Vestdijkkroniek. Jaargang 1983

[p. 65]

Profeet en exegeet: Hoe een profeet andermaal zijn stokpaardje bereed, of hoe een exegeet een ketter 't vertrouwde lijntje aanbond en deze zich daarvan losrukte.
G.H. Wynia

1. Grief

Cornets de Groot verkondigt al jaren, bij diverse gelegenheden en in vele geschriften, het evangelie van de intern antithetische methode (waar 't de poëzie van Vestdijk betreft), en dat van de ontwikkelingsgang tot mystisch-introspectief menstype (waar 't over zijn proza gaat). Dat zal een ieder genoegzaam bekend zijn.

Maar zoals dat gaat: profeten zijn in eigen land nooit geliefd. Zijn geschriften roepen dan ook nog al eens kritiek op. Het intern-polemische toontje, dat hij in zijn artikel over Aktaion onder de sterren (Vestdijkkroniek nr.35, p.3) aanslaat, is in dezen al veelzeggend genoeg. Of polemiek helpt? Ik vraag 't me af: je zit nu eenmaal met het feit, dat een profeet altijd verder kijkt, sterker nog: moet kijken, dan z'n neus lang is. En hoi polloi baadt zich in onbegrip en bekrompenheid van geest. Zo gaat dat dan.

Ik wil niet al te persoonlijk worden - dit is per slot van rekening bedoeld als een zakelijk weerwoord op de reactie van CdG op mijn artikel (Vestdijkkroniek nr. 36) - maar één grief moet mij echt nog van het hart; daarna kan ik in alle gemoedsrust mijn antwoord schrijven. Dit is 'm: sommige mensen schrijven over Vestdijk met een air van: hij heeft 't wel allemaal geschreven, maar nu zal ìk jullie eens haarfijn uitleggen wat er zoal staat. Was Vestdijk het opperhoofd van de r.-k. Kerk geweest, dan zou je kunnen zeggen: ze zijn nog roomser dan de paus.

2. Weerwoord

Zout op ieder slakje leggen, zo begint elke reactie in geschrifte, maar na het spelletje met lijken en zeker weten, komt CdG met twee inhoudelijke vragen en een rethorische, welke laatste hij natuurlijk zelf beantwoordt.

[p. 66]

Op de eerste vraag luidt mijn antwoord: het loze zit 'm in het alleenzalig-makende van de methode die CdG hanteert. Daar komt bij, het aantal: ik kan me natuurlijk vergissen, maar Madonna met de valken telt 150 sonnetten en zoveel tref ik er niet aan in het artikel dat hij ter verdediging aanvoert; een halfslachtige verdediging dus.

Wat de tweede vraag van hem betreft: met die loosheid valt het nogal mee, voorop gesteld dat we onderkennen, dat er meer methodes zijn om reekspoëzie te lijf te gaan, methodes die Vestdijk zelf noemt in Albert Verwey en de Idee en die ook vruchtbare resultaten opleveren getuige het artikel van Sicking (een aanzet tot een grotere analyse) en getuige mijn artikel. Voorop gesteld ook, dat zijn analyse van de Madonna-cyclus slechts een deelonderzoek is. De loosheid waarop ik doel, vinden we dan ook duidelijk terug in het artikel dat CdG aanhaalt ter verdediging van diezelfde loosheid. Vestdijkkroniek nr. 3/4 (1974): ‘De steekproef toont voor de sonnetten in de bundel verschillende dingen aan: (...)’ (p.72). (Voor een goed begrip: met ‘bundel’ bedoelt de auteur de uit 150 sonnetten bestaande cyclus.) Het zelfde procédé: op basis van een detailonderzoek conclusies trekken met betrekking tot het grotere geheel. Maar iets dat voor een deel van de cyclus geldt, hoeft nog niet op te gaan voor de hele cyclus, en zeker niet voor de bundel, in dit geval Gestelsche liederen. (En niet ‘Gestelse’!)

Ook al schrijf je nog zo veel en goed, dit is natuurlijk geen manier van redeneren, laat staan van onderzoek doen. Op deze wijze kun je uitgaande van een slang, concluderen tot een koe.

Toch begint hij redelijk met al zijn ‘intellectuele rechtschapenheid’ een analyse op te zetten van één enkel gedicht en wel volgens de intern antithetische methode. Dat ‘kan’ (cursief van CdG). Overbodige stelligheid, want ik heb nooit gezegd, dat 't niet zou kunnen. Maar het is niet noodzakelijk dit aan te tonen: het gaat om de analyse van reekspoëzie. Het artikel had dus de helft korter gekund, zodat P.S.N. Oost z'n tekst niet op het omslagkarton terug hoefde te vinden.

CdG doet 't in de vijfde alinea (p.11) voorkomen, alsof ik het ‘ware karakter’ van de ik uit de ‘Ballade van het vierde kruis’ zie als het lyrisch ik-zijn. Onzin natuurlijk. Het is een gangbare analyseterm, waarmee dubieuze samentrekkingen als ‘deze zoon, de dichter die hier bezig is’ (p.15) voorkomen kunnen worden. Door zijn formele aard heeft hij niets uit te staan met 't persoonlijk karakter van de ik-figuur. De invulling van dat karakter met behulp van gegevens uit het gedicht, is een inhoudelijke kwestie.

[p. 67]

In de volgende alinea (p.12), zegt CdG dat ik mij in zake Arius wat ongelukkig uitdruk. Dit kan ik niet met hem oneens zijn, maar wie zijn wat uitgebreidere uitleg leest, zal begrijpen wat ik met het uit het niets geschapen zijn bedoel.

In de voetnoot onderaan p.12, legt hij mij een citaat uit het gedicht in de mond. Door deze manipulatie met een tekstueel gegeven, kan hij de schijn wekken, dat ik de essentie van het gedicht niet begrepen heb, hetgeen een kwalijke zaak geweest zou zijn, ware het niet, dat vluchtige lezing van de betreffende passage in mijn artikel (p.5), mij al vlot de volgende woorden doet citeren: ‘vervloeking’, ‘vervreemding’ en ‘vaderhaat’; woorden die duidelijk maken dat ik op z'n minst toch iets van de ‘Ballade van het vierde kruis’ heb begrepen. En anders had ik het ook niet in mijn hoofd gehaald om over de reeks te schrijven.

Na de witregel op p.13 beweert CdG, dat ik Sötemann ‘aarzelend gelijk’ geef, waar dan een onbegrijpelijke zogenaamde verschrijving op volgt (het grapje ontgaat mij helaas). Ik geef Sötemann helemaal geen gelijk. Ik zeg, dat hij ‘misschien gelijk’ (p.1) heeft, maar dan houdt het geaarzel zoals CdG het wenst te noemen snel op: aan het ‘gelijk’ van Sötemann wordt een radicale draai gegeven, zeker waar het de hele reeks betreft. Een ieder kan 't nalezen. (Voor alle duidelijkheid: ‘geconstrueerde’ behoeft geen accent in de vorm van een cursieve letter; ook luidt de titel van mijn artikel niet Vader en zoon, een struktuuranalyse, maar Vader en zoon. Een structuuranalyse (p.11, r.1)).

3. Kern

Dan komt het wezenlijke deel van zijn weerwoord: de analyse van de uit tien gedichten bestaande reeks volgens de intern antithetische methode. CdG heeft zich zelf echter, met het telkens opnieuw poneren en bij het eenzijdig hanteren van deze methode, oogkleppen opgezet. Het doet hem dingen lezen die er niet staan. Hij gaat ‘hineininterpretieren’. Het dwingt hem tot het blootleggen van termen, die omwille van de methode in het gedicht aanwezig en aantoonbaar moeten zijn. Het is dus zaak (als altijd overigens) argwanend zijn beweringen en bevindingen na te gaan.

Kortheidshalve beperk ik mij tot zijn analyse van de eerste twee gedichten. In het gedicht ‘De oude molen’, wordt term a gedefinieerd door ‘machteloosheid van de vader’. Dit staat letterlijk in het gedicht. Term non a staat nu voor ‘de wil tot macht van de zoon’. Dit lijkt me een veel te sterke omschrijving (als min of meer logisch gevolg van een

[p. 68]

te slaafs volgen van ‘zijn’ methode) voor teleurstelling die zich uit in een verwijtende toon. Ik kan het lyrisch ik niet als zo'n fervent aanhanger van Nietzsche zien, als CdG dat wenst te doen.

In het tweede gedicht, ‘Een afscheid’, wordt term b gedefinieerd als ‘verzet van de zoon’ (tegen de vader, want b=non a). Dat dit nogal wat nuancering behoeft, bewijzen regels als: ‘Toen, door een schrijnend wee bezield,/Liep ik hem na’, (11e strofe) en: ‘Onzeker wank'lend her en der’ (12e strofe). Citaten waaruit heel wat meer aan- en afhankelijkheid blijkt, dan de methode die CdG hanteert toelaat. Hierin toont zich de betrekkelijkheid van die methode: een inzicht dat door haar beperktheid tot kortzichtigheid leidt.

Bij deze twee kanttekeningen wilde ik het hier maar laten; het is een weerwoord en hoeft niet uit te monden in een diepgaande analyse. Dat de intern antithetische methode werkt, heeft CdG aangetoond. Dat werd ook niet bestreden. Zijn bewering ‘dat ook Vestdijks eigen cycli in de Gestelsche liederen door dit structuurmechanisme worden bestuurd’, is daarmee weer iets minder loos geworden. Maar wie zegt dat er ook niet geheel andere structuurmechanismen aan het werk zijn? Mechanismen die Vestdijk niet noemt in zijn studie over Verwey. En hoe zit 't met ‘De schuttersmaaltijd’, met de ‘Rondgang door het jaar’ en met al die andere onderafdelingen van ‘Madonna met de valken?’ Er is nog genoeg onderzoek te doen, en daarbij een belerend toontje als van de bovenmeester aanslaan is uit den boze (p.14, 3e alinea). Wil CdG dat toch graag blijven doen, dan wel met ‘intellectuele rechtschapenheid’, en daarbij hoort dan ook inzicht in het simpele feit, dat organisch-logische beschouwing valt onder de evoluerende methodiek. Iemand die aandachtig leest, moet echter bemerkt hebben, dat ik me met de specificerende methode ook heel goed inhoudelijk met de gedichten kan bezighouden, en dat ook doe.

4. Besluit

Veel kleine dingen heb ik niet aangeroerd, juist omdat ze klein zijn. Dit wil ik nog wel even kwijt: ik blijf van mening dat ‘Vader en zoon’ een cyclisch karakter draagt. Maar ik ‘vat de reeks [niet] op als een cyclus, in deze zin, dat je aan het eindpunt even ver bent als in het begin’ (p.16). Aan het slot van mijn artikel staat het toch duidelijk genoeg: het is een gebrekkige cirkel die getrokken wordt, want het eindpunt ligt ‘op een eerder en hoger niveau’ (p.91). Eerder, omdat een eenheid voorafgaat aan een vervreemding (respectievelijk gedicht X en I). Hoger, omdat

[p. 69]

het uiteindelijke besef van gelijkheid en eenheid van een stijgende - naar een rijker, rijper en dieper inzicht - psychologische lijn getuigt. De cyclus (CdG neemt de term al van me over: p.16, regel 15) moet dus wel eindigen met gedicht X.

Naschrift
Wynia, verdediger van zuiver ras, door R.A. Cornets de Groot

1. Om eerlijk te zijn, ik vind de grieven en griefjes van Wynia machtig interessant.

2. Maar waar waren wij ook weer gebleven?

Bij de vraag: wat te denken van een exegeet, die me de ene banvloek na de andere naar het hoofd slingert, maar die zich m.b.t. zijn ‘begrip’ van Arius' ketterij beroepen moet, op informatie, die hij aan mij te danken heeft! ‘Onderzoek, prachtig vak!’ roept de man opgetogen. Maar toch slaagt hij erin de essentie van Ballade van het 4e kruis volledig mis te lopen: een gedicht dat zelf weer de kern is van de cyclus die hij bespreken wil.

Het trekken van conclusies uit deze objectieve observatie laat ik maar aan de intellektuele rechtschapenheid van Wynia over. Misschien tovert hij nog een klok tevoorschijn uit de klepelfabriek van ‘vervloeking’, ‘vervreemding’ ‘vaderhaat’ en een ondergeschoven citaat. Dat maakt altijd een grote indruk op mij. Het komt dan volstrekt niet in mij op te geloven dat een verdediging met slagwapens uit zijn grofsmederij ‘halfslachtig’ zou zijn. Hoe zou ik ooit aan loze smoesjes kunnen denken bij dit geweld?

Integendeel! Ik val Wynia bij in zijn opvatting dat de kwaliteit van zijn werk stijgt, naarmate hij dat van anderen listiger en brutaler weet af te kammen.

Diskussie gesloten.

Redaktie