Vestdijkkroniek. Jaargang 1983

[p. 37]

Vestdijk en Scott: De invloed van Scott en diens navolgers op ‘De vuuraanbidders’
P.J.L.M. Hammann

1.

In Vestdijkkroniek van maart 1981 publiceerde Jeanne Van Schaik-Willing een lezing over De vuuraanbidders uit 1947.

Ze betoogt dat de roman niet zomaar een romantische historie is van liefde en wraak tegen een geschiedkundige achtergrond, maar dat het boek veel diepzinnigere aspecten heeft van psychologische, theologische en filosofische aard. Toch meent ze dat de compositie de allure heeft van een avonturenroman in de trant van De graaf van Monte-Christo of De drie musketiers.

Het doel van deze bijdrage is te demonstreren dat De vuuraanbidders een avonturenroman is die aansluit bij het genre van de negentiende eeuwse historische avonturenroman, dat door Walter Scott is ontwikkeld.

2.

Als in 1814 Waverley van Walter Scott verschijnt, begint de historische roman een ‘snelle en overweldigende zegetocht’ door Europa^1. en reeds in 1827 is de historische roman van de Oeral tot de Verenigde Staten erg populair.

Weliswaar werden voor 1814 ook al historische romans geschreven, maar terwijl de romanciers uit de vroeg-romantiek de voorkeur gaven aan een vaag verleden, was Scott de eerste die het verleden van zijn eigen geboortegrond uitbeeldde, waarbij hij veel gebruik maakte van uitvoerige beschrijvingen van de couleur locale. Scott gaf de eerste stoot tot het ontstaan van de zogenaamde historische romantiek, een verschijnsel ‘dat bij velen overigens meer met historie dan met romantiek te maken heeft’.^2. Knuvelder bedoelt hiermee dat het de Nederlandse beoefenaars van het genre niet in de eerste plaats ging om de typisch romantische

1. Knuvelder p.287

2. Knuvelder p.311

[p. 38]

vlucht uit het heden, maar om de interessante uitbeelding van het verleden.

Jacob van Lennep was de eerste in Nederland die de romans van Scott navolgde en populair maakte. Hij beoefende vooral het genre van de historische avonturenroman die tot ongeveer 1840 een overheersende plaats innam en die typische, duidelijk herkenbare structuurkenmerken heeft. Volgens Drop^3. bleven die structuurelementen tot zeker 1890 een rol spelen, maar toen was de historische avonturenroman als genre al verdrongen door de veel belangrijkere historische ideeënroman en de psychologische historische roman.^4.

3. Drop p.2 en p.23 e.v.

4. De historische ideeën roman is volgens Drop een boek ‘waarin de auteur een bepaalde instelling tegenover het verleden (heeft), die wordt gekonditioneerd door de overtuiging waarmede hij in het leven van de eigen tijd staat’. (p.11) In de psychologische historische roman ‘is de aandacht in de eerste plaats gericht op de psyche der optredende figuren, op de innerlijke lotgevallen dus’.

3.

De roman in zijn primitieve stadium was een soort avonturenroman met een aaneenschakeling van uiterlijke lotgevallen en een intrige gericht op het verwekken van spanning. Veel kenmerken van de traditionele avonturenroman zijn terug te vinden in het werk van Scott. Met behulp van de traditionele roman ontwikkelde hij de volwassen historische avonturenroman. De kenmerken van de historische avonturenroman zijn dus deels traditioneel, deels door Scott bedacht.^5.

Welke zijn die kenmerken?^6.

1.	De auteur wil door het samenstellen van een geschikte intrige in de eerste plaats een spannend verhaal schrijven.
2.	Bij Scott wordt de intrige in het algemeen bepaald door de verwikkelingen in een historische conflictsituatie te plaatsen.
3.	De eigenlijke ‘held’ is meestal een niet-historische persoon, die echter wel in aanraking komt met historische personen. Zij hebben evenwel geen deel aan de verwikkelingen, want de ‘ware historie’ mag geen geweld worden aangedaan.
4.	De opbouw van de verwikkelingen komt meestal tot stand met behulp van een aantal traditionele motieven. Zo zijn er in Scotts romans vaak dezelfde constructiemotieven (dat zijn verhaalelementen die de verwikkelingen op gang brengen en op gang houden). De volgende komen erg vaak voor. a. De hoofdpersoon moet een geheim ontsluieren, bijvoorbeeld met betrekking tot zijn geboorte en zijn afkomst. b. De hoofdpersoon wordt op het eerste gezicht hopeloos verliefd op een schone vrouw, waarna de liefde allerlei hindernissen ondervindt.

5. Kenmerken die voor De vuuraanbidders niet van belang zijn, stel ik ook in de ‘theorie’ niet aan de orde. Zo is in veel romans van Scott de regiefiguur belangrijk, maar die komt in De vuuraanbidders niet voor. Overigens kan hieruit blijken dat een grondiger vergelijking van Drop met romans van Vestdijk vruchtbaar lijkt.

6. Drop p.2 en p.23 e.v.

[p. 39]

c. Er is sprake van vriendschap tussen lieden van elkaar vijandige partijen. d. De hoofdpersoon, een jonge gelukzoeker, moet of wil een lange reis maken, eventueel na een conflict met de oudere generatie. e. Een toevallige ontmoeting of een reeks toevallige ontmoetingen zorgen ervoor dat het verhaal verder kan gaan. Daarnaast zijn er talrijke kleinere motieven in de romans van Scott, vaak ook weer afkomstig uit traditionele genres. Zo is de reis in dienst van de ontwikkeling van het karakter een motief uit de achttiende eeuwse ‘Bildungsroman’; herkenning van een verwant met behulp van een schilderij komt uit de sensatieroman; traditioneel zijn de redding van de geliefde, het ongunstige verhoor, het duel, de brief die in verkeerde handen dreigt te vallen, de vermomming.

5.

De karaktertekening in de romans van Scott is veelal tamelijk zwartwit, waarbij de tegenstander van de ‘held’ vaak een intrigant is en een mede-minnaar.

4.

Ik wil niet betogen dat Vestdijk met De vuuraanbidders een historische avonturenroman schreef, als negentiende eeuwse romanciers. Vestdijk wilde nu eenmaal niet in de allereerste plaats een op spanning gerichte intrige schrijven. De theologische en psychologische kanten van de roman zijn veel belangrijker. Maar wel is het zo dat Vestdijk zijn visie verpakte in een spannend verhaal. Dat spannende verhaal bevat heel veel traditionele verhaalelementen uit de negentiende eeuwse historische avonturenroman.

5.

De gebeurtenissen in De vuuraanbidders^7. zijn door Vestdijk duidelijk in een historische conflictsituatie geplaatst, namelijk de strijd tussen Arminianen en Gomaristen tijdens het twaalfjarig bestand in Leiden. De hoofdfiguren, in het bijzonder Gerard Criellaert, zijn niet historisch en ze komen maar zeer terloops in aanraking met historische figuren. Zo aanschouwt Gerard uit de verte Maurits, Christiaan van Brunswijk en Mansfelt.

De volgende constructiemotieven bepalen de loop van de gebeurtenissen.

7. Citaten uit de eerste druk, Rotterdam 1947.

[p. 40]

Boek 1

Gerard, geboren in 1600 en volwassen wordend in het Leiden van het twaalfjarig bestand, staat in een merkwaardige haat-liefde relatie tot zijn zuster Lysbet. Ze is een mysterieus meisje, dat veel afweet van Gerards stiekeme gescharrel. Een geheimzinnige schilder blijkt tot twee keer toe belangstelling voor haar te hebben. Op een nacht bekent Lysbet Gerard dat ze de duivelse blik van de schilder niet langer kan weerstaan en dat ze wil vluchten. Subtiel suggereert Vestdijk dat ze zwanger is. De volgende dag is ze inderdaad verdwenen. De vader eist van zijn zonen, maar vooral van Gerard, dat zij wraak nemen op Lysbets verleider.

Hier begint het eerste constructiemotief: wat gebeurde er met Lysbet?

Bij godsdienstrelletjes raakt Gerard gewond en hij wordt verzorgd door dominee Valmaer, een Arminiaanse tegenstander. Prompt wordt Gerard verliefd op diens dochter Deliana.

Hier begint het tweede constructiemotief: de liefde op het eerste gezicht die allerlei hindernissen ondervindt. Voor Gerard zijn dat er drie: Deliana is een godsdienstige tegenstandster, haar broer Reindert probeert een verhouding te dwarsbomen en bovendien wil ze nooit trouwen.

Tijdens nieuwe rellen, mede door Gerard georganiseerd, raakt Valmaer gewond. Nu redt Gerard hem (wat hij ook bij de organisatie had ingecalculeerd) en hij wint Deliana's hart.

Nadat Gerard heeft bekend dat de kloppartij mede door zijn toedoen kon plaatsgrijpen en na de dood van Valmaer - indirect Gerards schuld - verbreekt Deliana de verhouding. Het tweede constructiemotief loopt dan voorlopig af en Vestdijk neemt het eerste weer op. Gerard gaat op reis en hij hoopt Lysbet tegen te komen.

Boek 2

Het derde constructiemotief, de reis, begint, al heeft er niet een echt conflict plaatsgehad tussen Gerard en zijn ouders. Hij trekt naar Heidelberg en ontmoet daar zijn zuster. Ze staat onder bescherming van Louis de Romanesque en bivakeert in het decadente etablissement ‘Zum goldene Bockshorn’. De drie constructiemotieven die tot dan toe een rol hebben gespeeld worden in Gerards gedachten fraai in elkaar geknoopt:

En al mocht ik dan niet hopen mijn wraakgedachte nu reeds te kunnen inlossen, deze ontmoeting zou mij toch op de goede weg kunnen

[p. 41]

helpen. Het was tenslotte een belofte, - en hoe sterk zou ik tegenover mijn vader niet staan, indien ik hem bij mijn terugkomst verrassen kon met iets dat hem zulk een diepe bevrediging zou moeten schenken! Gesteld, dat het ooit nog tusschen Deliana en mij werd bijgelegd, zou mijn vader zich dan nog tegen een huwelijk kunnen kanten, indien ik hem zeggen kon: Lysbets verleider leeft niet meer...? (p. 236)

Het eerste constructiemotief lijkt weer af te breken als Lysbet vertelt dat haar verleider weg is en dat haar kind dood werd geboren.

Het constructiemotief van de reis wordt verfraaid, doordat Vestdijk een soort reis-in-de-reis beschrijft. Gerard werkt mee aan een militaire expeditie en keert pas een maand later terug in Heidelberg, dat dan nagenoeg helemaal is ingesloten door de katholieke troepen van Tilly. Door een toeval ontdekt Gerard dat Kaplirsch - de baas van de herberg - toch de verleider van Lysbet kan zijn geweest. Hij heeft zich vermomd... Het eerste constructiemotief leeft weer op en vergroot de spanning. Zal Gerard wraak nemen? Romanesque raadt hem dat af en stelt hem voor Heidelberg te ontvluchten, samen met Lysbet en met hem, Romanesque. Eenmaal buiten de poorten van Heidelberg, bekent Romanesque dat hij de verleider van Lysbet was. Gerard vermoordt hem, daarmee het eerste constructiemotief definitief afrondend. Als Gerard en Lysbet na een barre tocht door Duitsland op 3 september in Leiden terugkeren, is ook het constructiemotief van de reis afgerond.

Boek 3

Thuisgekomen vertelt Gerard zijn vader dat hij zijn belofte heeft kunnen inlossen.

Het tweede constructiemotief wordt fraai hervat en verdubbeld: Reindert Valmaer zal proberen contact te leggen tussen Gerard en Deliana, maar dan moet Gerard hem, Reindert, in contact brengen met Lysbet, door wie Reindert wordt geboeid. Als Gerard zelfs toestemming van zijn vader krijgt om met haar te trouwen, zijn alle hindernissen uit het eerste boek opgeruimd. Ze trouwen dan ook.

De drie constructiemotieven zijn hier dan wel afgewikkeld, maar zonder deze is het slot niet denkbaar. Lysbet namelijk vermoordt Gerards dochtertje en zij beweert dat dit de wraak van Romanesque is. Gerard vermoordt dan Lysbet en ontvlucht Leiden.

Naast deze drie belangrijke constructiemotieven spant Vestdijk talrijke draden die de spanning van het verhaal ten goede komen. Vooral in het

[p. 42]

derde boek is dat het geval; waar dat gedeelte van het verhaal maar op één constructiemotief drijft, is het toch spannend dankzij de aanslag op de hond van de schout, de chantagepogingen van Kaplirsch, de schuilplaats van Passchier de Fijne in het huis van Gerard.

Er zijn ook veel kleine motieven uit de traditionele historische avonturenroman te vinden in deze roman.

De ‘held’ redt weliswaar de geliefde niet, maar wel haar vader en zijn zuster, jegens wie hij een merkwaardige haat-liefde verhouding koestert.

Stellig wordt Gerards karakter verder ontwikkeld tijdens zijn reis door Duitsland. Vanwege de oorlogsgruwelen zweert hij definitief zijn geloof af en dat vormt hem in hoge mate tot het introspectieve type dat hij aan het slot van de roman blijkt te zijn.^8. Gerard herkent op een schilderij in de herberg zijn zuster en dat wordt het begin van de ontknoping.

Er is in boek 3 een ongunstig verhoor van Gerard door de schout, in boek 2 lijkt een brief in verkeerde handen te vallen, Kaplirsch en Passchier gaan vermomd, terwijl Gerard zijn mooie zuster lelijk maakt als hij met haar door Duitsland trekt. Een aantal spannende passages worden aangekondigd door een beschrijving van onheilspellend weer (boek 1 hfdst 3 en 8 p.150; boek 2 hfdst 1 en boek 3 hfdst 7 p.557). Vrienden blijken vijanden (Romanesque) en vijanden blijken vrienden (Valmaer).

In de historische avonturenromans van Scott en zijn navolgers zijn de karakteruitbeelding en de rolverdeling meestal nogal zwart-wit. Dat geldt bij Vestdijk niet, want juist bij hem is de psychologie diepgravend. Dat bij Scott de tegenstander meestal een intrigant en een medeminnaar is, lijkt voor De vuuraanbidders ook te gelden. Romanesque is een intrigant, Reindert ook. Zijn zij medeminnaars? Zonder twijfel is er een zeer gecompliceerde broer-zuster relatie tussen Gerard en Lysbet, waarin volgens mij ook wel een liefdesrelatie sluimert - zij het verdrongen:

Al spoedig moest ik mij bekennen, dat zij (Deliana, met wie Gerard niet lang geleden getrouwd is, P.H.) mij minder boeide dan vroeger, al was mijn liefde onveranderlijk dezelfde gebleven; terwijl Lysbet, die mij onverschillig liet, mij boeide als een onbekend gevaar. (p. 510)

8. Wage legt verband tussen de roman en De toekomst der religie.

[p. 43]

Als er sprake is van een onbewuste liefdesrelatie tussen broer en zus, dan kun je Romanesque en Reindert medeminnaars noemen. De geliefde van de ‘held’ in de negentiende eeuwse romans is volgens Drop veelal ‘lieftallig met veel vrouwelijke trots en koppigheid’. De karakteristiek lijkt mij voor Deliana heel goed op te gaan.

6. Conclusie

Ik heb karakteristieke kenmerken van de negentiende eeuwse historische avonturenroman vergeleken met De vuuraanbidders. Ik vind de overeenkomsten zo treffend, dat ik invloed van Scott en zijn navolgers op deze roman van Vestdijk aangetoond acht.

Hoewel natuurlijk psychologische, theologische en filosofische aspecten de eigenlijke thematiek van de roman bepalen, denk ik dat er met betrekking tot de constructie van het boek een lijn te trekken is van de negentiende eeuwse historische avonturenroman naar het werk van Vestdijk.

Literatuur

G. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Deel 3. Den Bosch 1973.

[p. 44]

W. Drop, Verbeelding en historie, verschijnselen van de Nederlandse historische roman in de negentiende eeuw. Assen 1958.

S. Vestdijk, De vuuraanbidders, roman uit de tachtigjarige oorlog. Rotterdam 1947.

H.A. Wage, De vuuraanbidders: Spieghel historiael van Vestdijk. In: Vestdijkkroniek 12 (1976).