Vestdijkkroniek. Jaargang 1985

[p. 15]

W. Bronzwaer
Vestdijk in deconstructie

Intussen heeft iedereen wel eens gehoord van deconstructie, de nieuwe invloedrijke stroming in filosofie en literatuurkritiek, opgekomen in Frankrijk als reactie op het structuralisme, en gepopulariseerd in Amerika, waar hele universiteiten (Yale met name) en tijdschriften (Diacritics vooral) er hun ziel aan verkocht hebben. Er zijn tientallen boeken waarin wordt uitgelegd wat deconstructie is; dat van Jonathan Culler (On Deconstruction, Londen 1983) is het meest aanbevelenswaardige.

Als grondlegger van het deconstructivisme mag de Franse filosoof Jacques Derrida worden beschouwd. In zijn werk vloeien twee zeer krachtige stromingen van de Europese filosofie ineen: Hegels dialectiek en de structuralistische tekenleer van Ferdinand de Saussure.

Hegel was ervan overtuigd dat elk ding en elke gedachte in de wereld zijn betekenis ontleende aan de plaats die zij in een hogere samenhang innamen; in alles lag de mogelijkheid van zijn tegendeel besloten en in de ontkenning van het tegendeel kwam het oorspronkelijke ding opnieuw tot stand. Denken over zijn, bijvoorbeeld, openbaart ons het niet-zijn, en vanuit onze kennis dáárvan kunnen we het zijn opnieuw begrijpen als worden: nog Sartre zou het zijn definiëren als een ontwerp-tot-zijn, als worden dus eigenlijk.

De Saussure boog zich over de taal en bevond dat woorden hun betekenis niet in zich dragen maar ontlenen aan de positie die zij innemen tegenover andere woorden. Woorden komen alleen in systematische verbanden voor en juist die verbanden bepalen hun betekenis. Het woord pap betekent alleen ‘vader’ voor zover het tegenover het woord mam staat. Plaatsen we het in een ander systeem, dat krijgt het daardoor ook een andere betekenis: pap, soep, pudding is zo'n ander systeem. Er is geen intrinsiek verband tussen een woord en zijn betekenis; er is alleen systematische samenhang van woorden met elkaar en die bepaalt hun betekenis.

Hegel en De Saussure zaten dus op één lijn: we kunnen iets pas waarnemen of begrijpen in samenhang. De structuralisten en de dialectische filosofen deden niets anders dan de vele samenhangen die ons kennen bepalen, opsporen en verduidelijken.

[p. 16]

Derrida, Lacan en Foucault, de drie belangrijke filosofen van de periode ná het structuralisme, trokken vergaande consequenties uit de theorie van De Saussure. Als het woord pap alleen zijn betekenis krijgt uit de tegenstelling met mam, dan kunnen we eigenlijk zeggen dat pap niet meer naar een echte betekenis ‘vader’ verwijst, maar alleen nog maar naar het woord mam. Woorden of tekens verwijzen - of betekenen - niet meer naar een betekenis, maar naar andere woorden. Woorden betekenen woorden. Elk woord bestaat uit ‘sporen’ van andere woorden. De betekenis is nooit te achterhalen. Deconstrueren betekent: het vaststellen van de sporen die een woord of term bevat.

Derrida heeft zich op een beroemde passage van Nietzsche beroepen om duidelijk te maken dat deconstructie niet alleen in de taal, maar ook in de filosofie werkzaam is. Nietzsche heeft het causaliteitsbeginsel gedeconstrueerd. Dat deed hij als volgt: wanneer wij iets beschrijven als een oorzaak, construeren wij een volgorde die luidt: eerst is er een oorzaak, dan een gevolg. Maar in de werkelijkheid nemen wij altijd eerst het gevolg en dan pas de oorzaak waar. De twee volgordes spreken elkaar tegen. Wij zien eerst dat de patiënt koorts heeft en concluderen dan tot een ontsteking. Die ontsteking, zeggen wij, is de oorzaak van de koorts. Maar met evenveel recht zouden we kunnen zeggen: de koorts is de oorzaak die ons tot het onderkennen van de ontsteking leidt. Derrida formuleert nu: in het causaliteitsdenken wordt een prioriteit of hiërarchie geconstrueerd (ontsteking leidt tot koorts) die tegelijk gedeconstrueerd kan worden (koorts leidt tot ontsteking). De gedachte bevat haar eigen tegendeel, net zoals het woord pap zijn eigen tegendeel mam omvat.

Het fascinerende oeuvre van Derrida trekt uit dit inzicht consequenties die onze hele filosofische traditie aantasten en soms tot conclusies leiden waarbij men, als denkend mens, elke bodem onder zijn voeten voelt wegvallen. Een van die conclusies is: als het met de betekenis van woorden zo gesteld is als hierboven beschreven, dan kan het met de betekenis van teksten niet anders zijn. Alle teksten, gedichten net zo goed als de grote filosofische standaardwerken, kunnen gedeconstrueerd worden in de termen die zij zelf aanbieden - zoals Nietzsche liet zien met betrekking tot het causaliteitsdenken. Zij kunnen dan ook geen waarheid meer bevatten; alleen nog maar visies, maar die visies zijn niet geldiger dan hun tegendelen.

Een der belangrijkste gevolgtrekkingen die door deconstructivistische critici (met name de Amerikaan Paul de Man) met betrekking tot literaire teksten geformuleerd is luidt: niet-literaire teksten zijn naïef ten aanzien van de deconstructies waaraan zij onderworpen kunnen worden. Jean-Jacques

[p. 17]

Rousseau was zich niet helder bewust van de betekenissupplementariteit die hij beredeneerde tussen de begrippen cultuur en natuur. Hij zag niet dat de tegenstelling gedeconstrueerd kan worden: hij bepleitte namelijk een opvoeding (dat is cultuur) tot natuurlijkheid (dat is natuur) en maakte zo de natuur afhankelijk (men kan eventueel zeggen: tot gevolg van) de cultuur - en dat terwijl hij juist het tegendeel dacht te beweren! Op sommige momenten echter reikt Rousseau's tekst zelf de middelen aan om zijn betoog te deconstrueren. Dan is de tekst literair, want het eigene van literaire teksten wordt door de deconstructivisten zó gedefinieerd: de literaire tekst is niet naïef ten aanzien van de deconstructies waaraan hij onderworpen kan worden; integendeel, hij deconstrueert zichzelf, hij bevat aanwijzingen hoe hij gedeconstrueerd kan worden.

Als dit waar is, dan is de literatuur daarmee gedefiniëerd. Het is echter tekenend voor het deconstructivisme dat het definitieve visies mijdt; we moeten dus oppassen voor een gevulgariseerde en simplistische vorm van deconstructivisme want daarmee zouden we ons toch weer verschansen achter vaststaande betekenissen en absolute waarheden. En dat is juist waarvoor het deconstructivisme ons behoeden wil.

Iedereen die Vestdijk kent weet dat er, op alle niveaus in zijn schrijven, sprake is van een typisch dialectische procedure. Als hij romans schrijft over het verzet tijdens de tweede wereldoorlog, dan wordt de thematiek daarvan bepaald door de dialectische weifeling tussen zelfopoffering of eigenbelang. Als hij de ‘Prolegomena ener esthetiek’ probeert te formuleren, dan voert hij met de begrippen vorm en inhoud een ingewikkeld stel dialectische danspassen uit, aan het eind waarvan de betekenis van het één nog slechts in termen van het ánder bepaald kan worden. Een deconstructivistische doorlichting van Vestdijks oeuvre zou wel eens uitermate boeiende resultaten kunnen opleveren. Laten we het eens proberen, aan de hand van een van de sonnetten uit Thanatos aan banden (1948):

Eens kreeg de dood de opdracht niet te zijn
En in een ijd'le woordklank te verkeeren.
Hij moest heel veel na al dat moorden leeren,
Veel honing laten vloeien in 't venijn.

[p. 18]

 

Het menschenvolk, juichend in witte kleeren,

 

Stroomde naar God, die Zijn ondrinkb're wijn

 

Zozeer verzoet had, en aanbaden Zijn

 

Almacht, zonder zich af te laten weren.

 

 

 

Lachend en hulploos stond Hij in hun midden

 

En liet schier door gelijken zich aanbidden:

 

Leven bij leven, en de dood verwonnen!

 

 

 

Hij wist, belaagd, niet wat Hij was begonnen,

 

En riep, om 't rustend scheppingswerk bevreesd,

 

De Dood terug, als laatste gast op 't feest.

Het onderwerp van het gedicht is onmiddellijk herkenbaar: de supplementariteit (in de zin van Derrida, die anders is als wat door ‘complimentariteit’ gesuggereerd zou worden) van dood en leven.

De eerste twee regels beweren dat de dood, wanneer hij niet meer bestaat, tot een leeg teken wordt. Er wordt dus een onderscheid geïmpliceerd tussen het bestaan van een betekenis en, onafhankelijk daarvan, van een woord, een betekenaar, die ‘ijdel’ wordt zodra de betekenis wegvalt. Dat is een pre-Saussuriaanse opvatting, waarvan we de naïviteit onmiddellijk herkennen: dat er geen kabouters bestaan betekent niet dat het woord kabouter geen betekenis heeft! De in deze twee regels vervatte zienswijze wordt in de regels 3 en 4 onmiddellijk gedeconstrueerd: als de dood niet meer is, kan hij ook niet leren. De dood is dus nog wel, en het woord dood kan dan ook niet meer ijdel genoemd worden. Het zijn van de dood kan na de opdracht echter niet anders begrepen worden dan zijn als het tegendeel van de dood: zijn als leven dus. Het verborgen zijn dat de dood ingaat is dus leven. De dialectische tegenstelling tussen dood en leven, zo vertrouwd in ons filosoferen, is vernietigd; ze is vervangen door een supplementariteit leven en leven; die komt in regel 11 van het sonnet aan de oppervlakte. De tekst van het gedicht bevat dus de deconstructie van de tegenstelling waarop het gebaseerd is.

De dood houdt dus op dood te zijn, maar kan dat alleen verwezenlijken door leven te worden. De beeldspraak van het gedicht steunt deze interpretatie: geen moorden en vergif meer, maar honing. De omslag of deconstructie van de traditionele dialectische oppositie dood/leven is eigenlijk al voltooid: als leven zonder dood niet denkbaar is (zoals we geleerd hebben van Plato, Hegel, Heidegger en Sartre) dan kunnen we de hiërarchie tussen de beide

[p. 19]

termen omkeren: dan is de dood ‘oorzaak’ van leven - en dus is de dood leven.

Maar, zo kunnen we doorgaan, dan is leven ook dood. Met de overwinning van de dood (‘verwonnen’) is het leven zelf vernietigd. Het gedicht drukt dit uit door van de Schepper te zeggen dat hij ‘belaagd’ is - het op het eerste oog verrassende woord voegt zich soepel in de militaire beeldspraak. We zien hier hoe Derrida's begrip ‘supplementariteit’ verder gaat dan het dialectische ‘complementariteit’. Voor Hegel zijn dood en leven samenvattend verbonden in het Zijn; bij Derrida worden de beide begrippen veel diepgaander aangetast en gereduceerd tot manieren van denken over iets waarvan het wezen niet achterhaalbaar is; manieren van denken die uitwisselbaar zijn en geen van beide op juistheid aanspraak kunnen maken.

De deconstructivistische analyse van teksten heeft altijd tot gevolg dat er tegenstellingen worden blootgelegd die aan de oppervlakte van de tekst verschijnen als paradoxen. Een paradox is een mededeling die innerlijk tegenstrijdig is - dat is althans de traditionele definitie. Zien we de paradox echter als een teken in de zin van De Saussure, dan kan hij niet innerlijk tegenstrijdig zijn, want hij ontleent zijn betekenis aan het systeem waarin hij optreedt. De woorden leven bij leven in ons gedicht zijn nu juist als paradox herkenbaar omdat zij optreden binnen een systeem waarin zij in tegenstelling staan tot de traditionele paradox leven en dood. Zij bevatten een ‘spoor’ van deze traditionele paradox, die er dus door wordt gedeconstrueerd. Paradox en tautologie blijken hetzelfde te zijn.

Op dezelfde manier kan de paradox in regel 13, ‘het rustend scheppingswerk’, pas helemaal ontleed worden als wij in deze woorden het ‘spoor’ terugvinden van Genesis 2:2: ‘En toen God op de zevende dag het werk had voltooid dat Hij gemaakt had, rustte Hij op de zevende dag van al het werk dat Hij verricht had’. Ook regel 10 heeft al op Genesis gezinspeeld (3:5); het spoor is dus duidelijk aangegeven. Waar het rusten in Genesis de functie heeft voltooidheid aan te geven, duidt het in de deconstructie van de Genesis-tekst in ons sonnet op het tegenovergestelde. Het woord betekend hier ‘stakend’ op ‘haperend’ en roept het gevaar van onvoltooidheid op. Het werk kan niet doorgaan zolang datgene ontkend wordt wat aan de doorgang van het werk een eind zal maken. Met de ontkenning van de dood is het scheppen van leven onmogelijk geworden. Dat is de paradox waardoor God zich belaagd voelt.

Men zou dit sonnet van Vestdijk heel goed als een deconstructie van Genesis kunnen beschouwen. Daar verbiedt God aan Adam en Eva te eten van de

[p. 20]

vruchten van de ‘boom van kennis van goed en kwaad’, want dan zullen zij sterven. De slang vertelt hun echter, dat zij geenszins zullen sterven, maar dat zij gelijk aan God zullen worden. God straft hen, na het eten van de vruchten, met de dood. Heeft de slang dus gelogen?

Het antwoord luidt ja, als we leven en dood als een tegenstelling zien en tevens als een hiërarchie: leven is de positieve pool, sterven de negatieve.

Het antwoord luidt nee, als we de tegenstelling leven/dood analyseren en deconstrueren op de wijze van het gedicht. Vestdijk heeft zich in zijn visie op de dood laten beïnvloeden door de existentiële theorieën over dood en leven van Heidegger en vooral Rilke. In die theorieën is de dood eigenlijk de belangrijkste opdracht van het leven. Vervult de mens die opdracht naar behoren, zo weet de waarheidsprekende slang van Genesis, dan wordt hij aan God gelijk. Daarmee is de tegenstelling tussen God en mens gedeconstrueerd: de mens wordt gelijk aan God. Dát juist verbiedt God in het Genesis-verhaal, terwijl Hij toch besloten heeft de mens te scheppen ‘naar zijn beeld en gelijkenis’. God zelf is dus in een paradox gevangen, die door de tekst van Genesis wel geïmpliceerd, maar niet gedeconstrueerd wordt. Dat doet het sonnet van Vestdijk. Het stelt God voor als ‘belaagd’ door juist deze paradox - en het beschrijft Hem, in die toestand, als ‘lachend’ en ‘hulploos’. Dat is het meest ontroerende moment in het gedicht, want daar zien wij hoe niet de mens aan God, maar God aan de mens gelijk wordt.