Vestdijkkroniek. Jaargang 1985

[p. 59]

Rob Schouten
‘Een hartversterking’, ‘Biografisch bijwerk’ en ‘Knett'rend vuurwerk’

Het woord rondom kan twee kanten uit, naar binnen (de kinderen zaten rondom grootvader) en naar buiten (rondom de stad lagen de landerijen). In een reeks die Rondom S. Vestdijk heet hoop je dat het een beetje middelpuntzoekend toegaat, want het verschijnsel Vestdijk vinden we op zichzelf al zo rijk, gecompliceerd en intrigerend dat het als het ware (voorlopig) niet al te veel omgeving, buitenwaarts gericht rondom om zich heen verdraagt.

Deze Rondom S. Vestdijk-reeks, onder redactie van Hans Visser en Anne Wadman, houdt zich met parafernalia van Vestdijk bezig en begon in het eerste deel, Een hartversterking veelbelovend ergocentrisch. Maar in de ontwikkeling van drie afleveringen vertoont ze de neiging om naar buiten, de omgeving en dat wat er niet direct toe doet, te verlopen. Laat ik dat toelichten.

Deel I, Een hartversterking gaat over de kritische reacties op Vestdijks eerste dichtbundel, die ook zijn debuut is: Verzen. Het geeft dus informatie over een uiterst belangrijk moment voor het Vestdijkonderzoek; hoe werd er begin jaren dertig aangekeken tegen de onbekende auteur die zich als een van de belangrijkste uit onze letterkunde zou ontpoppen. Tegelijkertijd is het ook voor de minder specifiek in Vestdijk geïnteresseerde liefhebber een interessante peildatum voor een doorsnee van de toenmalige kritische standpunten: hoe beoordeelde men het soort poëzie dat Vestdijk schreef en wat waren onder de toenmalige pro- of contra Forumdiscussie de heersende kwesties en benaderingswijzen inzake literatuur.

Een hartversterking kan men beschouwen als een secundaire materiaalverzameling, iets waaraan het in de verder rijk bloeiende Vestdijkologie meer dan aan iets anders schort. In het tweede deeltje Biografisch Bijwerk verzamelden Wadman en Visser onderzoekssnippers van vooral hun omstreden Vestdijk-biografie in wording, al heb ik de indruk dat ook toevallige bevindingen van elders een plaats kregen. Er staan een paar aardige, informatieve stukken over feiten en bronnen die Vestdijk gebruikte in (prenten, historische gebeurtenissen), maar de nadruk is al niet helemaal meer afgestemd op het

[p. 60]

werk, eerder op de werkelijkheid waarin ze is ontstaan en de manier waarop Vestdijk daarmee omsprong. Bovendien impliceert het snipper-karakter gebrek aan samenhang. Grof gezegd lijkt het boekje meer op een tijdschrift vol wetenswaardigheden dan op een studie of onderzoek.

Met Knett'rend vuurwerk, het derde deel is de belangstelling helemaal centrifugaal geworden. In dit boek zijn de brieven van Vestdijks vriend Mick de Vries afgedrukt. Zeker maakte deze figuur deel uit van het immense gebied rondom Vestdijk, maar voornamelijk dan toch van de privépersoon Vestdijk. En zelfs daarin is het tenslotte een nogal vanuit de verte zwaaiende figuur. Wie Knett'rend vuurwerk al dan niet met plezier of belangstelling leest, komt geen stap dichter bij het werk van Vestdijk en eigenlijk ook nauwelijks bij diens persoon.

Deze middelpuntvliedende tendens in de reeks is natuurlijk niet definitief, daarvoor is zij nog te kort op gang, en zij baart ook geen vreselijke zorgen, maar het valt wel te hopen dat de redactie zoveel mogelijk aan de in dat eerste deeltje gekozen opzet vasthoudt, want een op het werk zelf gerichte aanpak lijkt mij voorlopig al oeverloos genoeg.

Over de feitelijke inhoud van de drie boekjes dan nu het volgende.

In Een hartversterking vindt men een artikel van Gerben Wynia over de opbouw en het karakter van Vestdijks eersteling Verzen, enige woorden van Wadman over het ontstaan van de bundel, de complete recensies van Victor van Vriesland, W.L.M.E. van Leeuwen, Slauerhoff, Man Arnet, Anton van Duinkerken, Anthonie Donker, W.A.P. Smit, Jan Greshoff, J.C. Bloem en Henri Borel, alsmede enige opmerkingen door anderen in essays en reacties van Vestdijks vrienden, het geheel uitgeleid en geïnterpreteerd door Wadman. Het zwaartepunt ligt bij de contemporaine dagblad- en tijdschriftrecensies, die door deze publicatie voor iedereen bereikbaar zijn geworden. In hun algemeenheid tonen ze aan dat Vestdijks debuut (de bundel Verzen verscheen zoals men weet niet als zelfstandige publicatie maar als cahier bij het tijdschrift De Vrije Bladen - terecht beklaagt Wadman zich erover dat de tweede drukt uit 1978 bij Querido niet de oorspronkelijke tekst geeft maar de voor iedereen vindbare versies uit de verschillende latere bundels waarover Vestdijk de gedichten uit Verzen vervolgens verspreidde, en die vindbaar zijn in de Verzamelde gedichten) zeker niet onopgemerkt voorbijging.

Niettemin, van de tien recensies bevatten er slechts vier substantiële kritiek. De reacties van Slauerhoff, Greshoff en Bloem zijn voornamelijk interessant om hun auteurs. Slauerhoff vond het een originele aanwinst, maar plaatste ook wat kanttekeningen bij de ‘gezochte’ plastiek. Greshoff kletste enthousiast en vaagweg over barokke eigenaardigheid en hypnotiserende

[p. 61]

kracht en Bloem twijfelde, maar vond het op de keper beschouwd te intellectualistisch. Van de overige korte besprekingen vond Man Arnet het gewoonweg lelijk en beoordeelden Van Duinkerken en Smit het werk als onecht, niet doorleefd, puberaal en te speels. De kwaliteiten van deze recensies zijn niet groot, de schrijvers ervan lijken zich slechts routineus in het werk van de beginnende auteur te hebben verdiept om het snel aan hun (bijvoorbeeld levensbeschouwelijke, zoals bij Van Duinkerken en Smit) maten te toetsen. Waar zoiets, in het geval van met name Slauerhoff en Greshoff onwaarschijnlijk lijkt, geven hun reacties toch wel een erg vlak beeld van Verzen; erg gegrepen kunnen ze niet zijn geweest.

Veel serieuzer en ingrijpender zijn de recensies van de resterende vier kritici. Hun reacties leveren bij elkaar een behoorlijk geprofileerd debuut op, een opvallende bundel. Onderling bestaat trouwens een vrij grote overeenstemming over het karakter van deze gedichten, dat als ‘strak’ en ‘meedogenloos’ (v. Vriesland), ‘koel’, ‘intellectueel’, ‘strak’, ‘ideaalloos’ (Van Leeuwen), ‘Hard’, scherp, verstandelijk’, ‘nors en beheerst’ (Donker) en ‘verstandelijk in elkaar gezet’, ‘scherp’, ‘hard’ wordt omschreven. Er bestond kortom in 1932/33 overeenstemming over het nogal onlyrische, on-muzikale, harde en intellectualistische karakter van Vestdijks poëzie en kijk, dat wil ik graag weten: is het feit dat de poëzie van Vestdijk naar de mening van veel hedendaagse lezers zo ‘onpoëtisch’ is, iets van ònze tijd of werd dat vijftig jaar geleden ook al opgemerkt. Wat eruit te concluderen valt is dat de globale typering van Vestdijks poëzie grosso modo in de loop der tijden niet erg veranderd is, wat wel iets zegt over de algemene stemming in onze vaderlandse dichtkunst die Greshoff samenvat als ‘de machtige lyrische traditie’.

Intussen bestaan er aanzienlijke verschillen in de waardering van deze onlyrische, harde poëzie, verschillen die alles te maken hebben met de Forumkwestie uit die tijd. De meeste affiniteit met het werk van Vestdijk toont Van Vriesland die het beargumenteerd de hemel inprijst en onder meer het fantastische en demonische karakter inziet. De recensie van Anthonie Donker heeft min of meer dezelfde positieve strekking, maar Donker tekent enig bezwaar aan tegen sommige wat al te anekdotische gedichten die voor gewone lezers niet goed meer te snappen zouden zijn (een mogelijk delict dat Vestdijk zelf ook heeft ingezien). Ook W.L.M.E. van Leeuwen is duidelijk wel geïntrigeerd maar ziet toch geen grote toekomst voor deze poëzie weggelegd; ook vindt hij dat de inspiratie teveel van buitenaf komt. Voor Borel geldt hetzelfde, hij ziet met een mengsel van be- en verwondering maar zonder liefde Vestdijks poëzie.

Wadman, die ik soms een onderschat essayist vind, vat het hele receptie-

[p. 62]

onderzoek naar strekking en karakter adequaat samen. Wat mij persoonlijk opviel is dat de kritiek van die tijd buitengewoon intuïtief en onzakelijk was (in tegenstelling tot de huidige), er wordt nauwelijks in geïnterpreteerd, geciteerde gedichten worden zonder meer als evidente illustraties van het betoog beschouwd. Ook dat is wel eens zinvol om te beseffen aan de hand van deze punctie in de literatuurkritiekgeschiedenis: dat de kritiek een halve eeuw geleden heel andere kwaliteiten had dan de onze. Mag ik tot slot uit dit boekje nog een neologisme van Wadman putten: ‘ontslauerhoviëringsprocedures’.

Al met al is de simpele opzet van Een hartversterking (want het is natuurlijk niet echt moeilijk om die recensies bij elkaar te harken) toch een vruchtbare formule. Ik kan me voorstellen dat een dergelijk secundaire materiaalverzameling bij andere cruciale werken van Vestdijk z'n diensten bewijst. Minder verdiensten zie ik in het tweede deeltje uit de reeks, dat diverse bijproducten van het biografieproject van Wadman en Visser voor de prullenmand spaarde. Natuurlijk interesseert iedereen zich wel voor de biografische achtergronden en aanleidingen voor wàt dan ook in Vestdijks werk, maar ik heb nooit de indruk gehad dat ontdekkingen op dat terrein sleutels tot zijn oeuvre leverden. Zo is het wel curieus om Wadman te zien vermoeden omtrent die volmaakt onbekende J. Shepeard die Vestdijk boven zijn beeldgedicht ‘De wordende cycloop’ noemde, dat zij identiek zou zijn aan een vlammetje, Jane Shepherd, dat ook in Een huisbewaarder als Jeanne de Lattre een rol speelt. Het gedicht zou vervolgens mogelijk een portret van Vestdijk zelve beschrijven.

Waar evenwel het gedicht zelf tot dat vermoeden al helemaal geen aanknopingspunt geeft, moet Wadman in het biografische ook vele slagen om de arm houden. Hij doet dat ook wel, maar het artikel is vervolgens niet meer dan giswerk.

Weinig ook werd ik wijzer van een artikel van Wynia over twee beeldgedichten, ‘Sint Sebastiaan’ en ‘Straattoneel te Londen’, waarin hij de relatie van de teksten met hun aanleidingen, de prenten, vergelijkt. Hij concludeert dat Vestdijk op twee verschillende manieren het oorspronkelijke beeld naar een tekst vertaalde. ‘Straattoneel’ is een vrij zakelijke weergave, het vers geeft het geziene plastisch weer, in ‘Sint Sebastiaan’ zou de aanleiding meer zijn losgelaten, het accent verschuift naar taalplastiek, inhoudelijk gesproken is het veeleer ideeënkunst. Nu heeft Wynia mogelijk wel gelijk met deze conclusie, maar hij maakt niet duidelijk of dit zijns inziens een algemene dan wel een ad hoc-karakteristiek is. Bovendien is het wat mij betreft helemaal niet nodig om de betreffende afbeeldingen te kennen. Een kind leest uit de tekst alleen al dat ‘Sint Sebastiaan’ meer strekking heeft, vergeestelijkter en minder visueel-plastisch is dan het andere gedicht. Dat is dan ook mijn bezwaar tegen

[p. 63]

dit soort aanpak. De bronnen kunnen soms wel aardig de uitkomsten illustreren, maar de karakterisering van het werk komt toch in de eerste plaats uit de tekst zelf voort.

Hoe verkeerd het kan aflopen als men een als objectief voorgestelde realiteit afzet tegen wat iemand ermee doet, blijkt uit een snipper van Hans Visser over ‘Vestdijk en de “Russische” lezing van Slauerhoff’. In Gestalten tegenover mij rakelt Vestdijk een lezing van Slauerhoff voor de schoolvereniging op, over Russische literatuur; hij noemt haar tegenvallend, obligaat, degelijk en saai. Bronnenonderzoek van Visser leerde dat de notulist van die avond precies de tegenovergestelde mening was toegedaan. Visser concludeert nu dat Vestdijks slechte geheugen hem hier parten speelde en dat zijn herinneringen aan Slauerhoff mogelijk gekleurd zijn. Zou het dan ècht niet kunnen zijn dat Vestdijk er werkelijk geen klap aan gevonden heeft in tegenstelling tot de, uiteraard tot adhesie geneigde notulist? Wat ik bedoel te zeggen is dat zulk bronnenonderzoek nu werkelijk helemaal niets aan het licht brengt.

Interessanter zijn, ook in dit deel, de materiaalbijdragen in de vorm van een brief van Vestdijk over de keuze der persoonsnamen in Anton Wachter (soms alluderende, soms ook willekeurige) en twee afkeurende reacties op Vestdijks werk uit nationaal-socialistische hoek. Het belangrijkste artikel is zonder twijfel ‘To bio or not to bio’, waarin Wadman de theoretische en praktische preliminaria van de Visser-Wadman biografie uit de doeken doet - er is gekozen voor een biografie van het bio-centrische soort, dat wil zeggen de levensfeiten zullen centraal staan; Vestdijks reflectie daarop en de neerslag ervan in zijn werk zullen steeds in relatie met dat bio-centrum behandeld worden. We zullen zien, dacht ik na lezing.

Als gezegd ontbreekt het nogal aan coherentie in deze snipperbijlage. Dat is weliswaar ook niet de pretentie van de samenstellers geweest maar het maakt het boekje als zelfstandige publicatie niet dringend noodzakelijk.

Met het derde deel uit de reeks, Knett'rend vuurwerk, zijn we heel ver afgedwaald van het middelpunt, Vestdijks oeuvre. Publicatie van de brieven van Vestdijks persoonlijke vriend Mick de Vries heeft natuurlijk al iets van ‘bij gebrek aan beter’, zolang Vestdijks eigen brieven in deze correspondentie ontbreken. Maar bovendien werpen De Vries' brieven nauwelijks enig licht op de persoon van de schrijver, laat staan op zijn werk.

Mick de Vries was vast wel een leuke bohémien in het dagelijks leven maar zijn brieven zijn veel te egocentrisch om ons ergens mee van dienst te kunnen zijn. En goeie help, wat een studentikoze stijl had die man! In een smeltkroes van nauwelijks verteerde im- en expressionistische procedés en een soort écriture automatique ratelt hij maar aan, wat over zijn leven, heel

[p. 64]

veel en heel boertig over zijn sexuele preoccupaties en buitengemeen weinig over Vestdijk. Er is nauwelijks een doorkomen aan in deze intieme correspondentie, die zich voor negenennegentig procent voltrekt in de stijl van: ‘Landrot! Zot en God. Spot met Lot. Ik als roètmop kreeg een schop huwelijksbootje op.’ of ‘Wijl ik de Spaanschen Pip met mijn nog jonge lichaam en deszelves versche humorale vochten glansrijk overwon en ik dus weder, wel wat slanker en de kaken een ietsje smal, den arts speel,’ etc. Gegeven het feit dat De Vries in Vestdijks oeuvre nauwelijks een rol speelt (twee gedichten werden aan hem opgedragen), zie ik werkelijk niet in waarom deze, voor sommige lezers wellicht eigenzinnige maar literair-historisch gesproken onbeduidende brieven zo nodig gepubliceerd moesten worden. Het enige wat me in de loop van het boek begon te interesseren was, hoe Vestdijk in vredesnaam gereageerd heeft op de niet aflatende leutigheid van zijn vriend. Maar die kennis is ons nu juist onthouden.

‘Ik benijd je, kolos, die de kracht bezit om het vuile weg te sluiten, door eigen vlucht naar binnen,’ schrijft De Vries op een wat rustiger moment. Of Vestdijk daarom in menselijke zin te benijden was is de vraag, maar dat zo'n wereldafzijdige houding meer kunst opleverde dan het spontane vuurwerk van De Vries, is wel zeker. Nee hoor, deze brieven hebben geen eigen benen.

De samenstellers doen al het mogelijke om er met inleidingen en noten nog wat van te maken, maar het is onbegonnen werk. De meest bizarre relatie met het werk van Vestdijk werd wel vastgelegd op pagina 134 waar De Vries over Vestdijk schrijft als ‘mijn studie-genoot en de man in wiens waschbak ik placht te pissen’, waarop de samenstellers melden, ‘Het plassen in de wasbak komt als motief voor in Vestdijks roman De huisbewaarder.’ Wel zo ongeveer de armoedigste link tussen leven en werk die ik de laatste jaren onder ogen kreeg. Enfin, vergeten maar, en hopen op publicaties rondom S. Vestdijk, die, gelijk de eerste, meer hout snijden.

Een hartversterking, de reacties op Vestdijks eerste dichtbundel, ingeleid en toegelicht door Anne Wadman, met medewerking van Gerben Wynia, 78 blz.

Biografisch bijwerk, door Hans Visser en Anne Wadman, met medewerking van Willem Diemer en Gerben Wynia, 92 blz.

‘Knett'rend Vuurwerk’ Mick de Vries. Brieven aan S. Vestdijk, ingeleid en toegelicht door Hans Visser, Anne Wadman en Gerben Wynia, met medewerking van Xaviera Hollander, 214 blz.

delen I, II en III van Literaire reeks XIV (Rondom S. Vestdijk), Uitgeverij Stabo/Allround' BV, Groningen.