Vestdijkkroniek. Jaargang 1986

[p. 50]

P. Kralt
Johan Roodenhuis en het nazidom

(Het hiervolgende stuk is een fragment uit De toverbron. Vestdijk en de geschiedenis, een studie die vermoedelijk dit najaar zal verschijnen. In het hoofdstuk ‘De visie op de tijd’ wordt Vestdijks houding ten opzichte van de macht geanalyseerd. De begrippen ‘licht’, ‘duister’, ‘evenwicht’ en ‘offer’ spelen daarbij een belangrijke rol.)

Else Böhler, Duits dienstmeisje is een roman die Vestdijk schreef van eind 1934 tot maart 1935. Hij ontstond uit twee impulsen: de liefde die Vestdijk opvatte voor een Duits meisje en de veroordeling en terechtstelling van Van der Lubbe door nazi-Duitsland. Het ‘buitenlands commentaar’ dat in het verhaal besloten ligt, is dus vrij actueel.

Johan Roodenhuis reist naar Duitsland om Else Böhler, het meisje van wie hij houdt, terug te vinden. Daar komt hij in aanraking met het nazidom. De auteur heeft de verschillende aspecten van dit blonde barbarenverschijnsel keurig gescheiden en ze gesitueerd in respectievelijk Keulen en Berlijn. In de eerste stad speurt Johan naar de vroegere verblijfplaatsen van Else. Daarbij wordt hij steeds weer geconfronteerd met de angst die onder de bevolking leeft. Als hij bij ene mevrouw Koch op bezoek is, kijkt die in haar eigen kamer eerst rond, voor ze fluisterend een compromitterende mededeling doet. Johan heeft ook de indruk, dat zijn bewegingen voortdurend gecontroleerd worden. Hij komt in aanraking met de fotograaf Steinmann, de vermoedelijke minnaar van Else en de verpersoonlijking van het perfide gekonkel dat met iedere dictatuur gepaard gaat, en hij heeft daarna herhaaldelijk het vermoeden, dat de ander hem ‘voor is’: overal waar hij komt, krijgt hij nul op het rekest. Aan de machtsstrijd tussen de verschillende nazigroepen, met name de S.A. van Roehm en de geheime politie van Goering, heeft Johan het vermoedelijk te danken, dat men hem niet gevangen neemt. De seksuele voorkeur van de S.A.-leider voor kleine jongetjes gaat niet aan de Hollandse bezoeker voorbij: Steinmann is de knaapjesleverancier en mevrouw Koch, die niet ver van zijn fotozaak woont, is doodsbang,

[p. 51]

dat haar zoontje slachtoffer zal worden. Al met al een beklemmend beeld van een verschrikkelijke periode in een nu al weer onwezenlijk verre tijd. Anderhalf jaar later, in september 1936, schreef Vestdijk zijn volgende roman: Het vijfde zegel. De overeenkomst in sfeer tussen het Duitsland der nazi's en het Spanje der inquisitie is opvallend: ook daar de angst van de ‘gewone man’, de voortdurende dreiging, de machtsstrijd (tussen inquisitie en burgerlijke autoriteiten) en de agressieve pedofilie bij één van de machthebbers.

In Berlijn maakt Johan kennis met een stel jonge nazi-aanhangers, die hem trachten te ‘bekeren’. Door dat arrangement is de auteur in staat het verschijnsel van binnen uit te beschrijven. De toon wordt nu ironischer, krijgt iets van het elan van Heinrich Manns Der Untertan, een satire die vermoedelijk wel enige invloed heeft gehad op dit gedeelte van de Vestdijk-roman. De begroeting gaat gepaard met hakkengeklak. Men exerceert, collecteert, houdt spreekkoren voor joodse warenhuizen en put zich uit in bodemloos gezwets. Later nemen de jongelui Johan mee naar een S.A.-feestje, waar ook Alfred Rosenberg zal spreken. De beschrijving daarvan (‘gezichten van bruingeklede Germanen: veel blond, veel stoerheid en geur van berkeschors, ja, maar ook Berlijnse misdadigerstronies’, enz.) en met name de weergave van Rosenbergs rede is een verrukkelijke staal van Vestdijks satirisch talent.

Dat de ‘zaak Johan Roodenhuis’ op de ‘zaak Van der Lubbe’ lijkt (en dat dus Vestdijk zich door dit geval uit de actualiteit heeft laten inspireren) is zonder meer duidelijk: Johan pleegt een moord, wordt gearresteerd, berecht en veroordeeld. Bulhof heeft indertijd al op de overeenkomst gewezen. Zuidgeest bestrijdt de toepassing van de parallel, maar zijn uitgangspunt is m.i. foutief. Natuurlijk zijn er duidelijke verschillen tussen de reële en de fictieve zaak, maar juist die verschuivingen zijn de kern van het literaire spel en het gaat niet aan op grond daarvan de evenwijdigheid te ontkennen. De tendens van de roman is deze: aan de ene kant het gevaarlijke en mensontwaardige nazidom, aan de andere kant de ‘unpolitische’ Roodenhuis (deze Thomans Mann-bijnaam kreeg Johan van zij S.A.-‘vrienden’), en het voorspelbare einde: de onpolitieke individualist wordt geslachtofferd.

Dat brengt mij op de verhouding tussen de eigenlijke thematiek van het verhaal en de ‘ingebrachte’ schildering van nazi-Duitsland. Else Böhler, Duits dienstmeisje is namelijk geen politiek pamflet, maar het relaas over de merkwaardige relatie tussen een wat wereldvreemde juridische student en een levenslustig en eigengereid Duits meisje. Over de

[p. 52]

interpretatie van deze liefdesaffaire verschillen de meningen. Mij lijkt de visie van Zuidgeest de meest acceptabele. Met enige nuances mijnerzijds zou ik die als volgt willen samenvatten: Else Böhler is voor Johan Roodenhuis de belichaming van een ideaal, zijn liefde voor haar is bijna uitsluitend geestelijk. Maar het meisje is natuurlijk behalve aanleiding tot verheven gevoelens, ook een mens met hebbelijkheden, kleine, soms wat ordinaire eigenschappen, die het schone beeld verstoren. Vandaar dat Johans houding tot haar ambivalent is; volledige overgave is onmogelijk. ‘Iedere liefde’, constateert Johan al direct in het begin van het verhaal, ‘wekt automatisch haat op voor 't zelfde object, krachtens een wet van evenwicht misschien, en verijdelt de zelfovergave.’ Dit lijkt me een vroege formulering van de Vestdijkiaanse theorie van het evenwicht tussen licht en duister. Zonder nu de roman tot in details te willen volgen, zou ik willen stellen, dat dat gemis aan evenwicht de ondergang van Roodenhuis veroorzaakt. Daarbij is nazi-Duitsland, een land waarin en een volk waarbij Else carrière denkt te maken, deel van het duister, symbool van de gruwelijke werkelijkheid die de droom rond Else vernietigt. Johans moord op Steinmann, deze personificatie van het kwade, is een (vergeefse) poging die werkelijkheid teniet te doen. De verliefde jongeling en de onpolitieke Van der Lubbe ondergaan hetzelfde lot.