Vestdijkkroniek. Jaargang 1980

[p. 11]

Dr. J. Faber | Over de Engelse vertaling

Mijn omgang met het boek van Vestdijk duurt al bijna 30 jaar. In mijn studententijd, kort na de tweede wereldoorlog, had ik het voorrecht veel colleges te kunnen lopen in het Studium Generale: filosofie (waaronder de onvergetelijke colleges van Oldewelt), psychologie en vele andere zaken. Daarnaast lazen wij natuurlijk boeken van en over Jaspers, Sartre, Jung, en later Martin Buber. Zolang ik mij kan herinneren ben ik gefascineerd geweest door het verschijnsel religie, maar dan eerder door de belevingskant ervan dan door de inhoudelijke kant. En ik kan rustig zeggen dat geen enkel boek mij zoveel nieuwe inzichten heeft verschaft als juist dat van Vestdijk.

Als bioloog met niet bijster veel literair gevoel moet ik zeggen dat ik van Vestdijk behalve ‘De toekomst der religie’ maar weinig andere werken ken. Maar voor mijn eigen denken over religie staat de invloed van Vestdijk's visie op één lijn met die van Jaspers en Buber, juist omdat hij het probleem van een heel andere kant benadert - niet vanuit de filosofie maar vanuit de ‘begrijpende’ psychologie. Mijn eigen denken over het verschijnsel religie als de polaire spanning tussen ‘ik’ en ‘niet-ik’ (waarover ik ook wel eens iets heb gepubliceerd) gaat een heel andere richting uit. Het sluit aan bij de filosofische anthropologie van Plessner (de ‘excentrische’ structuur van de mens) en is dus meer filosofisch geöriënteerd. Een belangrijke rol erin speelt ook het begrip totaliteit, dat voor een holistisch bioloog als ik ben erg belangrijk is. Tot dusver heb ik echter de polaire spanning tussen het ‘ik’ en het ‘zelf’, het introspectieve aspect dus, buiten beschouwing gelaten, wat natuurlijk eigenlijk niet kan. En hiervoor is nu juist het denken van Vestdijk (en ook dat van een man als Sierksma) van enorm belang, zodat dit mij nog steeds bezig houdt.

Ik heb het boek vele malen herlezen. De delen die mij vooral aanspreken zijn hoofdstuk 2 over de mythe van de Eeuwige Mens, culminerend in dat prachtige beeld van het water in de bol; hoofdstuk 5, met de luciede karakteristiek van het Boeddhisme; en hoofdstuk 7 over de desintegratie in de westerse (Christelijke) beschaving.

[p. 12]

Ik deel Vestdijk's voorkeur voor het Boeddhisme, en als ik een godsdienst zou beleiden zou het het Boeddhisme zijn. Ik heb mij vele jaren bewogen in het Humanistisch Verbond, maar het zal u niet verwonderen dat ik vind dat het Nederlands Humanisme de mens religieus en daarom als totale mens vrijwel volledig in de kou laat staan.

Het is altijd mijn overtuiging geweest dat de religie - gedefinieerd in de ruimste zin en dus meer als een half- of onbewuste grondhouding dan als een wel-omschreven geloofsstelsel - in zijn talloze verschillende gestalten en vermommingen (waartoe ik ook b.v. het socialisme en het neo-Darwinisme reken) de belangrijkste kracht is in de geschiedenis van de mensheid. In tegenstelling tot velen die een antithese construeren tussen religie en wetenschap geloof ik dat deze twee elkaar absoluut niet kunnen missen. Het fenomeen religie wordt door het wetenschappelijke begrip ‘projectie’ niet wegverklaard maar in hoge mate verhelderd. Dit blijkt ook uit een boek als ‘De religieuze projectie’ van Sierksma, een boek waarmee ik mij de laatste tijd weer intensief bezig houdt. Ik geloof dat wij het buitengewoon moeten betreuren dat Prof. Sierksma dit symposium niet meer heeft kunnen bijwonen. Voor mij ligt zijn boek in het verlengde van dat van Vestdijk, en dat ondanks het feit dat hij naast grote waardering ook enige milde kritiek op Vestdijk's methode heeft geuit.

Wat ik in menselijk opzicht bewonder in het boek van Vestdijk is dat, hoewel hij uiterst scherp de intolerantie van de metafysisch projecterende mens aan de kaak stelt, de toon van het boek schoon toch altijd tolerant blijft: altijd weet de schrijver nog de positieve kanten van het Christendom te belichten, waardoor zijn behandeling volkomen fair en uitgebalanceerd blijft. In deze tijd van steeds scherper wordende polemiek en polarisatie is dit nog steeds een verademing.

De vraag waarop dit symposium zich richt is of Vestdijk's visie nog steeds actueel is. Ik ben uiteraard verre van deskundig op het gebied van de godsdienstpsychologie en wat daarin tegenwoordig gaande is - als er al iets van belang gaande is, iets dat ik waag te betwijfelen op grond van wat Prof. Sierksma mij kort voor zijn dood

[p. 13]

daarover zei. Ik denk echter persoonlijk dat het boek zeer lang actueel zal blijven, met name om de uiterst originele verbinding van het thema van de Eeuwige Mens met de vroege kindertijd van de individuele mens, via het projectie-mechanisme. Het behoort mijns inziens tot de werkelijk grote visies die de Europese cultuur heeft voortgebracht.

Hoewel ik van de biologie mijn vak heb gemaakt, en met veel plezier, is zij nooit een levensvervulling voor mij geweest. Door de aard van mijn werk heb ik in de loop der jaren een behoorlijke beheersing van het Engels verworven. Daar wilde ik op een gegeven moment ook eens iets heel anders mee gaan doen. Altijd al had ik het gevoel gehad dat ‘De toekomst der religie’ van zodanig universele betekenis was dat het toegankelijk zou moeten zijn voor de vele mensen die nu eenmaal geen Nederlands lezen. Dus begon ik zo'n jaar of zes geleden geheel voor mijn eigen genoegen aan een Engelse vertaling, ook al omdat ik er behoefte aan had mijzelf nu eens op een heel ander gebied een geestelijke uitdaging te stellen. Ook zuiver taalkundig was dit een uitdaging, want u kunt zich wel voorstellen dat Vestdijk's idioom zich nogal moeilijk leent voor overbrenging in het zo geheel anders geaarde Angelsaksische idioom. De vertaling was na zo'n anderhalf jaar klaar en het manuscript berust nu bij de Stichting voor Vertalingen van Nederlands Letterkundig Werk in Amsterdam. Helaas echter is het tot nu toe niet gelukt er een uitgever in Engeland of Amerika voor te vinden.

Het spijt mij bijzonder dat ik de schrijver nooit heb leren kennen. Hoe graag zou ik met hem over de vertaling hebben willen praten om eventueel zijn autorisatie te verkrijgen. Laat ons in elk geval hopen dat er nog ooit een uitgever gevonden wordt die een uitgave van de vertaling wil overwegen, al lijkt de kans daarop voor een lang boek als dit in de huidige tijd wel erg gering.