Vestdijkkroniek. Jaargang 1983

[p. 54]

Boekbespreking
Rudi van der Paardt: Je kunt er toch bij blijven zitten? Een verzameling kritieken op de romans van S. Vestdijk. Uitgeverij De Bezige Bij. Amsterdam 1983. Prijs: f 47,50.

‘Dichten behoeft wat vertolks’, schreef de zeventiende-eeuwse Constantijn Huygens. Dat was niet alleen een constatering, maar vooral een aansporing. In zijn eigen poëzie streefde deze tegenvoeter van Jacob Cats naar een zo mogelijk niet direkt verstaanbare tekst. Ik moest hieraan denken bij de lectuur van deze bundel kritieken op Vestdijks romans. Feitelijk zou men beter van kritische studies kunnen spreken, want in alle treft wel een eerste aanzet, en soms meer, van een interpretatie. En daarmee is een lezer bijzonder gebaat. Niet alleen de ‘beginnende’ zoals Rudi van der Paardt in zijn ‘Voorwoord’ veronderstelt. Er zullen niet veel Nederlanders zijn die alles van Vestdijk gelezen hebben en onder die enkelen hoogstwaarschijnlijk maar een paar die het zonder zulke aanzetten zelf helemaal klaren. En dan nog! Een tegenstem doet soms wonderen. Van der Paardt ziet bovendien ‘regelrechte verrassingen’ voor gevorderden en ik val hem daarin graag bij op grond van wat ik in deze verzameling heb aangetroffen en in de veronderstelling dat ik onder deze categorie mag vallen. Er is een derde argument om dit boek bij de lectuur van Vestdijks romans te hanteren. Een uitgebreide bibliografie biedt steun aan wie verder wil zoeken, terwijl bij elke hier besproken roman een ‘zo goed als complete literatuurlijst’ is opgenomen.

‘Dichten behoeft wat vertolks!’ Men mag onder ‘dichten’ ook het schrijven van romans vatten en in ‘behoeft’ alleen de constatering aan te nemen om de uitspraak op Vestdijks werk toe te passen. Het verschil met Huygens is echter, dat de moderne romancier er niet naar streefde ‘moeilijk’ te zijn - integendeel! - maar dat de in zijn verhalen verbeelde problematiek zo beseft wordt. Zelfs wanneer men, vertrouwend op zijn leeservaring, denkt een tekst begrepen te hebben, ontdekt men bij hernieuwde lectuur dat er nog weer een andere dimensie verborgen was gebleven die zich dan pas toont. Het verbaast niet, als Theun de Vries in zijn bijdrage tot verheldering van Aktaion onder de sterren meedeelt, dat

[p. 55]

critici destijds - omstreeks 1941! - vermeden hebben de ‘strekking van het boek’ op het spoor te komen. Uiteraard konden de omstandigheden van oorlog en bezetting die beslag legden op denken en beleven daarvoor verantwoordelijk zijn. De zoëven genoemde verborgen dimensie mag niet vergeten: zij nodigt om zo te zeggen uit tot misslagen en niemand begaat die graag. ‘Angstvallig’ is voor zo'n terughoudendheid de precieze kwalificering. Maar ook de angst om ‘dupe’ te worden is niet de beslissende factor om niet op zoek te gaan naar de grondgedachte van Vestdijks romans. Juist in deze bundel waarin voor elke roman een artikel staat dat - op onderling sterk verschillende wijze! - probeert een interpretatie te geven, blijkt, hoevelen zich echt op weg begaven om de lezers, onder wie zij vooral zichzelf gerekend zullen hebben, samenhang en diepte te laten zien. Onwillekeurig denk ik aan een schroefdraad: lezend en hèrlezend wordt men steeds dieper in het verhaal geboord. Bij elke ‘omgang’ ziet men andere perspectieven tot er een moment komt, dat men denkt het laatste, diepste, beslissende perspectief voor zich te hebben: de grondgedachte die de roman bijeenhoudt en doortrekt. Straks komt er niet een ‘wijzer, die het wegredeneert’, maar een scherper analyserende onderzoeker die wat de lezer tot dan gevonden èn ervaren heeft, in een nieuwe belichting zet! Van geen enkele ‘schroeflijn’ kan de reikdiepte volstrekt bepaald worden. Iedere beschouwer kan alleen zìjn visie geven en maakt daarmee de schroefdraadtheorie in feite belachelijk.

Bijzonder interessant is nu juist De Vries' al genoemde bijdrage over Aktaion, omdat daarin de mythe van de kunstenaar, preciezer: de mythe van de artistieke schepping als de essentie van die roman gezien wordt. De Vries spreekt van de mythe van een kunstenaarsziel en beschouwt mythen nog als daterend uit de ‘kindertoestand’ van het mensdom. Daarom, zo stelt hij, zocht Vestdijk naar een periode waarin de oorspronkelijke ongereptheid en de voor die fase juistheid van mythen nog ten volle golden. Hij vond die in het oude Thessalië. Feitelijk wordt Cheiron onder De Vries' belichting de centrale figuur van de roman: ‘de kunstenaar, die zich voor het eerst uit de natuur verheft’. Hij is de maker van beelden of althans het prototype daarvan. Ik zei, dat dit de essentie van die roman zou zijn, volgens deze visie, maar het is duidelijk dat deze verbeelding het essentiële van ieder kunstenaarschap, ook in 't heden, vorm geeft. De ‘beginners’ zou ik graag aanraden met deze beschouwing van De Vries aan te vangen èn wegens de helderheid van

[p. 56]

diens betoog èn wegens de principiële kwestie die daarin met het oog op Vestdijks artistieke ‘dichten’ behandeld wordt. De lectuur van de roman wint er belangrijk bij aan ‘diepte’.

Als tegenhanger van dit opstel beschouw ik de bijdrage van Jeanne van Schaik-Willing over De ziener. Haar interpretatie van deze roman die stellig tot Vestdijks belangrijkste scheppingen gerekend mag worden, wordt interessant als zij meent, dat de schrijver is uitgegleden over ethische waarden, die bijv. bij Nabokof geëerbiedigd zouden worden. Zij spreekt in haar artikel over ‘apotheose van viezigheid, de mystificering van de anti-natuurlijkheid’. Deze lezer denkt daar geheel anders over en ziet ook in dit werk de kunstenaar voor wie niets verborgen mag blijven, de nieuwsgierige naar menselijk handelen ook als dat beneden bepaalde fatsoensnormen ligt, of juist dàn! De ziener is een kwalificatie die in de voyeur misschien haar wortels heeft. De ironie waardoor Vestdijk zich onderscheidde, bereikt hier een hoogtepunt. Ik noem juist deze beschouwing om overeenkomst van intentie en verschil van perspectief te signaleren. Ook wel om erop te wijzen dat niet alleen lovende kritieken zijn opgenomen, al erkent mevrouw Van Schaik-Willing voluit ‘de meesterlijke kwaliteiten, die zeldzaam zijn, niet alleen in ons land, maar in de wereld’.

Op geheel andere wijze sluit een opstel van Ben van Eysselsteijn bij Aktaion aan. Hij betrekt deze roman in een vergelijking met een van de sterkste ‘historische’ boeken van S. Vestdijk: De verminkte Apollo. ‘Historisch’ tussen aanhalingstekens, al is dit verhaal niet helemaal uit de schemerige tijd van Aktaion. Zelfs stelt de schrijver dat ‘het archaische denken... reeds... tot het ons bekende’ is voortgeschreden. Maar ook hier is de mythe, of als men wil het mythische van principieel belang. Door de mythologische wereld waarin de geschiedenis zich afspeelt en door de ‘innerlijke’ wereld van het onbewuste dat tenslotte de hoofdfiguur Diomos beheerst in de oppositie Apollinisch-Dionysisch. Ik kan met Van Eysselsteijn instemmen, als hij veronderstelt, dat die beide strevingen als elkaars opponerende aanvulling binnen de menselijke ziel, voor Vestdijk een bijzondere aantrekkingskracht moet hebben gehad. Zou het niet iets verraden van hèt creatieve probleem dat Vestdijk zelf was? En zou zijn roman - zouden zijn romans - een dwingend streven zijn om deze scheppingsdrift in zich te exploreren door hem

[p. 57]

gestalte te geven met of zonder bijstand van Nietzsche? Men moge hieraan aflezen hoe uitdagend het artikel gesteld is en daardoor inspirerend.

De drie voorbeelden mogen eigenlijk volstaan om 't belangrijke van deze bundel voor lezers van Vestdijk te illustreren. Ze kunnen echter niet uitputtend genoemd worden voor de grote variatie aan gebieden waarop de schrijver actief was. Overheersten in de genoemde gevallen het mythisch-religieuze, het historische en het psychologische aspekt - dit laatste kan men niet uit Vestdijks werk wèg denken! - het mysterieuze dat de detectivistische neigingen stimuleerde - bijv. in De filosoof en de sluipmoordenaar - en het astrologische waarover R.A. Cornets de Groot uitstekend bericht heeft - hier helaas alleen vertegenwoordigd door zijn artikel over Het proces van Meester Eckhart, overigens een goede bijdrage! - kregen kansen in andere romans. Ook daarover vindt men kritische teksten in deze bundel. Het ligt voor de hand dat een bespreker vooral aandacht heeft voor romans die hij zelf gefascineerd heeft gelezen. In mijn geval kies ik daartoe Ierse nachten, door W.L.M.E. van Leeuwen destijds zo besproken dat ik mij direkt in het verhaal stortte. In zekere zin geeft Van Leeuwen een goede aanvulling op het beeld dat Theun de Vries van de artistieke schrijver ontwierp. Op die wijze worden de proporties van de auteur Vestdijk zowel geprecizeerd als gerelativeerd. Anders gezegd, het beeld wordt realistischer. Het gaat om het behoud van het spontane zien-het ‘kinderlijke’ zou men kunnen zeggen - bij het verwerven en uitdiepen van een rijpende cultuur. En dàt probleem is bij uitstek van belang geweest voor de schrijver van de Anton Wachterromans. In Ierse nachten is het een andere wereld in een andere tijd, twee afstanden die Vestdijk de mogelijkheid boden zijn diepe inzicht in levensverschijnselen zowel als zijn daarmee verbonden ervaring vorm te geven. Van Leeuwen is er in geslaagd dat voor de lezer ìn de roman zichtbaar te maken. Op heldere en verhelderende wijze licht hij bovendien de verteltechniek toe, waaraan hij kon demonstreren hoe ‘knap’ Vestdijk ook in dit opzicht was.

Elders heb ik Vestdijk weleens een ‘grensganger’ genoemd. Daarmee had ik het oog op zijn voorkeur voor gebieden die de wetenschap terzijde schoof, maar die betrekking hielden met fundamentele, of wellicht existentiële menselijke verlangen. Astrologie, noemde ik al, maar hierbij behoren ook occultisme en vooral religie. Het boek waarin dit alles zich samentrekt en waarin bovendien het historische en psychologische (na-

[p. 58]

tuurlijk!) beslissende elementen zijn, is De vuuraanbidders. A. Marja's bespreking daarvan is hier opgenomen. Marja is in de eerste plaats geïmponeerd door de snelheid waarmee Vestdijk deze roman geschreven heeft; sneller dan God kon lezen, zoals A. Roland Holst liet weten. Maar dat tempo is alleen verbluffend als men de omvang en de diepgang van de problematiek van godsdiensttwisten en psychische avonturen er naast houdt. Bedenkt men dat in het verhaal het avontuurlijke in de dagelijkse zin van dat woord geen ogenblik verslapt, dan begrijpt men de verklaring van Marja, dat hij dit ‘een groot en overweldigend boek’ vindt. Wat lezers in Vestdijk fascineren kan, staat hier bijeen in het perspectief van de vraag naar de ‘zin’ van leven en dood. Het is, denk ik, deze al of niet geformuleerde, maar steeds aanwezige vraag die het oeuvre van deze romancier ‘groot’ maakt zelfs waar hij wat onder zijn eigen maat blijft.

Het aardige is namelijk, dat achter in dit boek twee teksten opgenomen zijn die Vestdijks houding tegenover zichzelf als auteur en tegenover Het vijfde zegel als zijn roman, laten zien. De brief die hij aan Jeanne van Schaik-Willing schreef over haar kritiek op Op afbetaling is van bijzondere betekenis, omdat hij de verschillen tussen haar opvatting en de zijne terugbracht op hun verschil in levensbeschouwing, een verschil dat naar mijn mening ook in haar beoordeling van de slotfase van De ziener meespeelt.

Tenslotte de inleiding. Leest men deze als tot ‘beginners’ gericht dan schiet Van der Paardt in de roos. Na een beknopte biografie, geeft hij een globaal overzicht van Vestdijks werk, waarin de terreinen die de schrijver verkende, vermeld worden, besluit hij met een wat kritische bespreking van de talrijke romans. Hij hanteert een bescheiden indeling in autobiografische, half-biografische, contemporaine en historische romans; de fantastische (De kellner en de levenden bijv.) vormen een aparte groep. De hachelijkheid van zo'n indeling die de inhoud als uitgangspunt heeft, is de samensteller zich wel bewust, maar de schrijver hanteerde haar zelf. Vandaar.

Een paar kleine opmerkingen willen de schrijver van de inleiding van mijn aandacht overtuigen. In het biografisch gedeelte staat dat Vestdijk aan de ziekte van Parkinson overleed. Om legendevorming tegen te gaan: het was de ziekte van Kahler die hem noodlottig werd. In het overzicht van de romans hanteert hij de termen identificatie en isolement. Bij de noten mis ik dan het nagenoeg klassiek geworden artikel van Martin Hartkamp onder die titel. Dat geldt ook voor wat op blz. 26 staat over De kellner en de

[p. 59]

levenden en dat aan L.F. Abell is ontleend. Voetnoten zijn er nu eenmaal om zulke zaken in dankbaarheid onder te brengen.

Men zal wel begrepen hebben hoezeer ik deze bundel van harte aanbeveel: als arsenaal, als inspiratie, als stimulans en ja vooral ook als uitdaging.

H.A. Wage