Vestdijkkroniek. Jaargang 1980

[p. 4]

Dr. H.A. Wage | Over Vestdijks verwachtingen

‘De vrees heeft de goden geschapen’, zei Cicero. Misschien niet de oudste, dan toch een van de zeer vroege bewustwordingen der religieuze projectie. Projectie ziet op een activiteit van de waarnemende mens. Men kan onder dat woord verschillende verschijnselen pogen samen te vatten die ook onder andere namen bekend zijn: hallucinatie b.v. Met deze volstrekt subjectieve beeldvorming houdt de projectie zoals die in De Toekomst der Religie wordt toegepast niet direct verband. Het is van principieel belang dit goed in het oog te houden. De onderscheiding van subject en object compliceert uiteraard de waarneming die bij de mens nog meer complicaties in zich opneemt, omdat de mens ook zichzelf als object kan beschouwen. Centrisch, stelt men, is het dier, en excentrisch is de mens. Dit houdt in dat de mens wéét heeft van zichzelf èn van zijn waarneming. Spreekt men over een puur subjectieve beeldvorming dan veronderstelt men een aberratie naar één zijde. Het object heeft nauwelijks één, waarschijnlijk geen eigen functie in wat dan toch nog waarneming heet. In de projectie die wij willen beschouwen, wordt het object in zijn eigen kwaliteit gehandhaafd. We moeten hier wel subtiel analyseren. Subject en object vormen een polair paar, het een is op het ander betrokken. Wie zuiver objectief waarneemt, wijkt evenzeer af als wie méént zuiver objectief te kunnen percipiëren. Voegt men daarbij dat de mens zichzelf kan waarnemen - of ‘objectiveren’ -, dat hij reflecteert over zijn waarneming dan is men al midden in de complicatie. Tegelijkertijd echter midden in het proces waarbij men van projectie spreekt. Het object wordt als zodanig door dit subject waargenomen, het krijgt enige kleur laten we zeggen van het subjectieve. Dit op zijn beurt ontvangt correcties in laten we het noemen verzakelijkende of objectiverende zin. Maar de mens wil meer, hij kan het niet laten om ‘achter’ de dingen, de objecten, de zintuiglijk waarneembare wereld te kijken. Het vraagstuk van ‘das Ding an sich’ dat naar Kants mening niet oplosbaar is, is een specifiek menselijk probleem. Gabriel Marcel zou dan liever van een ‘mystère’ spreken dan van een ‘problème’. Daarmee laat hij zien wat één van de kenmerken

[p. 5]

der hier beoogde projectie is: interpretatie. Wie achter de objecten wil kijken, ook achter het subject, hoopt of wenst een zin, een betekenis, een waarde te vinden. Ook achter het subject, de mens nadenkend, reflecterend over de mens zelf. We zijn hiermee nog te abstract bezig, we spreken over de mens en hebben daarmee al een reeks vereenvoudigingen toegepast. Wat de mens kenmerkt in zijn waarneming, is zijn, is ons aller excentriciteit. Zodra wij het woord projectie hanteren moeten wij er ons van bewust zijn, dat het dan om de individuele mens gaat, over een ‘ik’ dat waarneemt, hanteert, objectiveert, projecteert. En daarmee interpreteert, een eigen wereld ontwerpt waarin hij zich meer of minder ‘thuis’ voelt. Daarmee is het beginpunt gegeven voor een oneindig aantal variaties en een bijna onbeperkt aantal mogelijkheden. Bijna onbeperkt, want bij alle mogelijkheden zijn duidelijke beperkingen. Ik noem alleen de cultuur, de maatschappij, het milieu waarin een mens opgroeit en leeft.

Zo is het duidelijk dat een Westerling zijn mogelijkheden tot projectie anders bepaald weet, dan een Oosterling. Tegenover het schijnbare gemak waarmee thans Westerse cultuurwezens zich van Oosterse heilsleren bedienen, sta ik wat sceptisch. Niet wegens de onmogelijkheid, maar wegens een voorgewende, bedrieglijke eenvoud.

Met dit alles zijn we bij de religieuze projectie. Vestdijk gebruikt het woord ‘religie’ in een zeer bepaalde betekenis. Het is wellicht dienstig om het in onze taal gegeven onderscheid tussen religie en godsdienst te onderstrepen. Het laatste woord is duidelijk genoeg. Wie een godsdienst belijdt, aanvaardt een dienst aan God, welke waarde hij aan deze term ook toekent. Het is zeker niet uitgesloten dat een godsdienstige persoon religieus is, een religieuze behoeft echter niet godsdienstig te zijn. Religieus heeft betrekking op de menselijke beleving. Zoals bijna alles wat in de menselijke waarneming waar te nemen valt, een tweedeling toont, die als polariteit gewaardeerd wordt, is dit het geval in de geest. Beleving en denken of gevoel - maar dan graag binnen bedoelde polariteit geplaatst! - en gedachte onderscheiden zich. Men gebruikt tegenwoordig wel de termen irrationeel en rationeel voor dit onderscheid, maar buiten

[p. 6]

een redelijk geacht kader krijgt irrationeel dadelijk een verwerpelijke klank die een gevolg is van een benaming uit het rationele als het betere er aan toegekend.

Nu is Vestdijk in mijn ogen een prachtig voorbeeld van wat ik maar een ‘grensganger’ noem. Hij beweegt zich steeds langs, over, aan weerszijden van een denkbeeldige grens tussen dat irrationele en het rationele.

Die positie heeft hij m.i. zelf als dichter treffend vorm gegeven in het gedicht Zelfkant:

Ik hout het meest van de halfland'lijkheid:
Van vage weidewinden die met lijnen
Vol waschgoed spelen: van fabrieksterreinen
waar tusschen arm'lijk gras de lorrie rijdt,

Bevracht met het geheim der dokspoorlijnen,
Want 'k weet, er is waar men het leven slijt
En toch niet leeft, zwervend meer eenzaamheid
te vinden dan in bergen of ravijnen.

De walm van stoomtram en van bleekerij
Of van de ovens waar men schelpen brandt
Is meer dan thijmgeur aanstichter van droomen.

En 't zwarte kalf in 't weitje aan den rand
Wordt door een onverhoopt gedicht bevrijd
En in één beeld met sintels opgenomen.

Zijn stijl wordt er door gekenmerkt: een stellen, een terugnemen, een hernemen, een corrigeren, kortom een pas voorwaarts en een pas achterwaarts, met als merkwaardig resultaat een verdieping van inzicht en begrip.

Het kan dan niet verbazen als een dubbele definitie het door hem gebruikte woord ‘religie’ beperkt. Naar de rationele zijde is dat: ‘Religie is de totaliteit van het menselijk bestaan’; het irrationele aspect toont ‘een streven naar duurzaam geestelijk geluk’.

[p. 7]

Smits, deze definities beschouwend, ziet enige overeenkomst met een bepaling die bij Paul Tillich te vinden is. Deze noemt religie: ‘de dimensie der diepte in de totaliteit van de menselijke geest’. Er blijft toch een opmerkelijk verschil, al schemert het besef dat de overeenkomst wezenlijk is. Tillich plaatst de religie in de totaliteit van de menselijke geest: Vestdijk stelt haar als totaliteit van het menselijk bestaan. Het is voor ons van belang dit verschil goed te bezien, omdat hieruit een differentiatie naar de opvatting - ‘structuur’ als men wil! - van de beschouwer kan blijken. Een aan de persoon gebonden visie derhalve. Bij Tillich blijft er een opening naar een de mens overstijgend (transcenderend) wezen, een soort excentratie, in Vestdijks voorstelling valt een sterkere concentratie op. Misschien verheldert het begrippenpaar heteronoom en autonoom voor deze twee houdingen iets, al moet de eerste term uiterst voorzichtig gebruikt worden als het Tillichs standpunt betreft.

Wie tot zover meedenkend, zou willen veronderstellen dat men elders niet wetenschappelijk opereert, omdat men niet van empirisch onderzoek uitgaat, slaat de plank goed mis! En wie dat doet onder betuiging van een zeker begrip voor Vestdijks studie door de onderzoeker op een soort erepodium te plaatsen als schrijver, krijgt de straffende plank tegen het eigen hoofd. Wat toch is het geval?

Men moet goed onderscheiden kunnen tussen godsdienstige en religieuze elementen. Op grond van doopboeken, trouwregisters, uiteraard ook op grond van gesprekken b.v., kan men vaststellen of iemand godsdienstig is of niks. De religieuze ader die in het eerste kàn ontbreken en zich kàn tonen in het tweede, valt op deze wijze niet te tekenen. Dit geldt niet alleen voor de genoemde elementen maar voor alle die men wenst te vergaren in het onbewuste of irrationele of ‘gevoel’ of welke aanduiding men in een zekere omraming het meest treffend acht. Het gaat ons hier echter om de projectie van religiositeit en we beperken ons tot Vestdijks visie. Om zo'n projectie onder schot te krijgen, moeten andere wegen gevolgd worden die het woord ‘wetenschappelijk’ zoals door z.g. empiristen gehanteerd, tot een bedenkelijk asthmatische term vermageren. Het gaat dan om het belevend waarnemen, om wat sinds

[p. 8]

Dilthey ‘Einfühlung’ heet. Hierbij ontstaan beelden die, als ze aan het licht komen, ideaaltypen heten. Ze dragen duidelijk aan de zintuiglijke waarneembaarheid ontleende trekken. Uiteraard ook andere die van een eigen, wederom innerlijk leven getuigen. Daarom wisselen dergelijke voorstellingen van individu tot persoon. Het ‘type’ is echter herkenbaar. Niemand valt er mee samen en toch herkent iedereen in elk ideaaltype iets van zichzelf, al wenst hij misschien uitsluitend zich te identificeren met het door hem als nobel gewaardeerde type. Dergelijke typologieën kunnen met elkaar geconfronteerd worden en ze kunnen bepaalde elementen aan elkaar ontlenen. Het merkwaardige is dat zulke stelsels binnen eenzelfde cultuurkring onder soms variërende benamingen overeenstemmende typen classificeren.

Liever dan naar Dilthey verwijzen we nog naar Max Weber die het ‘gedachtebeeld’, door hem utopie genoemd maar beter als ideaaltype aan te duiden, hanteert in zijn beroemde boek ‘Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus’. Zelfs als men Webers studie op grond van de door hem gevolgde methode een vergissing acht, zal men moeten toegeven dat ‘er in de wetenschap zelden een vruchtbaarder vergissing werd begaan’. Het citaat is uit een kritisch boekje dat R.F. Beerling aan bedoeld werk van Weber heeft besteed.

Vestdijk ontwerpt op de door Jaensch voorgestelde typologie waarvan hij in 't bijzonder de driedeling aanvaardbaar achtte, een ‘eigen’ classificatie: het metafysische, het sociale en het mystiek- introspectieve type. Dit laatste is volgens hem eigenlijk als overgangstype te situeren tussen het eerste en het tweede. Projecterend aanschouwt het metafysische type ‘de eeuwige mens’, die als buitenzinnelijk Godsbeeld wordt ervaren en die noodzaakt tot het opstellen van een strenge, bijgevolg niet verdraagzame leer.

Psychologisch gewaardeerd in het kader van Jaensch' typologie: een gedesintegreerd type, wat met name zou blijken op het gebied van de sexualiteit als een verminkte Eros.

Het sociale type laat zich inspireren door ‘de eeuwige mensheid’. Het meest consequent treft men deze projectie aan in politieke stromingen, als socialisme en communisme, waarbij de gedachte aan

[p. 9]

een volstrekte gelijkheid overheerst. Raadpleegt men Jaensch op dit punt dan leest men bij hem over een naar buiten geïntegreerd type. Dit stelt zijn heil wel buiten maar niet boven zich, althans niet in die vertikaliteit waarbij dat heil in feite onbereikbaar is. Als tegenstellingen verhelderen zou men van horizontaliteit kunnen spreken.

Het wordt hier al duidelijk hoe scherp Vestdijk de projectie van het metafysisch genoemde type afwijst. Zowel bij het sociale als bij het mystiek-introspectieve type waardeert hij het belangrijke moment der integratie, al prefereert hij met name het laatste. Dit neemt in wezen elke projectie terug in zijn streven naar verwerkelijking van de persoon als een zelfverwerkelijking. Hoewel Vestdijk in reacties op de kritiek zijn genegenheid voor ook het sociale type heeft laten blijken, is het m.i. uit deze studie duidelijk op te maken hoezeer zijn voorkeur uitgaat naar een integratie in het individu. Dat hangt dan nauw samen met zijn opvatting van religie als een héél-wording, een streven naar eenheid. Daarin wortelt ook zijn waardering van het Boeddhisme en zijn bijzondere aandacht voor mystiek. Het streven van de alchemisten om de ‘Steen der wijzen’ te vinden heeft hij bij alle kritisch voorbehoud als een aan eigen verlangen verwant streven ervaren.

Wanneer ik met twee kritische kanttekeningen deze overwegingen afsluit, doe ik dat met aparte waardering voor een schrijver die de moed en de bekwaamheid had de religieuze dimensie aan een onderzoek te onderwerpen in een land waar men zich daarbij blijkbaar moeilijk iets anders voor kan stellen dan wat godsdienstigen en anti-godsdienstigen daarover te berde menen te moeten brengen. De eerste opmerking betreft het ‘overgangskarakter’ van het mystiek-introspectieve type. Naar mijn lezers-ervaring met dit boek sluit dit type niet alleen praktisch, maar vooral ook theoretisch deze studie af. Dat een dergelijk type zich naar de sociale kant ontwikkelen zou, lijkt mij een doorwerking in de schrijver van wat hij wellicht uit het Christendom meekreeg. Daarin immers is de medemens een naaste in het godsdienstige perspectief. Er zijn geen krachttoeren nodig om een parallel met Vestdijks waardering als zodanig tot stand te brengen.

[p. 10]

De tweede betreft de projectie zelf. Het komt mij voor dat het niet mogelijk is alle projecties terug te nemen, tenzij men zijn leven beeindigt. De projectie is niet zonder belangrijke functie; misschien maakt zij leven in de zin van menselijk dat is geestelijk leven pas mogelijk. Zij zou dan een noodzakelijk ‘hulp’ zijn in ons bestaan dat voor een literator barst van de projecties. Wij noemen dat literatuur.