Als leven zonder dood niet denkbaar is (zoals we geleerd hebben van Plato, Hegel, Heidegger en Sartre) dan kunnen we de hiërarchie tussen de beide termen omkeren: dan is de dood “oorzaak” van leven - en dus is de dood leven. Maar, zo kunnen we doorgaan, dan is leven ook dood’. (p. 18-19)

Met een criticus die de betekenis van een tekst niet te achterhalen vindt, en die zijn gedachten toestaat zo op hol te slaan, is voor mij geen zinnige gedachtenwisseling mogelijk. Het is te hopen dat Bronzwaer eens zal ontsnappen uit het labyrint van de deconstructie. Dan kan hij wellicht een andere interpretatie van ‘De doode zwanen’ naast de mijne leggen. En als dat een betere zou zijn dan de mijne dan zal ik de eerste zijn om mijn bewondering daarover uit te spreken.

(Discussie gesloten. Red.)