Vestdijkkroniek. Jaargang 1986

[p. 42]

W. Bronzwaer
De dode zwanen rusten nog niet

In haar bijdrage ‘De dood in Beekvliet’ (VK nr. 51) geeft Mevr. L.G. Abell-van Soest een sterk op de biografische achtergrond betrokken interpretatie van ‘De doode zwanen’. Onduidelijk blijft daarin, of de ‘levenslustige’ zwanen die in de bovenste vijver rondzwemmen door haar nu gezien worden als de (nog) niet gedode gijzelaars, of als alle levenden in het algemeen. Juist door de nadruk die de interpretatie legt op de historische situatie waarin het gedicht tijdens Vestdijks gijzeling in St. Michielsgestel ontstond, stoort deze onduidelijkheid, die bij een andere benadering van het gedicht zich helemaal niet had hoeven voor te doen. Het gedicht zelf roept deze vraag niet op.

Op andere momenten lijkt het alsof de aanpak vanuit het historischbiografische aan vragen voorbij gaat die de tekst op eigen kracht juist wel oproept. Zo wordt een der sleutelwoorden van het gedicht, ‘arglistig’ in regel 28, weliswaar geduid, maar op een manier die de gangbare betekenis van het woord geweld aandoet. Immers, als het juist is dat de dode zwanen weigeren hun mythologische zwanenzang aan te heffen bij de executie van de vijf gijzelaars, omdat daarbij niet van een ‘bevrijdende, verlossende dood’ sprake is maar slechts van ‘koelbloedige moord’ - als dat allemaal waar is, hoe kan dan het woord ‘arglistig’ van toepassing zijn, dat de kwade intentie niet in de moordenaars, maar in de zwanen zelf localiseert?

Arglist vormt bovendien een semantisch rijm met het niet minder belangrijke sleutelwoord ‘lokroep’ in regel 20, dat eveneens aan de dode zwanen kwade intenties (arglist dus) toeschrijft, die in regel 27 trouwens duidelijk genoeg worden genoemd. Aan dit sleutelwoord gaat de interpretatie die Mevr. Abell voorstelt helemaal voorbij. Het is een voor die interpretatie ‘onmogelijk’ woord, want het suggereert dat de gedode gijzelaars de nog levende(n?) verlokken om zich zelf óók door de waterval te laten meesleuren. Zou zulk een beroep op het in de levenden aanwezige of zelfs opgeroepen doodsverlangen succes hebben (en het gedicht dramatiseert juist dat succes), dan kan de executie niet meer

[p. 43]

probleemloos als ‘koelbloedige moord’ worden aangeduid. Het woord ‘lokroep’ ondermijnt dus de interpretatie; vandaar dat het verdrongen wordt.

Wat hier opdoemt is een besef waarvoor we in eerste instantie misschien terugschrikken: dat doodsverlangen een rol kan hebben gespeeld in de wijze waarop Vestdijk het gijzelaarschap beleefde. Het gedicht zelf lijkt ons tot deze conclusie te voeren. Het is dus de ‘Dichtung’ die tot de ‘Wahrheit’ leidt - precies zoals Goethe bedoelde. Niet de biografische informatie maakt de interpretatie van de tekst mogelijk; deze is, integendeel, voorwaarde om over de eerste zó te beschikken dat zij relevant wordt.

De beperktheid van de biografische aanpak blijkt wat het eerste van de genoemde punten betreft tot een te ‘slappe’ interpretatie te voeren: zij maakt een tegenstelling die in de tekst een strakke functionaliteit heeft (die namelijk tussen doden en levenden) wazig. Met betrekking tot de twee andere punten (de woorden ‘arglistig’ en ‘lokroep’) kan men de interpretatie het verwijt maken van rigiditeit: zij negeert deze signalen om de tekst in haar eigen keurslijf te dwingen.

Het blijkt dat Mevr. Abells antwoord op Martin Hartkamps uitdaging beslist niet als het laatste woord over het gedicht kan worden beschouwd. Eveneens blijkt, hoe riskant het is, literaire teksten op biografische en historische ontleedtafels te leggen zonder ze eerst te interpreteren. Literaire teksten zijn gekenmerkt door een gecompliceerde relatie tussen ‘Dichtung’ en ‘Wahrheit’ en de tweede kan alleen via de eerste benaderd worden. Biografische informatie kan voor de studie van literaire teksten niet alleen irrelevant, maar zelfs misleidend zijn als men er van uit gaat in plaats van er bij uit te komen.

Het laatste punt. De moeilijkste plaats in het gedicht is naar mijn idee altijd geweest de tweede helft van regel 22: ‘'t ontbloeid bestaan’. Zo luidt de tekst in de Verzamelde Gedichten en zo luidt hij ook in Een op zeven. Er kan dus geen twijfel zijn dat Vestdijk het zo wilde. Mevr. Abell baseert haar analyse op de tekst van de Verzamelde Gedichten, maar juist op dit ene cruciale punt volgt zij de tekst van het Gestelse handschrift, zonder hier melding van te maken. Het lijkt wel, alsof er weer iets verdrongen moet worden.

De lezing ‘het voortbestaan’ levert voor haar interpretatie geen enkele moeilijkheid op, behalve dat ook bij deze lezing wazigheid blijft bestaan over de vraag of de voortbestaanden nu de gijzelaars zijn of alle

[p. 44]

levenden binnen en buiten het kamp. In elk geval is ‘voortbestaan’ een ‘gemakkelijke’ plaats in het gedicht bij de interpretatie die Mevr. Abell voorstelt, terwijl ‘'t ontbloeid bestaan’ een uiterst moeilijke is. ‘Ontbloeien’ is namelijk een werkwoord met een inchoatief aspect; het betekent ‘beginnen te bloeien’. En de levende zwanen op wie het van toepassing is beginnen niet te bestaan; zij bestaan juist voort. Neemt men de tekst die Vestdijk zelf wilde serieus, dan brengt het inchoatieve aspect van ‘ontbloeid’ in elk geval een betekeniselement in het gedicht dat met het volgende eerder omschreven dan geformuleerd is: door de dood van de een ontbloeit het bestaan (of bestaansbesef) van de ander. Elke interpretatie van ‘de doode zwanen’ zal van dit betekeniselement rekenschap moeten afleggen.

Het is een der hoofdmotieven van De uiterste seconde, het verband waarin dit gedicht allereerst geplaatst moet worden. Dat is een textueel verband en niet een biografisch/historisch. Het is niet zo dat historische feiten de betekenis van een tekst bepalen. Het is zo, dat literaire teksten zin en samenhang verlenen aan de historische feiten die hun ingrediënten vormen.