Vestdijkkroniek. Jaargang 1984

[p. 34]

J.J. Oversteegen
Gekscheren en meesmuilen

In de Vestdijkkroniek van december 1983, nr. 41, gaat Rudi van der Paardt in een voetnoot (p 35 noot 2) in op een korte opmerking die ik tien jaar geleden maakte naar aanleiding van een verhaal uit De fantasia, het niemandalletje ‘Onder barbaren’. Ik signaleerde een zonderlinge wending over Germanen die peinzend naar boomwortels plegen te kijken, en las daarin een grapje over Sartre. Van der Paardt denkt eerder aan de angsttheorieën van Heidegger, wat ik, mits met de nodige luchthartigheid opgevat, wel met hem eens wil zijn, - op voorwaarde dat Sartre niet uit het beeld verdwijnt, want dan is de pointe óók weg.

Tot goed begrip, het gaat mij niet om Van der Paardt en mij, maar om Vestdijk, waarvan ik aanneem dat lezers van dit blad er niet gauw teveel over kunnen horen; in dit geval betreft het zijn heel persoonlijke vorm van humor, nu eens boers robuust dan weer omslachtig en speciaal voor ingewijden bestemd. De variant die wij hier bij de kop hebben, is de tweede; ik denk dat het zelfs veteranen in het Vestdijk-legioen gebeuren kan dat zij over zo'n grapje heen lezen. In dit geval: Van der Paardt.

In ‘Onder barbaren’, een gefingeerde brief van een parodistisch dekadente Romein aan een vriend die een even zonderlinge naam draagt als hij zelf, vertelt de korrespondent wat voor werk hij doet, of liever laat doen: bruggen bouwen. Het zware werk doen de barbaren (Germanen), maar het rooien van de bomen blijft de taak van Petronius' eigen soldaten. Daarvoor wordt een redelijke èn een heel zotte reden opgegeven: ‘(mijn soldaten) doen het graafwerk, waarin zij beter geoefend zijn dan de Germanen, die daarenboven bij het doorwoelen van hun eigen bodem niet zelden bekropen schijnen te worden door hartzeer, zich uitend in een onbegrijpelijk staren naar blootgelegde boomwortels’ (p 71).

In mijn artikel ‘Een bijna gesloten circuit’ (Vestdijkkroniek 6, december 1974) schreef ik over de zoëven geciteerde passage, dat zij mij onweerstaanbaar denken doet aan een hoogtepunt uit La Nausée van

[p. 35]

Sartre, en ik voegde daaraan toe: ‘Het existentialisme als een germaans soort hartzeer, dat is nog wel wat anders dan Sartre die alleen maar last heeft van “cafard”’ (p 50, in de herdruk in Bzzletin nr. 93: p 80).

En daarover weer schrijft nu Van der Paardt:

‘Oversteegen, loc.cit., wijst ook op een mogelijke link met de actualiteit in dit verhaal: het “hartzeer der Germanen” zou associaties oproepen met “le cafard” van Sartre. Naar mijn mening zinspeelt Vestdijk hier vooral op de angsttheorieën van Martin Heidegger’. Waar ik nu bang voor ben, is dat Van der Paardt, en zijn lezers, mij, of erger nog Vestdijk, zullen aanzien op de karakteristiek van Sartre als cafardist.

De tijd schrijdt onverbiddelijk voort. Niet alleen oude Romeinen worden vergeten, en kunnen daardoor des te beter gebruikt worden in historische romans en verhalen, maar ook het jaar 1949 is al weer een hele tijd geleden. Het zo verdienstelijke archeologische graafwerk dat Van der Paardt voor ons in Vestdijks klassieke verhalen verricht, blijkt ook al noodzakelijk te worden bij werk dat inspeelt op toestanden van nog maar 35 jaar terug. Daarbij komen soms merkwaardige wortels bloot, waar diegenen die al zo lang leven en lezen als ik met cafardgevoelens naar zitten te kijken. Wat zien zij? Heidegger, als men wil; maar vooral toch Sartre, en zelfs Gomperts (of vóór alles Gomperts, en alleen door hem ook Sartre, al naar men wil).

Ik was, het moet maar toegegeven worden, een beetje aan het roddelen toen ik die zin neerschreef, waar Van der Paardt op ingaat. En, zoals dat met roddelaars gaat, zij spreken doorgaans enigszins in geheimtaal, een taal waarin telegramstijl en beeldspraakrijke alinea's elkaar afwisselen. Ter verontschuldiging kan ik aanvoeren dat Vestdijk mij in de geheimzinnigheid voorging: waar hij aan het gekscheren was, smuilde ik alleen maar mee. Bovendien was 1949 in 1974 tien jaar dichter bij dan in 1984.

Wat wil het geval? Toen Vestdijk dat barbarenverhaaltje publiceerde (in het sept.-oct. nummer van Podium, 1949, p 522 vlgg., en in het zelfde jaar ook nog in De fantasia), had hij net een polemiek achter de rug met Gomperts, en dat ging vooral over Sartre. Vestdijk was goed in diens werk thuis, en stelde hem hoog, al stond hij zeker niet kritiekloos tegenover zijn filosofie. La Nausée besprak hij al direkt bij verschijnen, en wel met zelfs voor Vestdijk uitzonderlijk veel bewondering. Ik denk dat er gemakkelijk trekjes in zijn eigen scheppende werk aan te wijzen zijn, waarin dat respekt kreatief verwerkt is. Vooral het slot èn de passage waarin de hoofdfiguur Roquentin naar een boomwortel zit te

[p. 36]

staren, vielen hem op: ‘Geleid door een steeds verder voortschrijdende bewustwording, stuit Sartre (! JJO) tenslotte - in een tuin, bij het aanschouwen van een boomwortel - op het oerphaenomeen, het bestaan van de dingen “an sich”, de dingen zonder naam, van de voorwerpen in hun primordiale demonie, waarbij wezen en verschijning samenvallen, in één beangstigende, zelfonteigenende obsessie, die ook nog slechts met woorden omschreven kan worden, zeker, maar die dezen auteur dan toch woorden in de pen geeft, die men van zijn leven niet meer vergeet’ (Muiterij tegen het etmaal I, 1947, p 138).

Vestdijk vergat die woorden inderdaad blijkbaar niet meer, want dat hij luchtigjes naar deze scène verwijst met zijn peinzende Germanen uit ‘Onder barbaren’ lijkt mij aan geen twijfel onderhevig. En dat de Germanen ook iets met Sartre te maken hebben is ook nauwelijks twijfelachtig voor iemand die wat van zijn filosofie afweet: Germanen genoeg in die contreien, Heidegger bijvoorbeeld, zoals Vestdijk al in de Nauséebespreking vaststelt.

Maar waar komt nu die ‘cafard’ vandaan? Die haalde ik uit het ‘hartzeer’ (een aardige vertaling van ‘cafard’!) van de Germaanse slaven, en verder nog uit een essay van Gomperts, ‘Jagen om te leven’, met als annex de polemiek die zich naar aanleiding daarvan tussen Vestdijk en Gomperts ontspon. Niet alleen ik was aan het roddelen, ook Vestdijk bezondigt zich daaraan in ‘Onder barbaren’. Mijn roddelen was zelfs niet meer dan roddelen in kommissie.

In ‘Jagen om te leven’ schrijft Gomperts enigszins badinerend over allerlei pogingen van gewone mensen en van filosofen, om hun onlust over het feit dat het met de evolutie van de menselijke soort niet zo goed gegaan is, te vergroten of juist te verkleinen. Freud krijgt bijvoorbeeld een veeg uit de pan, en Vestdijk, maar het meeste nog Sartre. Allemaal lijden zij aan ‘cafard’, het existentialisme is zelfs ‘niets anders dan de terminologisch respectabel gemaakt cafard’ (Libertinage II/1, p 14).

Vestdijk vond het grapje niet zo heel leuk, al doet hij eerst wel alsof: ‘Cafard! Ik heb mij op de knie geslagen van boosaardige pret, hoe iemand op het idee komt!’ (Libertinage II/5, p 376). De pret is voorbij als Gomperts over Sartre begint, en diens L'Etre et le néant ‘rammelende scholastiek’ noemt. Vestdijk reageert hier met ongewone heftigheid op: ‘wanneer Gomperts het bestaat om de volgende zinsnede van zich te geven: “Hij vindt zijn lezers misschien (sic!) op een hoger cultureel peil dan de klassieke “keukenmeidenroman”, - dan worden wij des duivels, en voegen hem toe: “Neen, jager, nu is het genoeg. Scheer je weg, en

[p. 37]

lees godverdomme nu eerst eens een begrijpelijk werkje over Sartre's philosofie, dan kunnen we verder zien, en dan mag je weer meedoen”’ (ibidem p 378). Hierop antwoordde Gomperts, toen weer Vestdijk.

Deze polemiek vond plaats in 1949, het jaar dus dat De fantasia uitkwam. Vandaar dat ik het nu herhaaldelijk vermelde ‘hartzeer’ in ‘Onder barbaren’ in verband bracht met de ‘cafard’ (van Gomperts, maar dat zei ik er niet bij). Ook wilde ik vaststellen, dat er kritiek op Sartre te vinden is in de schakel die Vestdijk aanbrengt tussen een soort aangeboren kwaal van Duitsers en de filosofie van de Fransman. Het is een broze schakel, een schakel die breekt als je er alleen maar naar wijst, maar toch vind ik deze kritiek nog altijd fundamenteel genoeg om te zeggen dat het ‘wel wat anders is’ dan een Sartre die alleen maar een beetje last heeft van ‘cafard’.

Zo gaat dat als je een zinnetje van Vestdijk tegen het licht houdt. In wat ‘hartzeer’ van Germaanse slaven zitten Sartre, de Duitse existentiefilosofen (en dus ook Heidegger wel, daar heeft Van der Paardt gelijk in) en niemand minder dan Gomperts verstopt. Een palimpsest.

Er komt denk ik nog wel eens een dissertatie over expliciete en impliciete polemiek in het werk van Vestdijk. Dit is dan een kleine bijdrage tot het voorwerk, waardoor in ieder geval aangetoond wordt dat het befaamde Bunos-geval niet alleen staat.

Lezers die de oorspronkelijke uitgave van De fantasia nooit in handen hebben gehad, kan ik aanbevelen om het boek eens uit een bibliotheek te halen. Het is als ik mij niet vergis het eerste literaire werk in Nederland, dat volgens de all-in typografie van Crouwel c.s. uitgevoerd is (in dit geval: met onregelmatig bladwit aan de rechterzijde), en verscheen in de Podiumreeks waarin even later Het petitionnement van Max Croiset zal uitkomen.

Onschuldige lezer, ik ben alweer aan het roddelen. Als U te weten komt over wie het ditmaal gaat, zal dat U niet verbazen.