Vestdijkkroniek. Jaargang 1980

[p. 24]

L.G. Abell-van Soest | Het desïntegrerende Christendom

Wanneer ik in het korte tijdsbestek dat mij toegemeten is op dit symposium, Vestdijks voornaamste bezwaar tegen het door het christendom gevormde karakter van de gelovige belicht, dan zal de milde toon die hierover uit ‘De toekomst der religie’ spreekt, niet tot zijn recht komen. De critiek zal scherper overkomen dan Vestdijk heeft bedoeld, maar dit zij dan zo.

‘Wanneer men’, zegt Vestdijk, ‘de rekening opmaakt van twintig eeuwen christelijke beschaving, en men vindt twintig eeuwen van moord en doodslag, egoïsme en berekening, onverdraagzaamheid en hypocrisie, begaan en getolereerd onder de auspicia van het Evangelie der liefde, dan kan men zich moeilijk aan de gedachte onttrekken, dat hier iets hapert, en dat de preoccupatie met het bovenzinnelijke wellicht te veel religieuze energieën heeft opgeëist om het religieuze leven op aarde ten goede te komen’. Wanneer het religieuze leven op aarde niet goed functioneert, dan moet er een bezwaar kleven aan de preoccupatie van de christen met het bovenzinnelijke. Dit bezwaar wordt door Vestdijk dan ook aangevoerd. Het is gelegen in de veel te grote afstand tussen de christen en zijn God. Deze breuk in de structuur van de mens en zijn religieuze ideaal, deze innerlijke desintegratie, is kenmerkend voor het christendom. Over de desintegratie van het christendom en over de gevolgen hiervan voor de karaktervorming van de christen, zullen we het in deze 10 minuten hebben.

Vestdijk is het met de cultuurfilosoof Jaensch eens, dat onze westerse cultuur langzaam te gronde gaat aan een hand over hand toenemende desintegratie. Jaensch heeft het christendom buiten zijn beschouwingen gelaten, maar Vestdijk stelt zeer nadrukkelijk het christendom voor de desintegratie verantwoordelijk. Hij noemt het verlies aan integratie de vrucht van de christelijke beschaving. Dat komt omdat het christendom zélf op desintegratie is aangewezen. De volmaakte, almachtige God aan de ene kant, en de ónvolmaakte, zondige mens aan de andere, schept een kloof die nooit te overbruggen is, en die de gelovige ook nooit zou willen overbruggen.

[p. 25]

De christen desintegreert voortdurend, steeds speelt hij het ‘hogere’ tegen het ‘lagere’ uit, steeds is iets waar óf onwaar, goed óf slecht, uitverkoren óf verdoemd. De kloof tussen God en mens is als het ware model geworden voor álle geesteswerkzaamheden van de christen.

In zijn persoonlijke desiderata, aan het eind van ‘De toekomst der religie’, spreekt Vestdijk de wens uit, dat de mens een religieus bevredigende houding zal vinden tegenover de dood, de sexualiteit en het ressentiment. Deze drie factoren geven de beperkingen aan die de mens op zijn weg naar een grotere totaliteit ontmoet. (Vestdijk heeft uitgelegd dat het wezenlijke religieuze streven het zoeken naar totaliteit is.) De sexualiteit beperkt de drang tot erotische vereniging, de dood beperkt het bestaan van het individu en het ressentiment beperkt een bevredigende houding tot de medemens. Deze drie factoren zullen we bezien vanuit het christendom.

Hoe staat de christen tegenover de dood? De christen gelooft dat de dood hem ‘verlost’ uit het ‘het aardse tranendal’, hij hoopt dat hij te gelegener tijd zal ‘herrijzen uit het graf’ en dat hem, als alles goed zit, een ‘eeuwig leven zonder lijden’ wacht. Dit alles stelt hij afhankelijk van het zoenoffer van Christus. Dank zij de kruisdood en het lijden krijgt de gelovige betere kansen voor een eeuwig leven ná de dood. Met deze schets is de desintegratie van het christendom ten aanzien van de dood in beeld gebracht. Want Christus, die zijn leven offerde om de mensheid liefde te leren, werd door toedoen van de christelijke kerk van zijn menselijke aspect beroofd. Hij werd naast God geplaatst als diens zoon, en werd onbereikbaar voor de mens. Deze bleef wat hij altijd al was: onvolmaakt en zondig.

De ware zin van het lijden en de dood aan het kruis is dezelfde als die van ieder lijden, en van iedere dood. Ieder lijden en iedere dood ontketenen liefde bij de achterblijvenden, de levenden. Ieder afscheid van een gestorvene die werd liefgehad, wordt begeleid door woorden van liefde, en tranen van liefde, en zielsverheffende muziek. Iedere dode brengt om zo te zeggen het offer van zijn leven om de liefde van de levenden op te wekken, hoe kortstondig ook. Begrippen als ‘verlossing’, ‘opstanding’ en ‘wedergeboorte’ hebben een louter symbolische betekenis voor de levenden en níet voor de

[p. 26]

dode. Deze begrippen duiden aan dat door de opgewekte liefde de levenden verlost worden uit starre gevoelens van wrok of ressentiment, dat zij door de liefde wedergeboren worden. De enige, ware zin van de dood is, dat de liefde er door opbloeit. De dood verzoent, heft op, integreert. Voor de christen is deze betekenis verloren gegaan. Voor hem hebben de bovengenoemde begrippen alleen betekenis voor de dode. Deze wordt ‘verlost’, ‘staat op’ en wordt ‘wedergeboren’. De dood heft de gelovige niet op, deze blijft wie hij is: een onvolmaakt en zondig mens. Tegenover de dood kan de christen geen religieus bevredigende houding vinden. Desintegratie. En evenmin tegenover de sexualiteit. Onder de desintegrerende factoren valt de verdringing van de sexualiteit het meest op. De verdoeming van het vleselijke geschiedt niet op religieuze gronden, maar op morele. In het christendom vinden we niets van de religieuze gronden waarom een sexuele ascese wenselijk kan zijn. De van de totale erotiek afgesplitste sexualiteit, zo legt Vestdijk uit, zou zoveel van de erotische gevoelens kunnen absorberen, dat er voor anders gerichte liefde weinig overblijft. Met andere woorden: de sexualiteit kán een beletsel zijn voor de religieuze ontplooiing. Vandaar dat een sexuele ascese in sommige gevallen wenselijk is. Het christendom echter veroordeelt de sexualiteit op morele gronden. De Eros wordt in tweeën gesneden: buiten het huwelijk is de sexualiteit des duivels, en binnen het huwelijk omwille van de voortplanting zelfs geheiligd. De onbarmhartige splitsing van de Eros - uitsluitend door mannen geleid - maakte niet alleen de sexualiteit voor de helft des duivels, zij maakte ook de mens voor de helft des duivels, en het duivelse viel de vrouw ten deel. De vrouw, de slang, de heks, de heksenprocessen, het ligt allemaal in de lijn van deze ontwikkeling. ‘De vrouw zou ongetwijfeld haar stem hier moeten verheffen’, schrijft Vestdijk in 1943, ‘maar een protest is nog niet gehoord van deze zijde’. De stemmen zijn inmiddels opgegaan, maar zij hebben de bron van de discriminatie van de vrouw: het desintegrerende christendom, nog niet aangeroerd. De stemmen zullen nog lang moeten spreken. Men kan van de sexualiteit gerust genieten, als men maar beseft dat de sexualiteit een deel is van de totale liefde, zegt Vestdijk. Omdat het christendom de sexualiteit

[p. 27]

verdrongen heeft, kan deze niet geïntegreerd worden. Desintegratie. Een religieus bevredigende verhouding tot de medemens wordt voor de christen practisch onmogelijk gemaakt door het besef van de erfzonde. Alleen al door zijn bestaan is de christen zondig, schuldig. Hij komt nooit onder de erfzonde uit, - het is een ‘eeuwige’ schuld tegenover God, een morele onvolkomenheid. De mens ís schuldig, zegt Vestdijk, hij is zijn medemensen iets schuldig, namelijk liefde, steun, achting, medeleven. Dit is zijn ‘werkelijke’ schuld, voor de mens van goede wil dagelijks af te betalen. De christen komt nooit uit de ban van zijn ‘eeuwige’ schuld tegenover God. Deze schuld is nooit te delgen, en de christen legt zich hierbij neer. Maar het gevoel voor zijn ‘werkelijke’ schuld stompt hierdoor af; hij kan ook zijn ‘werkelijke’ schuld niet meer afbetalen. Hij kan door de hopeloosheid van de eeuwige schuld geen andere liefde dan een plichtmatige opbrengen voor zijn medemens. Desintegratie.

Door te wijzen op de ‘leer der goede werken’ in de katholieke dogmatiek, waarmee de mens íets kan afbetalen van zijn schuld, maar nóóit zijn gehele schuld, legt Vestdijk de vinger op het verband tussen kapitalisme en christendom. Het kapitalisme heeft zijn taaiste wortels in een christelijke, met name een protestants-christelijke geestesgesteldheid. Het bezit is voor de christen veel waard: het ‘bezit’ van het enige, ware geloof, het ‘bezit’ van zijn onsterfelijke ziel, het ‘bezit’ van vrouw en kinderen, van huis en haard. Het bezit maakt de arbeid ‘in het zweet des aanschijns’ goed. Ook al wordt het geld van de christelijke grootkapitalist verdiend in het zweet van het aanschijn van anderen, het werken geschiedt dan toch in zijn naam. Vestdijk vergelijkt hiermee de baten die de kruisdood afwierp voor de gelovigen en het ‘werk’ dat een ander hiervoor aan het kruis verrichtte. Desintegratie allerwegen. Hier is de almachtige God, dáár de zondige mens, zij komen elkaar niet nader. Hier is de rijke christen, dáár zijn zijn arbeiders, zij komen elkaar niet nader. Hier is het offer van Christus, dáár zijn de gelovigen die van dit offer profiteren, zij komen elkaar niet nader.

Vestdijk laat het licht nog vallen op de noodzakelijkheid voor de christen om onverdraagzaam, dat wil dus zeggen met gevoelens van ressentiment, tegenover andersdenkenden te staan. Zou hij aan

[p. 28]

andere denkwijzen evenveel recht toekennen als aan de zijne, dan zou zijn geloofszekerheid worden aangetast. Hij móet onverdraagzaam zijn, op straffe van geloofsverlies. De christen kan geen religieus bevredigende houding vinden tegenover de medemens. Desintegratie.

Na in vogelvlucht de houding van de christen tegenover de dood, de sexualiteit en de medemens met Vestdijk te hebben bekeken, moet de conclusie luiden dat de christelijke moraal geen gunstige invloed heeft op de karaktervorming van de mens. In de ruim dertig jaar die zijn verstreken na het verschijnen van ‘De toekomst der religie’ hebben we met eigen ogen kunnen aanschouwen hoe de desintegratie voortschreed. In de machtsverhoudingen, in de politiek, de bewapening, de milieuzaken, de honger in de derde wereld, nergens zien we ook maar een enkele poging om tot werkelijke integratie te komen, tot verzoening, tot begrip, tot werkelijke liefde voor elkaar. De poging van een enkeling niet te na gesproken. Het zou toch mogelijk moeten zijn om de overvloed van onze helft van de aardbol te verplaatsen naar de andere, waar zo bitter geleden wordt.

Vestdijk wijst er nog op dat niet Christus voor de desintegratie verantwoordelijk is, maar wél het christendom. ‘Bijna 2000 jaar lang is de figuur van Christus tot de mensheid gebracht door het medium der christelijke kerk, waarin de door Hem uitgezonden stralen op zulk een eigenaardige wijze gebroken werden’ zegt Vestdijk. Hij vindt Christus eerder een vertegenwoordiger van het sociale religie-type, met zijn practische, daadwerkelijke mensenliefde, dan van het metafysisch-projecterende.

Maar 2000 jaar is een lange tijd. Wie huivert heden ten dage nog bij het zien van de gekruisigde? Het kruishout inspireert niet meer, het is te oud. We hebben ándere doden nodig om ons in de ziel te treffen. De dood van Martin Luther King bijv. doet ons vandaag huiveren. Hij is om zo te zeggen levender.

Tweeduizend jaar is een lange tijd. Zou zo langzamerhand het moment niet gekomen zijn om de metafysische god van het christendom, die zoveel desintegratie voor zijn rekening nam, met zachte hand te verwijzen naar de schatkamer van onze overleveringen?