Vestdijkkroniek. Jaargang 1980

[p. 41]

Nini Salet | Verfilming van ‘Het verboden bacchanaal’

‘Een speelfilm van A tot Z’, zo luidde de opdracht van Dr. Lodewijk Brunt, toen ik hem vroeg de produktie van ‘Het verboden bacchanaal’ te mogen beschrijven in het kader van het voorkandidaatsleeronderzoek Culturele Antropologie. Deze vraag berust op belangstelling voor Simon Vestdijk en de vraag hóe diens boek verfilmd wordt.

Over de produktie van speelfilms beschreven vanuit antropologisch perspectief, zijn bij mijn weten twee boeken verschenen: ‘Hollywood the Dreamfactory’ van Hortence Powdermaker en ‘Picture’ van Lillian Ross. Over verfilming van boeken van Vestdijk, schreef Wim Verstappen in Skoop 11-nr. 1, dat: ‘Bijna alle boeken van Vestdijk om verfilming schreeuwen’. Rob du Mée, zet in het artikel ‘Vestdijk en de film’ (Raster '68) uiteen, dat het droomachtige (onirische) aspect in Vestdijks boeken de filmer aanspreekt. Volgens Du Mée, voelt de filmer zonder omwegen verwantschap met een markant fenomeen als Vestdijk's behoefte tot alle mogelijke associatie vormen aan. Hij vervolgt in dit artikel ‘Dat is één van de pijlers van het denken-in-film überhaupt’. Hóe de filmers als groep ‘Het verboden bacchanaal’ vertolken, is de probleemstelling waarmee ik het spektakel beschouw.

Om te beginnen met het initiatief tot produktie van ‘Het verboden bacchanaal’, verwees Wim Verstappen me naar de producent Frans Rasker. Die vertelde, dat hij ongeveer een jaar geleden een nieuwe uitgave van ‘Het verboden bacchanaal’ zag en het kocht o.a. vanwege de grappige cover: een kleurrijk plaatje van een mollige dame in feestkledij op schoot bij een heer met hoed. Hij las het boekje, zónder de bedoeling het te verfilmen, edoch de volgende dag ontsproot de idee, dat het verhaal wellicht te verfilmen zou zijn.

Als je in de positie verkeert, dat je zo'n gedachte gestalte kunt geven, stap je naar de regisseur, die je voor verfilming geschikt acht, om te vragen wat hij ervan vindt. Zo kreeg Wim Verstappen ‘Het verboden bacchanaal’ aangeboden, om te lezen en om te kijken of hij er een film in zag. Toen Verstappen enthousiast reageerde werden de rechten gekocht.

Vervolgens wordt het scenario geschreven en worden de eerste stappen gezet om het project te financieren. Nadat het Produktie fonds

[p. 42]

voor Nederlandse speelfilms het scenario goedgekeurd heeft, wordt met verfilming begonnen. Over het schrijven van het scenario van ‘Het verboden bacchanaal’ volgen fragmenten uit een interview met Wim Verstappen, (Amsterdam Juni '80).

Symbolen:	V = Wim Verstappen
	Hvb = Het verboden bacchanaal
	Tdr = De toekomst der religie
	N = moi même.

N Waarom ben je enthousiast over de verfilming van Hvb?

V Ik vind het een heel leuk boek en het is ook goed te verfilmen, je hoeft er bijna niets aan te veranderen. De hele mise-en-scène staat erin, zowel als de suspense; het boekje is zó geconstrueerd, dat wat er gebeurt een beetje los van de grond lijkt te staan, de typische houding die die mensen hebben (tegenover sexualiteit N), schemert alleen heel raar af en toe even door. Die stemming vind ik heel aardig. Een ander aspect van het boek, dat verfilming aantrekkelijk maakt, is, dat het in één huis speelt, wat je nèt niet merkt. En er zitten leuke rollen in; je zet zes of zeven mensen neer en in principe kan je ze laten doen wat je wil, de dialoog hoeft niet meer op suspense gericht te zijn; het knappe van het boek is, dat je niet precies weet wat verbeelding is en wat in werkelijkheid gebeurt. Die avond speelt de orgie zich puur af in het hoofd van die jongen, de zestienjarige Frans van der Laan, maar vroeger is er wél een orgie geweest. Maar die avond gaat het niet door, en moeder, Mevrouw Van der Laan, heeft haar minnaar meegenomen om te voorkomen dat het uit de hand loopt, want anders gaat Oom Carl misschien wéér naar Gerrie, het twaalf-jarig dochtertje van de Van der Laans. Zij is natuurlijk ook bang dat Frans iets ontdekt, maar het is erom begonnen, omdat Oom Carl bij Gerrie is betrapt.

N Wanneer begon je met het schrijven van het scenario?

V Het scenario schrijf je in een week, maar ongeveer een jaar geleden las ik ‘Het verboden bacchanaal’ voor het eerst, tijdens de opname van ‘Grijpstra en De Gier’, want Frans Rasker wilde weten of hij de rechten moest nemen. Ik vond het een leuk boek, maar ik vroeg me af: ‘Hoe zit het exact in elkaar?’, maar na drie keer lezen, zie je precies dat het erin staat. Het is gewoon een roman, die met andere technische middelen wordt verduidelijkt.

N Je schrijft het scenario alleen, is het een manier om jouw

[p. 43]

maatschappij-kritiek te stroomlijnen via een van de figuren?

V Neen, je moet juist voorkomen, dat er een z.g. ‘port parole’ in het verhaal rond loopt, dat is helemaal verkeerd. Daarom wordt een scenario meestal door een tweede auteur herschreven, om de ‘tics’ van de eerste eruit te halen. Ik volg gewoon het boek, Vestdijk is bij wijze van spreken de schrijver van de eerste versie van het scenario. Ik ben de corrector, maar ik vind niet dat het boek zoveel ‘tics’ heeft.

N Mag je met het boek doen wat je wil?

V Bijna wel, het enige wat je niet mag, maar dat zie ik hier niet als een probleem, dat is als je vb. ‘Le Mur’ van Sartre neemt en je maakt er een sex-en-geweld film van die verder niets meer met Sartre te maken heeft, maar die toevallig ook ‘Le Mur’ heet, dan kan je een proces krijgen, maar dat is een extreem geval. Het enige wat ik aan ‘Het verboden bacchanaal’ veranderd heb, ik heb hier en daar wat ingekort en sommige stukjes zijn iets langer dan in het boek, wat ècht veranderd is, dat is de figuur van Sybrandt, die is wat opgeblazen. In de film heb je het niet alleen van horen zeggen, dat Sybrandt achter de wijven aan zit en dat is omdat Frans anders een grote lul wordt, als zijn broertje niet écht achter de wijven aangaat. In principe koop je het boek en is er een grote kans dat het fout gaat, acht of negen van de tien films gaat het fout en er is geen enkele garantie, dat de jouwe daar niet bij is. En je weet pas of ie erbij hoort, als hij een week draait.

N Heeft een schrijver niets te zeggen over wat er met zijn boek gebeurt?

V Soms krijgen ze het veto recht over wie de hoofdrol speelt, maar een goede schrijver WEET dat het een goed boek is en die wil er verder niets meer mee te maken hebben. Iedereen heeft heel exacte voorstellingen, ik heb ook andere voorstellingen, maar als het draait, dan vallen die weg, dan is het vanaf dát moment wat het is. En de schrijver krijgt die klap pas veel later als hij de film ziet.

N Wie beoordelen het script?

V Frans Rasker, de distributeurs, de acteurs... Er zijn een paar mensen die geld geven en als die het niet leuk vinden, dan gaat de film niet door.

N In hoeverre heeft het oordeel van voornoemde mensen invloed; verander je het script?

V Er zijn enkele mensen op wiens mening ik enige prijs stel, maar dat is ingewikkeld: je moet mij een beetje kennen vb. bij het schrijven heb ik soms dat ik bepaalde dingen niet of nauwelijks vertel, dan staan er twee

[p. 44]

woorden, die zeggen inderdaad perfect wat er bedoeld wordt, maar voor een heleboel mensen is het dan toch niet duidelijk. En die stukjes herschrijf je dan. Maar de distributeurs beslissen uiteindelijk of de film gemaakt wordt.

N Dus je bent zoals de distributeurs willen dat je bent?

V Neen, als ik het niet leuk vind, dan vinden de mensen het ook niet leuk: iets IS leuk, als je erom begint te lachen en dan beginnen de distributeurs ook te lachen. Maar soms schrijf je iets waarvan je weet: ‘Ik schrijf het nu wel, maar eigenlijk is het niet echt helemaal leuk’, en die scènes moeten er ook zijn. Maar af en toe moet er iets leuks zijn en dat weet je, daar is geen enkel misverstand over mogelijk. Iets leuks, dat is in de lach schieten.

N Hoe vind je het om over mensen te schrijven, die een heel ander leven leiden als jij? Vb. een drogist, ik vraag me dat mbt. Vestdijk ook af, zo'n feestje speelt zich binnenskamers af en ik neem aan dat Vestdijk een drogist kent van achter de toonbank?

V Vestdijk was heel goed in iemand observeren. Hij zag iemand, zoals een schilder iemand kan zien, die een karikatuur tekent. Vestdijk had daarin grote handigheid ontwikkeld, hij zag iemand, hij merkte een paar détails op en zag dan het verband tussen de motoriek van die figuur en bepaalde psychische eigenaardigheden. Dat doorzag hij heel snel òf hij kon in woorden suggereren dat hij het doorzag. Waar de grens ligt tussen fantasie en werkelijkheid, weet ik niet altijd precies. Er is in de hedendaagse literaire traditie niemand die dat zo kan, alleen enkele schrijvers van streekromans en soms vind ik het in damesromannetjes; dat die karakters levend beschreven worden. En dan hoef je er alleen nog maar een acteur (ice) bij te zoeken, die er een beetje op lijkt. Het is heel goed materiaal om te verfilmen, boeken van Vestdijk, maar elke beslissing die je neemt, kan er een zijn, waarop je film later de mist in gaat.

N Heeft ‘Het verboden bacchanaal’ volgens jou iets te maken met ‘De toekomst der religie’?

V ..Daar heb ik nog niet over nagedacht. Ik denk niet, dat het een illustratie is van Tdr. Het is niet zo, dat er een uitgesproken sociaaltype, een katholiek of een zen-type in rond lopen.

N Is het misschien een aspect van de ‘paradoxale verenkeling’? (Bij

[p. 45]

Fromm: ‘Liefhebben, een kunst, een kunde’, las ik een betekenis van orgiastische belevenissen: een poging van mensen om aan hun isolement te ontkomen, die me ertoe bracht, achter het houden of verbieden van een bacchanaal, een dimensie te zoeken die aansluit bij het begrip ‘paradoxale verenkeling’. Echter, dit is een onuitgewerkte gedachte N).

V Dat is iets anders. Er is wel een religieus aspect aan het houden van een bacchanaal..., maar de ontstaansgeschiedenis van Tdr verschilt erg van die van Hvb. Tdr is geschreven als reactie, om het nationaal socialisme de nek om te draaien; en als je het boek leest moet je er wel bij denken, dat hij toen in een gijzelaarskamp zat. Hvb daarentegen heeft een autobiografisch tintje. Vestdijk is als jongen daar eens tegenaan gelopen toen hij bij familie in Den Haag logeerde. Op basis van dat incident heeft hij in 1968 heel nauwkeurig een roman geconstrueerd.

N Dan zou je haast denken dat hij FRANS is?

V Ja, maar ik denk eigenlijk dat hij Arjen Merckelbach, de schoolvriend van Frans, is, want hij was een logé: maar zo moet je niet denken, hij is geen van allen, want het is een zorgvuldig bedacht en goed geconstrueerd boek, de plot en alle karakters zijn opnieuw uitgevonden en Vestdijk is evenmin Frits de vader, als Frans de zoon. Ik denk, dat als je verbanden ziet liggen met Tdr, dat daarover best een essay te schrijven is, maar dat Vestdijk er bij wijze van spreken verbaasd over op zou kijken. Ik denk, dat Vestdijk er zijn grote trots aan had, dat zijn boeken allemaal heel anders waren. Ik vind, dat ze allemaal anders zijn, op pagina één begint ieder boek al met een complete nieuwe wereld, die in één zin geheel gevisualiseerd is.

N Nadat het scenario goedgekeurd is, wat zijn dan achtereenvolgens jouw werkzaamheden aan de produktie van de film?

V Ik regisseer de film, dat is ‘casten’ en zeggen waar de camera's moeten staan. En de helft van de tijd ben ik bij de montage, samen met Frans Rasker en een ‘cutter’, dat komt omdat ik weet waarom het zo-en-zo opgenomen is. Anders zitten zij soms uren te zoeken naar iets, dat heel gemakkelijk op te lossen is.

N Wil je bepaalde beelden persé in de film?

V Ja, en als ze niet werken, dan gaan ze eruit. Maar daar is iets heel raars mee, je móet exacte voorstellingen hebben (als leidraad N), maar ze komen nooit zo uit. Film is niets anders, dan dat het de mensen stimuleert

[p. 46]

om in hun hersens een bepaald beeld te vormen. Als de gedachte die je wekken wilt, maar gewekt wordt, dan is het beeld zelf niet zo interessant.

N Waarom maak je films?

V Volgens mij is de ‘gimmick’, dat er meer over het leven te zeggen valt, dan met twee zinnen duidelijk wordt. Daarom maak je een roman, waarin je zeven of acht mensen laat rondlopen, waar iets gebeurt en dan krijg je een gevoel van: ‘Zó is het, inderdaad, zo is het, dat hebben ze goed gezien..’, en dan moet je niet vragen wat dat precies is, want dat is veel te complex. Je probeert iets helder te maken over HOE mensen in elkaar zitten en WAAROM de schrijver (en de filmer N) zo'n behoefte hebben om dat te doen, dat is aardig, maar het belangrijkste is, dat het hem lukt!

Of Frans Rasker en Wim Verstappen, zowel als de overige betrokkenen van de produktie van het ‘Verboden bacchanaal’, hiermee een wezenlijke bijdrage leveren aan de vertolking van Vestdijk, zal pas over een half jaar duidelijk worden.