Vestdijkkroniek. Jaargang 1984

[p. 38]

P.J.L.M. Hammann
De bronnen van De vuuraanbidders⁺

Op 13 april 1943 schrijft Vestdijk aan Theun de Vries:^1.

De toestand is overigens zeer draaglijk; ik wandel, werk een beetje, - hoofdzakelijk ‘bezorgen’ van mijn overvloedige Gestelsche copy en wat voorstudies voor mijn nieuwe roman, die in de 30-jarige oorlog moet spelen, in de beginperiode, dus voor Wallenstein, - en trek mij van de dingen maar matig aan (p. 70)

De wandeling is sinds de zwerftochten van veel romantici een belangrijk moment in het creatieve scheppingsproces. Wandelend en zwervend door de bossen rond Doorn en mijmerend over de zeventiende eeuw moeten de fantasie en verbeelding van de romanticus Vestdijk geprikkeld zijn.

Thuis ging de romanticus op uitgesproken rationalistische wijze te werk bij het bestuderen van de periode waarover de roman moest gaan. Diepgaand onderzocht hij de zeventiende eeuw, al veranderde hij in de loop van de maanden van voorbereiding enigszins van onderwerp. Op 19 november schreef hij nog steeds met studeren bezig te zijn

Voor mijn roman over de 30-jarige oorlog, die grotendeels naar de 80-j. oorlog zal worden overgeheveld en waarschijnlijk nogal lang zal worden. (p. 117)

Hij dokumenteerde zich uitvoerig en kon pas op 24 december 1943 verzuchten:

Ik heb weer veel te uitgebreid voorstudies gemaakt en kan geen 17e eeuw meer luchten of zien. (p. 124)

Op dat moment had hij drieëntwintig voornamelijk dikke boeken bestudeerd en daarvan uitgebreide excerpten gemaakt. Naast hem op het bureau lagen schriften met 203 dichtbeschreven bladzijden. Kleine en grote illustraties had hij uit de boeken nagetekend. Op losse blaadjes had hij een register met ongeveer 350 ‘trefwoorden’ gemaakt met daarachter paginaverwijzingen naar de excerpten. Keurig noteerde hij auteur en titel van de geëxcerpeerde werken. Deze werken zijn de bronnen van De

+ Aan dit artikel ligt mijn doktoraalskriptie uit 1978 ten grondslag. De citaten en tekeningen uit de excerpten worden gepubliceerd met schriftelijke toestemming van mevrouw Vestdijk.

1. S. Vestdijk, Brieven uit de oorlogsjaren aan Theun de Vries. Den Haag 1968.

[p. 39]

vuuraanbidders.^2. Welke bronnen gebruikte hij?

Voor de taferelen die in de dertigjarige oorlog spelen, boek twee van de roman dus, baseerde hij zich voornamelijk op degelijke, Duitse geschiedenisboeken uit de tweede helft van de negentiende eeuw. Daarbij vergeleken is een studie als The seventeenth century (1931) van G.N. Clark modern.

De bronnen voor de passages die zich in de Nederlanden, voornamelijk in Leiden afspelen, zijn ons vertrouwd; voor de dokumentatie van boek één en boek drie gebruikte hij voor die tijd tamelijk recente werken als Romein, De lage landen bij de zee (1934); Geyl, Geschiedenis van de Nederlandse stam (1930-1934); Brugmans, Het huiselijk en maatschappelijk leven onzer voorouders (1914); en Blok, Geschiedenis eener Hollandsche stad (Leiden) (1916).

Vestdijk nam kennelijk geen genoegen met een oppervlakkige bestudering van een tijdvak dat hij in een roman tot leven wilde brengen. Hij beet zich in een onderwerp vast en nam uit een groot aantal bronnen een gigantische hoeveelheid details over. Aan Theun de Vries^3. vertelde hij waarom die detaillering zo belangrijk was:

Als je met dokumenteren begint, heb je al min of meer duidelijk de voorstelling in het hoofd van wat de roman zal moeten worden, maar juist in de kleinigheden en de pikante trekjes, die er vaak zo op aankomen, krijg je door de dokumentatie vaak de aardigste gegevens, (p. 68)

Een voorbeeld van zo'n detail staat op p. 80 van de excerpten, waar hij het volgende noteerde:

- In Oostzeel gooiden een boer en zijn zoon een ladder over 7 Mansfelders, die bewusteloos waren van honger en uitputting, schoven de hoofden door de sporten, gingen ieder op een kant van de ladder zitten, waarna de boerin met een slachtmes de keelen afsneed.

In de roman keert dit detail terug op p. 380,^4. prachtig uitgebreid met een cynische zin aan het slot:

In een plaatsje oostelijk van Landau had een verjaagd boerengezin negen soldaten in het bosch aangetroffen, stomdronken. De boer was een ladder gaan halen, had de ladder over de soldaten gelegd, zoodat de hoofden tusschen de sporten doorkwamen, daarna waren de boer en zijn oudste zoon ieder op een kant van de ladder gaan zitten, en de boerin had de soldaten met een slachtmes éen voor éen de hoofden afgesneden. Teekenend leek mij vooral dat de boerin sneed en niet de boer; maar misschien was men dit in die boerderij zoo gewend, wanneer er geslacht werd.

2. In de citaten uit bronnen heb ik de spelling en de formulering van Vestdijk aangehouden; de titels zijn dus niet beschreven conform de regels.

3. Theun de Vries, Hernomen konfrontatie met S. Vestdijk. Brieffragmenten en gesprekken. Amsterdam 1968.

4. S. Vestdijk, De vuuraanbidders. Roman uit de tachtigjarige oorlog. Rotterdam 1947.

[p. 40]

Dit fragmentje laat zien, dat de rationalist Vestdijk streefde naar verantwoording en historisch-bronnenonderzoek, maar dat de romanticus het uiteindelijk won; de studie verdwijnt achter het verhaal, om daaraan de eerste plaats te gunnen.

Aan de hand van één bron zal ik demonstreren hoe hij te werk ging.

Georg Winters Geschichte des 30-jährigen Krieges is een dik boek dat in zwaar Duits de geschiedenis van de strijd tussen katholieken en protestanten in de zeventiende eeuw behandelt. Het moet Vestdijk hebben gefascineerd vanwege de vele platen en prenten, voornamelijk reprodukties van gravures. Bij de tien pagina's excerpten van deze bron noteerde hij: ‘in hoofdz. de platen’.

Wij verplaatsen ons naar hoofdstuk drie van het tweede boek van De vuuraanbidders. Graaf Tilly is begonnen aan het beleg van Heidelberg. Dat maakt de kwaliteit van de verdedigingswerken tot een aktuele zaak; Gerard, de hoofdpersoon en de verteller van de roman, geeft als vestingbouwkundig ingenieur zijn mening over de verdedigingswerken:

De poort, die ik zooeven noemde, aan de kant van de voorstad, dus in het Westen, was perfect bevestigd; hieraan had de geheele bevolking meegeholpen. (p. 252)

Bij deze beschrijving baseerde hij zich op een gravure op p. 253 van Winter, die hij op p. 84 van de excerpten natekende (zie afbeelding 1 en 2); zijn informatie haalde hij uit de tekst boven de gravure:

Fortificatie u. Auswercken a.d. Churf. Haupt- u. rezidenß Statt Heydelberg Vor dem Speier Thor so in Anno 1621 angefangen und von allen Inwohnern (...) volfuhrt worden.

Gerard beschrijft deze verdedigingswerken als volgt:

Voor de stadsmuur bevond zich een wal met bastions op de hoeken en een groot bolwerk ter hoogte van de poort, dat ver naar voren sprong; alles behoorlijk van kazematten en borstweringen met stormpalen voorzien. Dàarvoor nog een faussebrave of voorwal, en ten slotte drie kostelijke ravelijnen, waarvan de talrijke flanken door een droge, in het midden door paalwerk versperde gracht werden omzoomd. Kleine ophaalbruggen stelden de artilleristen in staat hun stukken tot in de buitenste linie te brengen. (p. 252)

Hier moet ik dadelijk aan toevoegen, dat de versterkingen buiten de Speiersche Poort dan ook de eenige waren waarvan de afbeelding in een handboek had kunnen staan. (p. 252)

[p. 41]

Afb. 1. Gravure uit het boek van Winter, voorstellend de Speiersche Poort (p. 253). Facsimile van een gravure uit 1622 (verkleind).

Afb. 2. Tekening van de verdedigingswerken bij de Speiersche Poort, op p. 84 van de excerpten (verkleind).

[p. 42]

Een aardige knipoog naar de lezer van het boek van Winter, want inderdaad is de prent de enige informatiebron op grond waarvan Vestdijk deze beschrijving heeft gemaakt. Ze vormt het begin van een reeks spannende gebeurtenissen bij de poort. Op p. 329 zijn wij getuige van een aanval op de vesting door de katholieke troepen. Gerard en zijn vriend Zadko bevinden zich midden in de vesting. Zie hoe de gravure en de schets ervan de schrijver inspireerden...

De Speiersche poort leek vrijwel onbewaakt. Op de brokkelige trap, die naar de groote toren leidde - aan de Zuidkant - was de dochter van de poortwachter zichtbaar, schrikachtig en coquet, een waterkruik in de hand. Haar vader vocht mee, zij had hem en de andere soldaten water gebracht. Daar het middelste ravelijn zich in handen van de vij and heette te bevinden, liepen wij regelrecht naar de poort in de buitenwal, waarnaast het middelste bolwerk verrees. Wij liepen hier gebukt, want op de bergen vuurden scherpschutters, naar de laag inslaande kogels te oordelen. Eerst toen wij bij het gedeelte van de voorwal waren gekomen, waar de ophaalbrug toegang verleende tot het middelste ravelijn, werd de stand van zaken eenigermate duidelijk. (p. 329)

Even later trekken beide vrienden onder leiding van een kapitein verder.

Terwijl Pleikardt nog sprak, waren wij de ophaalbrug overgeloopen; daarna beklommen wij de smalle aarden treden naar het middelste ravelijn. Telkens vlogen er kogels over ons hoofd. Schuin achter ons verrees het middelste bolwerk; aan weerskanten van het spitse torentje waren mondingen van kanonnen zichtbaar, daarnaast hoofden van soldaten, wegduikend wanneer een kogel floot. Vrouwen, die gewonden of dooden droegen, kwamen ons tegemoet. De pekpannen wierpen de meest beweeglijke schaduwen, die men zich denken kon: dansende musketloopen, hoofden, gedaanten, een wijzende arm. (p. 330)

Voordat de griezelige gebeurtenissen plaatshebben, waarbij plotseling een duivelsvaandel uit de toren van de poort wappert, wordt ons nog verteld:

Het ravelijn lag niet precies in het verlengde van de lijn, die het midden van het bolwerk met de groote toren van de Speiersche Poort verbond. Bovendien stonden wij iets opzij, zoodat de bovenhelft van deze toren nagenoeg in zijn geheel voor ons zichtbaar was. (p. 332)

Voor de persoonsuitbeelding van zijn romanfiguren heeft Vestdijk ook gebruik gemaakt van het boek van Winter. Zo maakte hij met betrekking tot het uiterlijk van Brunswijk de volgende aantekeningen in zijn excerpten:

Christian v. Brunswijk; lang, smal gezicht, jongensachtig, beteuterd

[p. 43]

opvliegend, alsof hij zal gaan huilen, iets gebogen neus, spitse kin (p. 86)

Aangezien nergens een beschrijving van het gelaat van Brunswijk wordt gegeven, kan het niet anders of deze aantekeningen zijn gemaakt naar aanleiding van de gravure op p. 245 (zie afbeelding 3). Hoe dit portret en deze aantekeningen werden uitgewerkt tot een prachtige beschrijving van deze excentriekeling, is te lezen op p. 423 van de roman.

Zijn donkerrood gezicht verschijnt nog vaak in mijn droomen: het wàs een gezicht voor droomen, maar dan min of meer komische droomen, zij het ook met een zweem van angst op de achtergrond. Hij zag eruit alsof hij zich zoojuist hersteld had van een daverende lachbui en nu plotseling een erg zure smaak in zijn mond waarnam, waaraan hij nog wennen moest. Het speet mij dat hij zijn helm niet afzette. Maar ook zoo, half bedekt, onder helm en handschoen en veer en de uiterste rand van zijn lang, golvend haar, prentte dit gelaat zich bij de toeschouwer in als de meest onverwachte vertastbaring van vechtlust, die zich denken laat. Hij had de haakneus van een roofridder, om niet te zeggen roofmoordenaar; maar voor het overige leek hij meer op een beteuterde en opvliegende kwajongen, die zijn zin niet heeft gekregen en die men nu ieder oogenblik, huilend, trappelend, vloekend (binnensmonds; zijn moeder zou het kunnen hooren), in de zon kan zien vliegen, om daar wat te breken.

Een aantal biografische gegevens uit de excerpten is letterlijk in de roman terug te vinden.

(‘der tolle Christian’) (excerpten p. 67)
De dolle bisschop (...) (roman p. 218)
De plechtigheden in 1616 waren zeer blasph. geweest in oogen van Kath. (werd op altaar gezet, terwijl hij toegezongen werd) (excerpten p. 16)
Dat hij in 1616, op zeventienjarige leeftijd, tot bisschop, of beter: administrator, van Halberstadt gekozen, bovenop het hoogaltaar geklommen was om zich door het kapittel te laten huldigen, alsof het hier werkelijk een Katholieke ceremonie betrof, (...) (roman p. 214)
Speciale brandmeesters onder de officieren van z'n leger. Dorpen, die niet aan zijn eischen konden voldoen, in brand. (excerpten p. 16)
Christiaans brandmeesters-officieren, in het bijzonder met de brandschatting belast- (...) (roman p. 225)
Chr. had 2 (of 7) Jezuïten gevangen genomen, die hij vlak bij zich hield, met hen praatte, en hen aan zijn tafel uitnodigde. (excerpten p. 61)
(...) zeven Jezuïten, die hij ergens gevangen genomen had en nu overal mee rondvoerde als bezienswaardigheid; (...) (roman p. 214)

[p. 44]

Afb. 3. Gravure uit het boek van Winter, voorstellend Christiaan van Brunswijk (p. 245).

[p. 45]

Het meest uitgebreid schrijft Vestdijk over Brunswijk aan het einde van het tweede boek, wanneer Gerard is betrokken bij de slag van Fleurus. Als wij de gegevens uit de excerpten vergelijken met romanfragmenten, is goed te zien hoe hij zich enerzijds letterlijk van deze gegevens bediende, maar hoe anderzijds zijn verbeeldingskracht in staat was ons een komplete veldslag voor ogen te toveren.

Chr. trachtte tevergeefs zijn muitende groepen naar de Nederrijn te brengen. Toen uitnoodiging van de Nederlanden om 3 m. in dienst te komen. In Ned. stond de zaak niet best: beleg van Bergen-op-Zoom (Spinola). M. moest door de Sp. Ned.
Op 28 aug. vond hij Cordova op de weg n. Fleurus. 2 Regimenten muitten, wilden geld, M. reed naar de muiters en verzocht hen in ieder geval te doen alsof zij zouden vechten! Daarna vijanden aangevallen; Chr. aan hoofd van Cavall. vocht dapper ondanks schot in l.arm; 3 paarden onder hem gedood. Geweldige verliezen aan beide zijden; maar M. kon zijn weg veilig vervolgen. Chr.'s arm geamputeerd; operatie onderr trompetgeschal; ‘de andere arm zal mijn vijand genoeg te doen geven’.
(...) maar op het belissende moment viel Chr., die met zijn ruiterij had afgewacht, C's l.flank aan (blauwe veer aan helm met witte handschoen van zijn dame: wit andreaskruis op blauw veld is Schotse vlag). Bij Cordova vochten twee Duitsche regimenten moedig Enden en Ypenburg. Om 2 uur vijand op de vlucht. Gauw van Sp. ‘Cassewagen’ 't geld afgeladen, om de soldaten te betalen, vooral de ruiters, die echter (naar 't schijnt) onmidd. daarop ontslagen werden. Dan snelle achtervolging; Chr. let niet op zijn linkerarm (door draadkogel verbrijzeld); zelfs 's nachts doorgemarcheerd; veel offers, hiervan: koudvuur; pas in Breda onderarm geamputeerd. (...)
Overigens van de 30.000 man maar 12.000 over. Later kunstarm van kurk en zilver. (excerpten p. 18)

Deze aantekeningen zijn in de roman verwerkt op de bladzijden 418 tot en met 425. Die moet men herlezen, ik citeer een paar fragmenten.

De eigenlijke slag was daarentegen reeds om twee uur afgelopen (...) (p. 418)
(...) ten koste echter van duizenden dooden en gewonden en Christiaan van Brunswijk's linkerarm, die door een draadkogel werd verbrijzeld, nadat er drie, of vier, of vijf paarden onder hem doodgeschoten waren. Met deze arm reed de krijgsgezinde prelaat nog eenige weken door. tot er koudvuur bijkwam en hij hem in Breda moest laten amputeren, hetgeen geschiedde onder begeleiding van militaire muziek, waarbij hij met de rechter de maat sloeg. Een wonderdokter uit Venraay zorgde later voor een kunstarm, van kurk en zilver. (p. 418)

[p. 46]

(...) voorstelde om in geen geval Cordova te laten merken, dat zij in opstand waren gekomen en te doen alsof zij mee zouden vechten; na afloop, de slag eenmaal gewonnen, zou hij hun troepen betalen. (En hij heeft woord gehouden: zijn eerste daad, na Fleurus, was de Spaansche krijgskas in beslag te nemen, de muiters te betalen en onmiddellijk uit zijn dienst te ontslaan.) (p. 422)
Hertog Christiaan van Brunswijk zag ik onder trompetgeschal aanrijden even voordat hij zijn groote charge begon. Ik zag zijn blauwe veer, zijn witte handschoen, en zijn blauwe sjerp, (...) (p. 422)

Ik heb enkele fragmenten uit één bron vergeleken met enkele passages uit de roman. Het zal duidelijk zijn dat een nauwkeurige vergelijking van alle bronnen, de excerpten en de roman kan aantonen hoe rationalistische studie en romantische verbeelding bij Vestdijk samenvloeien en resulteren in een meeslepend boek. Ik denk dat onderzoek naar Vestdijks bronnen verhelderend kan werken voor het begrijpen van zijn schrijverschap.

Haarlem, november 1983

De bronnen van De vuuraanbidders

G.N. Clark, The seventeenth century. 1931.

Karl Grün, Kulturgeschichte des 17. Jahrh.I. 1880.

Samuel Dawson Gardiner, The 30 Years' war. 1874.

Theodore Audult Dodge, Great Captains. Gustapus Adolphus.

[p. 47]

Ludwig Uetterodt zu Scharffenberg, Ernst Graf zu Mansfeld. 1867.

George Winter, Gesch. des 30-j. Krieges. 1893.

Ludwig Haüsser, Gesch. der rheinischen Pfalz, 2er Band. 1845.

Entw. Gesch. der deutschen Heerwesen 3 Band, 1 Teil Eugen von Frauenholts, Das Söldertum in der Zeit des 30.j. Krieges. 1938.

H.J. Chr. v. Grimmelhausen, Der abenteuerliche Simplicissimus 1660. 1880.

Rothenburg ob der Tauber im Jrh. des grossen Krieges. Aus der Chronik des Sebastian Dehner. Herausg. von Karl Heller.

Alays Schreiber, Heidelberg und seine Umgebung. 1811.

J. Bossch, Handleiding tot de kennis der krijgsgeschiedenis voor Nederlandse militairen. 1836.

Jan Willem Wijn, Het krijgswezen in de tijd van Prins Maurits. 1934.

Schiller, Wallenstein.

J.C. Naber, Calvinist of Libertijnsch? 1884.

A. Dorner, Grundriss der Dogmengeschichte.

Jan Romein, De lage landen bij de zee. 1934.

J.A. Wijnne, Geschiedenis v. 't Vaderland. 1847.

P. Geyl, Geschiedenis v.d. Ned. Stam. 1930-1934.

Fr. W.S. van Thienen, Studiën zur Kostümgeschichte der Blütenzeit Hollands. 1929.

H. Brugmans e.a., Het huiselijk en maatsch. leven onzer voorouders. 1914.

P.J. Blok, Geschiedenis eener Hollandsche stad (Leiden) 3e deel (Republiek). 1916.

Henri C.A. Muller, Het leven na den dood. Het onverklaarbare in het leven na den dood. Spiritisme en occultisme. 1925.