Vestdijkkroniek. Jaargang 1986

[p. 45]

Martin Hartkamp
Vestdijk gereduceerd?

In Anastasio en de schaal van Richter, Bespiegelingen over literatuur, filosofie, literaire kritiek en literatuurwetenschap (Hes Uitgevers, Utrecht, 1986, 227 p.) gaat J.J. Oversteegen na in hoeverre theorieën en begrippen uit de psychoanalyse - en in dit geval vooral het ‘prenatale idioom’ - ons inzicht in (het wezen en de werking van) een literaire tekst kunnen vergroten. Ik zeg het nu maar even in mijn eigen woorden, want dit interessante, goed geschreven boek haalt zoveel overhoop dat het niet makkelijk tot één probleemstelling is te herleiden.

Het gaat mij bovendien om slechts een klein gedeelte van dit boek. Oversteegen toetst de bruikbaarheid van 't al genoemde prenatale idioom vooral aan poëzie van Lucebert en aan de roman Tropen van de Oostenrijker Robert Müller: ‘geschreven in de jaren vóór 1915, op het moment dat “prenataliteitstheorieën” in de (Weense) psychoanalyse vorm gingen aannemen’ (p. 6-7). Maar ook Vestdijk komt aan bod (p. 141-144): ‘Ik hang veel op aan één roman [n.l. Tropen]; en aan één lezer [n.l. Oversteegen]. Net als bij Lucebert is een breder perspektief noodzakelijk om mijn gedachtengang aan minder incidenteel materiaal te verduidelijken. Om een andere stem te laten horen, kies ik Hartkamps Maatstaf-artikel over Vestdijk [“Identifikatie en isolement”] (1971). Van één roman is dan in elk geval geen sprake meer; en de positieve respons van Vestdijk-kenners op Hartkamps essay bewijst dat vele lezers zijn denkbeelden aanvaardbaar vinden.’

Dat begint dus hartelijk, maar de kritiek blijft niet lang uit, en die is bovendien fundamenteel. Ik ga er daarom graag op in. Eerst geef ik de essentie weer van het betoog van Oversteegen, in zijn eigen woorden, met kursief en al: ‘“Vereenzelviging” [...], “identifikatie”, het zijn heel bruikbare woorden om het bedoelde streven te omschrijven vanuit de auteur [...]. Des te opvallender, dat Hartkamp deze identifikatiedrang in verband brengt met het terugverlangen naar de prenatale staat. Hij zet het werk van Vestdijk vrijwel geheel in die sleutel. Daarin zal ik hem niet tegenspreken. Integendeel, het betoog overtuigt mij, behalve op

[p. 46]

één punt: voor Hartkamp is het terugstreven naar de moederwereld een verklaring voor de vereenzelvigingsdrang die hij in tientallen citaten overtuigend aanwijst.’

‘[...] De procedure van Hartkamp: vereenzelvigingsstreven en dus prenataal verlangen, is te reduktief. [...] Dat is uiteindelijk een terugval op de oude psychoanalytische positie die ervan uitgaat, dat literaire uitingen versluierde, symbolische mededelingen zijn van een inhoud die ook in een andere vorm (bijvoorbeeld: door de psychiater, in zijn verslag) over te dragen is. Juist als men de “mystieke” komponent in Vestdijks werk, via de term “vereenzelviging”, heeft aangewezen, is deze reduktie tot één verklaringsprincipe een ongewenste vereenvoudiging. De onuitspreekbaarheid van de “boodschap” wordt erin miskend, wat, in Vestdijks eigen woorden gezegd, het “lyrisch beginsel van de roman” (een begrip dat bij hem samenhangt met “zelfrealisatie”) geweld aan kan doen.’

Er komt nog meer, maar dit is de essentie. De oude psychoanalytische reduktie. Nu, die verfoei ik ook: èlke reduktie trouwens, want verhelderen is iets anders dan verkleinen. Heb ik mij daar dan toch aan bezondigd? Of heeft Oversteegen slecht gelezen? Zijn eerste stelling, als hij mij nog lijkt te prijzen, is in elk geval een voorbeeld van slecht lezen. Nergens in mijn essay heb ik de bedoelde identifikatiedrang omschreven als een streven ‘vanuit de auteur’, dus vanuit de persoon àchter het werk. Ik zou dat niet oneerbaar vinden, maar het ging mij om het werk, en ik omschrijf de identifikatiedrang dan ook uitsluitend en alleen vanuit dat werk. Konklusies die ik uit het werk trok, heb ik ook nooit teruggekoppeld naar de schrijver. Oversteegen formuleert hier dus onjuist.

En daar gaat hij mee door. Wat hij mij later in het groot verwijt (de psychoanalytische reduktie), brengt hij eerst - dat heb ik nog niet geciteerd - ter sprake in het klein: ‘Daarmee wil ik Hartkamp niet het recht ontzeggen om het prenatale verlangen als een komponent van Vestdijks psyche, of zelfs als de kern daarvan, aan te wijzen; dat is, van een psychologisch standpunt uit, misschien wel waar. Maar het is niet af te leiden uit de, overtuigend gedemonstreerde, identifikatiedrang.’ Ik hèb geen identifikatiedrang in Vestdijks psyche aangewezen - nergens, nimmer - en al evenmin een prenataal verlangen. Niet bij Vestdijk, maar slechts bij zijn hoofdpersonen c.q. in zijn werk. Mijn eerste essay publiceerde ik in Merlyn. Ik weet heel goed dat men auteurs niet moet verwarren met hun werk.

[p. 47]

En voorzover ik mij tot identifikatiedrang en ‘prenataal verlangen’ in het wèrk van Vestdijk heb beperkt, heb ik het laatste ook niet uit het eerste afgeleid of als ‘verklaring’ voor het eerste opgegeven. Ook wat dat betreft heeft Oversteegen mij verkeerd gelezen, al kan ik daar meer begrip voor opbrengen dan voor dat andere, want op het eerste oog lijken het prenatale streven en de identifikatiedrang zozeer uiteen te lopen - ook terminologisch - dat de koppeling die ik tussen beide aanbreng mogelijk misverstanden op kan roepen. Toch wordt het prenatale streven in mijn essay nergens meer dan ‘kiemcel’, ‘grondvorm (prototype) van de identifikatiedrang’.

De identifikatiedrang - de drang naar ‘vereenzelviging’, ‘eenwording’ of ‘versmelting’ zoals Vestdijk die in literaire vorm konkretiseert - is voor mij het ‘kernmotief’ bij Vestdijk, d.w.z. het motief dat zó centraal staat in zijn werk dat al zijn hoofdthema's uit dat motief zijn af te leiden. De identifikatiedrang is dus een drang naar eenzijn, dat diverse vormen aan kan nemen. ‘Is [de] permanente ongescheidenheid de hóógste vorm van eenzijn, de in Sint Sebastiaan beschreven prenatale eenheid met de moeder is de grondvorm [...]. Overigens is déze vorm van ongescheidenheid niet zonder meer gebonden aan de moederschoot’ (Maatstaf, augustus/september 1971, p. 234). Volgen beschouwingen over de jeugd, de moeder enz. in 't werk van Vestdijk. Zelfs de grondvorm van de identifikatiedrang verbind ik niet uitsluitend aan de moederschóót, laat staan dat ik de identifikatiedrang verkláár uit ‘prenataal verlangen’.

Maar misschien had ik in plaats van ‘grondvorm’ beter ‘oervorm’ kunnen schrijven en in plaats van ‘hoogste vorm’ dan ‘eindvorm’ of zoiets. In dat geval had mogelijk ook Oversteegen ingezien dat ik geen psychologische, maar veel meer een ‘ontogenetische’, dus een ‘historische’, koppeling op het oog had. Daarin schuilt niets reduktiefs. Wie zegt dat mensen afstammen van apen, of voor mijn part van dolfijnen, reduceert de mens daarmee nog niet tot aap, of tot dolfijn (dolfijnen kunnen trouwens beter zwemmen: over prenataal gesproken). Om nog duidelijker te zijn: de grondvorm (oervorm) van een identifikatiedrang zou in het werk van iemand anders ergens anders kunnen liggen (in de puberteit bij voorbeeld), en een ‘prenataal verlangen’ hoeft geen vorm te zijn van identifikatiedrang. In 't werk van Vestdijk is het een de grondvorm van het ander, althans volgens mij, maar ik vind dat alleen maar van belang omdat de wijze waarop Vestdijk vòrm geeft aan die mechanismen van belang is. Dat is steeds mijn uitgangspunt geweest.

[p. 48]

En daarmee kom ik aan het laatste onderdeel van de kritiek van Oversteegen. Mijn vereenvoudiging tot één verklaringsprincipe zou de ‘onuitspreekbaarheid van de “boodschap”’ miskennen en aldus het ‘lyrisch beginsel van de roman’ geweld aandoen. Als dit niet het verwijt is waar destijds de Merlinisten zoveel schik om hadden - dat zij met hun analyses het ‘mysterie’ aan de tekst ontnamen, de lyriek niet in haar waarde lieten enz. - dan zal het een aanloop zijn naar het volgende hoofdstuk, waarin Oversteegen uitlegt (p. 145) ‘dat de oplossingen van de psychoanalyticus, waarbij Hartkamp zich aansluit, voor mij ongewenst reduktief zijn, omdat zij zich beperken tot de thematiek, en deze bovendien steeds verklaren uit een paar oerschema's. Bij Hartkamp heeft dat ondermeer ten gevolge dat hij geen verschil maakt tussen de identifikatie in de romans van Vestdijk en die in zijn poëzie.’

Dat laatste klopt, maar dat had ik mijzelf ook niet ten doel gesteld. Ik wilde nu juist nagaan wat de poëzie met de romans verbònd, èn met de essays en met de novellen. Dat was immers sinds Ter Braak niet meer gedaan en dat kan louter en alleen via de thematiek. Verschil maken ‘tussen de identifikatie in de romans van Vestdijk en die in zijn poëzie’ - wat overigens pas kan als men die identifikatie eerst heeft opgespoord als thematiek! - acht ik trouwens volstrekt irrelevant. Wanneer ik een gedicht analyseer, verdiep ik mij in wat typerend is voor dat gedicht: bouw, werking, beelden enz. En ook natuurlijk in de ‘boodschap’, waarbij enig inzicht in de thematiek van 't oeuvre waar het deel van uitmaakt vaak zijn nut kan hebben, maar het gaat mij dan toch in de eerste plaats om het gedicht, dat ik te kort zou doen wanneer ik het zou lezen als uitsluitend illustratie van een thematiek.

Maar thematiek is wel belangrijk. Oversteegen komt voortdurend terug op 't thema van de prenataliteit, en als hij dat bij Hamelink behandelt (p. 121), maakt hij óók geen principieel verschil tussen de poëzie en de verhalen van deze auteur. Waarom verlangt hij dat dan wel van mij? Waarom sluit ìk mij aan bij de vermaledijde reduktieve ‘oplossingen van de psychoanalyticus’? Toen ik dat essay schreef, wist ik in feite niets van psychoanalyse. Oversteegen schimpt op p. 144 zeer terecht: ‘hij noemt nergens psychologische vakliteratuur ter staving van zijn beweringen’. Die kende ik niet en die had ik ook niet nodig. Ik had alleen het werk van Vestdijk nodig. Daaruit heb ik alles afgeleid.

En Oversteegen maakt dan ook een fout wanneer hij mijn verwijzingen naar ‘het prenatale universum’ - die hij overigens ‘zonder aarzeling’ onderschrijft - ‘des te treffender [acht] waar Vestdijk nergens ex-

[p. 49]

pliciet die binnenmoederlijke wereld noemt, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Robert Müller, bij wie de inzet van het idioom daardoor moeilijker te vermijden is.’ Ik geef in mijn essay ettelijke citaten (uit o.a. Het eeuwige telaat, Merlijn, Het wezen van de angst, ‘Het lied van Antaeus’ en ‘De geboorte van Apollo’) waarin wel degelijk expliciet die binnenmoederlijke wereld wordt genoemd. Anders was ik er ook nooit opgekomen. Anastasio en de schaal van Richter was voor mij mede zo interessant omdat ik nu eindelijk eens een helder overzicht kreeg van de psychoanalytische theorieën over prenataliteit. Vestdijk had het dus van Ferenczi of van Rank en ook een klein beetje van Freud. Maar ìk had het alleen van Vestdijk. Oversteegen duwt mij, ook waar hij mij prijst, in de verkeerde hoek. Wat dat betreft kan hij, in plaats van al die psychiaters, beter Vestdijk lezen.