Vestdijkkroniek. Jaargang 1986

[p. 58]

Lopende receptie - 3
Platenrijen en scheerjaponnen

Het zal wel als een bewijs voor de populariteit van Vestdijk moeten worden opgevat dat er dit jaar al drie roofdrukjes van zijn werk zijn verschenen. Zo verscheen in de zomer van 1986 bij uitgeverij De Oude Bisschopstad te Utrecht een eenvoudig drukje van zijn essay ‘Philosofie der anti-philosofie’, in een oplage van 20 exemplaren ‘ten faveure van evenzovele toegewijde Vestdijkliefhebbers’. Dit essay verscheen voor het eerst in De Baanbreker van 6 juli 1946. Het was bedoeld om opgenomen te worden in Essays in duodecimo, maar dat is nooit gebeurd. Er zijn meer van die ongebundelde essays (in dezelfde jaargang van De Baanbreker alleen al twee: ‘Van Meegeren als duivelskunstenaar’ en ‘Vrije wil en determinatie’) en nog veel meer ongebundelde kritieken. Als er dan toch ‘geroofdrukt’ moet worden, is er voor wie met iets nieuws wil komen dus nog keus genoeg.

Natuurlijk is het voor een roofdrukker nog leuker om een tekst uit te geven die nog nooit in druk is verschenen. Dat deed Willem Huberts, toen hij ter gelegenheid van de jaarwisseling 1985-1986 een uitgave bezorgde van Vestdijks gedicht ‘Chronos’. Van een roofdruk kun je hier eigenlijk niet spreken. Het is een roofprint: de 25 exemplaren werden met een tekstverwerker aangemaakt en vervolgens in dossiermappen van Esveha-Rijam verspreid. ‘Chronos’ is volgens Huberts een niet eerder gepubliceerd gedicht van Vestdijk, geschreven eind oktober/begin november 1942 te Sint Michielsgestel. Vestdijk zou het geschreven hebben voor de cyclus ‘Vader en zoon’.

De vraag naar Huberts' editie moet enorm zijn toegenomen na het verschijnen van Vestdijks Nagelaten gedichten, want in die uitgave (die pretendeert in principe alle niet eerder gepubliceerde gedichten van Vestdijk te bevatten) is geen gedicht onder die titel te vinden. Daar is ook wel een reden voor. ‘Chronos’ is namelijk geen gedicht van Vestdijk, maar een uit 12 regels bestaande, later doorgehaalde aanzet tot een gedicht, door Huberts met 13 niet onverdienstelijke regels van zichzelf aangevuld. Dat laatste vermeldde hij overigens niet. De uitgave is in

[p. 59]

dubbel opzicht een roofdruk: hier werd niet alleen ongevraagd tekst van Vestdijk geroofd, maar ook nog eens zijn naam gezet onder 13 regels van een ander.

Hetzelfde geldt in feite voor Kermisorgels & Smetteloze Helden, een in augustus 1986 bij uitgeverij Innocente in een oplage van 55 exemplaren verschenen roofdruk van dertien ‘ongepubliceerde’ gedichten van Vestdijk. Dat het hier om ongepubliceerde gedichten zou gaan is niet helemaal waar, want een van de dertien was al, met een facsimile van het handschrift, te vinden in Nieuw Letterkundig Magazijn (jrg. 1, nr. 2, december 1983, p. 29 + 30), en van een ander was al een handschrift afgedrukt in het Schrijvers Prentenboek over Vestdijk. Maar goed: door Vestdijk zelf zijn ze nooit gepubliceerd. Ze zijn zelfs geen van alle door Vestdijk geschreven, althans niet in deze vorm. In elk gedicht zit wel één fout, in de meeste meer dan één. Ik telde er ruim dertig, variërend van een punt die als een komma gelezen moet worden tot het mislezen of zelfs weglaten van woorden.

Het eerste gedicht draagt bijvoorbeeld de titel ‘Het oudste orgel’, maar in het handschrift staat ‘Het eerste orgel’. Overigens is het onder die titel afgedrukte gedicht niet het eerste van de reeks ‘Kermisorgels’, maar het tweede; de reeks behoort te beginnen met het gedicht ‘De keuring’. In die volgorde staan ze ook in de handschriften, en in die volgorde wordt het Harlingse kermisorgelritueel ook beschreven in Kind tussen vier vrouwen. De anonieme tekstbezorger tekent in zijn verantwoording wel aan ‘dat de orgelgedichten teruggrijpen naar de kermissen zoals die in de jeugd van Anton Wachter in Lahringen werden gehouden’, maar hij heeft de desbetreffende passage (Kind tussen vier vrouwen, Amsterdam, 1985, 4de herz. druk, p. 164-177, vooral p. 164-165) er kennelijk niet op nageslagen. Daar valt te lezen dat de orgeltjes 's ochtends eerst door de burgemeester werden ‘gekeurd’, voordat zij ‘om tien uur in optocht het stadhuis verlieten, eensgezind jankend, jodelend, blèrend of tokkelend, om zich in verschillende wijken te verspreiden.’

De reeks ‘Kermisorgels’ is niet alleen als poëtische voorloper van de later geschreven romanpassage interessant. Zij is ook een goed voorbeeld van het enorme tempo waarin Vestdijk tijdens zijn eerste dichterlijke ‘vlaag’ dichtte: alle negen gedichten (‘De keuring’, ‘Het eerste orgel’ tot en met ‘Het zevende orgel’ en ‘De terugtocht der orgels’) werden op één dag, 29 maart 1932, geschreven. Daarmee was overigens zijn eerste ‘vlaag’ ook meteen afgelopen. Begin april vertrok hij met

[p. 60]

Du Perron naar Gistoux, waar zijn poëzieproduktie snel afnam; in plaats daarvan legde hij zich toe op het schrijven van een essay (‘Over de dichteres Emily Dickinson’) en een novelle (‘Ars moriendi’).

‘Kermisorgels’ is ook een mooie illustratie van Vestdijks werk wijze in het begin van de jaren dertig. Hij schreef meestal in hoog tempo, in dit geval dus op één dag, een aantal gedichten voor een reeks, waaruit hij later een strenge selectie maakte. Zo gaf hij zichzelf, na 27 gedichten voor de reeks ‘Huiselijke arabesken’ geschreven te hebben, de instructie: ‘niet meer dan 10 publiceeren’. In 1962 zei hij over deze proefondervindelijke methode: ‘Het ging mij (...) om de kwaliteiten van dat gedicht. En dat moet achteraf blijken. Dat had ik van tevoren niet in de hand. Maar voor mij gold wel erg, dat past ook helemaal bij mijn type, ik kom moeilijk los, ik ben sterk secundair functionerend, dat ik om een paar goeie gedichten te schrijven om zo te zeggen al tien andere moet hebben geschreven, die me erg veel moeite hebben gekost, maar die me niet bevredigd hebben. Dit is een schema natuurlijk, ik weet helemaal niet of die getallen zo liggen. Daar is ook geen regel voor te geven. Dat is een bepaalde kwantitatieve verhouding. Dus om de inspiratie los te krijgen moet ik eerst moeite doen.’ (Nol Gregoor, In gesprek met S. Vestdijk, Utrecht, 1981, 2de uitgebr. druk, p. 105-106).

Deze werkwijze is in de handschriften (waarop ook de tekstbezorger zich gebaseerd moet hebben) goed te volgen. Van de negen gedichten werden er vijf (waaronder het eerste en het laatste) doorgehaald, zodat er slechts vier kermisorgelgedichten overbleven. Bij die nieuwe reeks van vier schreef hij op 31 januari 1933 een nieuw afsluitend gedicht: ‘De vier orgels tezamen’. Dat gedicht hoort dus niet bij de oude reeks van negen, en kan dus ook niet, zoals hier gebeurd is, achter het negende gedicht (dus meteen na ‘De terugtocht der orgels’) geplaatst worden.

Vestdijk schreef de nieuwe reeks met een aantal wijzigingen op een paar losse vellen over. Vervolgens overwoog hij een verdere indikking. Bij het vierde orgelgedicht (NG 332) uit de nieuwe reeks noteerde hij ‘dit alleen’ en drie vraagtekens. In regel 3 veranderde hij het vierde orgel in dit kermisorgel. Als hij deze tweede selectie inderdaad uitgevoerd zou hebben, zou de verhouding tussen uiteindelijk resultaat en werk 1 op 10 zijn geweest. Hij was er echter nog niet zeker van. Op een blaadje waarop hij de titels schreef van gedichten die voor bundeling in Klimmende legenden en/of Simplicia in aanmerking kwamen, noteerde hij onder de afdelingstitel ‘Kleine feesten’: ‘Orgels??’, en daarnaast ‘alleen 't 4de’ (zie afb. 20, NG 700). Hij heeft dus publikatie van de ‘Kerkorgels’

[p. 61]

overwogen, maar kon niet kiezen tussen de reeks van vijf of alleen het vierde gedicht daaruit.

Van deze overwegingen had de bezorger van Kermisorgels & Smetteloze Helden kennelijk geen weet. Hij geeft de tien orgelgedichten in een volgorde en in een versie waarvan vaststaat dat Vestdijk díe in ieder geval heeft verworpen. Nu zou je kunnen zeggen dat die vroegere versies deze uitgave juist interessant maken, omdat zij nu naast de latere in de NG gelegd kunnen worden. Het vervelende is echter dat de tekst van die vroegere versies corrupt is.

De bezorger vergat in r. 2 van ‘Het vierde orgel’ (NG 335) een woord, met alle metrische gevolgen van dien. In r. 3 van ‘Het zesde orgel’ (NG 331) zag hij plagerij aan voor een volkomen onbegrijpelijke platenrij en in r. 6 van ‘De terugtocht der orgels’ (NG 338; zie afb. 7, NG 339) liet hij een feestgewaad niet verslonzen tot een smeerjapon, maar tot een scheerjapon, waarvan ik ook niet weet wat het is, maar waarvan aangenomen mag worden dat hij er eerder onbezoedeld dan verslonsd uit zal zien. Het zevende orgel wordt in het gelijknamige gedicht (NG 337) niet aangeraden de centen van de kermisbezoekers weg te maaien, zoals deze bezorger meent, maar ze juist weg te snaaien, - wat een, zeker voor de orgelman in kwestie, essentieel verschil maakt.

Behalve tien orgelgedichten bevat deze roofdruk ook nog ‘De geschiedenis van Ahlstadt’ (NG 379), ‘De held’ (NG 415) en De bisschop sprak van yohimbine (NG 475). Deze drie werden samengebracht onder de titel ‘Oorlogsgedichten’, omdat zij volgens de bezorger ‘direct dan wel indirect met de Tweede Wereldoorlog in verband staan.’ Bij het laatste gedicht gaat het verband tussen gedicht en oorlog niet verder dan dat het tijdens de oorlog geschreven werd. Zo beschouwd kan ongeveer de helft van Vestdijks dichterlijke oeuvre tot de oorlogspoëzie gerekend worden.

Dat (dertiende) gedicht is een melig gelegenheidsversje, waarin de arts Vestdijk ‘de bisschop’ (Ds. F.R.A. Henkels) inlicht over het gebruik van yohimbine. Yohimbine is niet, zoals de bisschop meende, de exotische naam van een danseres of ballerina, maar een lustopwekkend middel, waarover Van Dale meedeelt: ‘giftig alkaloïde uit de bast van een Westafrikaanse boom (Corynanthe yohimbae), in de geneesk. gebruikt als afrodisiacum ter behandeling van impotentie, en bestanddeel van vele zgn. geheimmiddelen’. Met danspassen hebben deze kleine, ronde pillen niet veel te maken, legt Vestdijk uit:

[p. 62]

 

In plaats van passen zet men punten,

 

Bezield door deez' uitheemsche stof,

Punt is, voor alle duidelijkheid, een ander woord voor het mannelijk lid, en een punt zetten betekent dan ook ‘vleselijke gemeenschap met een vrouw hebben’. Vestdijk geeft de bisschop de raad zijn geld hieraan niet te verspillen, hoezeer het hem ook gegund is. Volgens de bezorger van Kermisorgels & Smetteloze Helden adviseert Vestdijk in r. 13 de bisschop echter iets heel anders:

In plaats van passen zet meer punten,
Bezield door deez' uitheemsche stof,

Misschien is hier een freudiaanse zetduivel aan het werk geweest. Maar dan blijft het nog een raadsel hoe de bezorger in dit gedicht ‘een duidelijk verband met Vestdijks interesse in het religieuze’ kan zien, waarvan De toekomst der religie bovendien het belangrijkste gevolg geweest zou zijn.

Guus Middag