Vestdijkkroniek. Jaargang 1980

[p. 18]

Max Nord | Zelfmoord: Een denkfout voor Vestdijk

Kompas der Nederlandse letterkunde, dat in 1947 verscheen en als ik mij goed herinner de eerste literaire almanak na de oorlog was (die jammer genoeg geen aardige literaire traditie herstelde) bevatte een opmerkelijk stuk van Vestdijk onder de provocerende titel ‘Advies inzake zelfmoord’. Een noot bij de titel vermeldde: Uit Essays in duodecimo. L.J. Veen, Amsterdam. Essays in duodecimo verscheen pas vijf jaar later en niet bij Veen maar bij Meulenhoff. ‘Advies inzake zelfmoord’ staat er niet in, hoewel essays ‘De kunstenaar en de moraal’, ‘Waarom is men trouw’, en ‘De zin van het komische’ zo'n advies als een inzake zelfmoord ruimschoots gerechtvaardigd zou hebben. Tussen 1947, het jaar dus van Kompas, en de verschijning van Essays in duodecimo zijn Muiterij tegen het etmaal II, De toekomst der religie (beide 1947) Astrologie en wetenschap (1949) en De glanzende kiemcel (1950) uitgekomen, maar ook in die essaybundels is ‘Advies’ niet opgenomen; evenmin als we nog een paar jaar verder kijken, in Zuiverende kroniek, dat van 1956 is. Zelfs in Het wezen van de angst, in 1968 uitgekomen maar twintig jaar eerder geschreven, wordt de zelfmoord niet behandeld, hoewel zelfmoord toch uit angst voor de dood wordt verklaard (zie o.a. prof. dr. N. Speijer Het zelfmoordvraagstuk, 1969, hoofdstuk VIII, Psychologische beschouwingen) en een tegen zichzelf gerichte agressie wordt geacht te zijn. Wat Vestdijk niet onbekend geweest kan zijn. In hoofdstukken als ‘Vernietiging van het lichaam’ (IV-4), ‘Zelfliefde’ (VIII-3a) of ‘Agressie’ (VIII-5) had zelfmoord zeker ter sprake kunnen (moeten?) komen. Maar niets daarvan. Behalve een terloopse opmerking in het hoofdstuk ‘Doodzijn en doodgaan’ (‘Het voorkomen van zelfmoord bij bezonnen individuen... wijst niet op grote verschrikkingen van de dood als zodanig’. III-2b) komt zelfmoord in Het wezen van de angst niet voor.

Het is wel duidelijk dat Vestdijk heeft afgezien van herdruk van ‘Advies’ en het is misschien van belang voor het inzicht in zijn geestesgesteldheid van de eerste jaren na de oorlog om na te gaan waarom hij dit stuk tot vergetelheid heeft getracht te verdoemen. Voor de goede orde: ook in de

[p. 19]

gedichten van Thanatos aan banden (1948, vóór 1945 geschreven) of in Gestelsche liederen (1949, in 1942 geschreven), noch in tussen 1944 en 1947 geschreven romans als De vuuraanbidders, Puriteinen en piraten, De redding van Fré Bolderhey, Pastorale 1943, Surrogaten voor Murk Tuinstra, De andere school of Bevrijdingsfeest krijgt zelfmoord aandacht.

‘Advies inzake zelfmoord’ is daarom zo opmerkelijk omdat het de indruk wekt in een dwarse bui op papier geworpen te zijn. Vestdijk noemt zelfmoord ‘een farce, een tragicomedie’; zelfmoord mislukt, psychologisch gesproken, altijd, zegt hij, en hij plaatst daarachter een uitroepteken. De ‘candidaat-zelfmoordenaar’ maakt zich volgens Vestdijk schuldig aan een denkfout. Om tot deze constructie en conclusie te komen volgt Vestdijk de redenering dat er, evenals bij zelfkennis (het zelf dat ‘kent’ en het zelf dat ‘gekend wordt’) van een dualiteit sprake is, de ‘moordenaar’ en het ‘slachtoffer’. Zij zijn niet alleen ‘niet dezelfde’, zo betoogt hij, maar ze hebben ook niets met elkaar gemeen en jagen volmaakt verschillende doeleinden na. De denkfout bestaat erin dat de nagestreefde vernietiging van het lijden er volgens hem niet meer is: ‘d.w.z. er is niemand meer aanwezig die van deze vernietiging partij zou kunnen trekken’! Ditmaal is het uitroepteken van mij.

Tot zover wordt deze op zijn minst genomen sterk eenzijdige argumentering nog op redelijke, zij het al duidelijk geïrriteerde toon naar voren gebracht; dan barst Vestdijk onverwacht in een op het eerste gezicht onverklaarbare woede uit. Er worden ‘sadistische neigingen in de moordenaar wakker, hij is nu alleen nog maar moordenaar, van top tot teen, zinloos, verwoed, zonder enig redelijk motief; en wanneer de moord, onder de naam van zelfmoord, ten slotte gepleegd wordt, aanschouwt men, dwars door het beeld van de man die zichzelf de keel afsnijdt, zichzelf ophangt, het verontrustender, doch uiterst groteske beeld van een tot Berserkerwoede vervallen halfmens, die, gespeend van alle lijden, een grijns van woest en dierlijk genot om de lippen, een andere halfmens, zijn voormalige vriend en deelgenoot, de kamer doorjaagt om hem de hersens in te slaan’.

De beschrijving houdt hier niet op en pas in de volgende, laatste alinea, komt Vestdijk enigszins tot bedaren. ‘Zelfmoord is onzinnig’ is zijn nu

[p. 20]

niet meer onverwachte slotsom. ‘Het wordt tijd een einde te maken aan dit dwaze gebruik. Zelfmoord is steeds een vergissing, berust op zelfbedrog, op een pathologische omneveling van de geest’. De zelfmoordenaar, voegt hij er nog aan toe, ‘offert aan wreedheid en angst, sadisme en masochisme, telkens met één helft van zijn wezen, dus ook nog met een verscheurde ziel, een slecht geweten’. De voorname Romein, die zich de polsaderen opende, omdat hij een leven van barbarisme versmaadde uit een hoog ethisch beginsel, Vestdijk ziet er niet anders in (laatste zin van het ‘Advies’) dan ‘de zinloze moordenaar en het ontzinde slachtoffer’ die achter elkaar aan ‘razen’...

Even opvallend in dit hier weergegeven opstel als het sterk verrassende betoog is de voor Vestdijk zo ongebruikelijk emotionele, van elke ironie gespeende betoogtrant. Het lijkt er veel op dat hij bij het schrijven van dit stuk door angst en verzet beheerst is geweest. De polarisatietheorie, die hij later in Het wezen van de angst zal ontwikkelen, zou dan zijn heftigheid verklaren. Ik neem aan dat hij zijn ‘Advies’ zowel om de inhoud als ook om de daarmee samenhangende onbeheerstheid ervan niet heeft laten herdrukken.

Het stuk is jammer genoeg, en in tegenstelling tot het meeste latere werk, ongedateerd. Biografen zullen in de toekomst misschien de datering kunnen vaststellen en daarmee waarschijnlijk de omstandigheden waaronder het ‘Advies’ geschreven is. Dat zal meer verhelderends opleveren dan nu mogelijk is. Men moet aannemen dat het tussen 1940 en 1947 geschreven is, jaren waarin moord en zelfmoord in onze directe omgeving aan de orde van de dag waren.

Het had mij altijd al verbaasd dat Vestdijk zich niet eerder of later, in welk verband ook, over zelfmoord heeft uitgelaten. Hij is er in de meidagen van 1940 van dichtbij mee geconfronteerd; hij heeft Ter Braak eraan verloren, met wie hem ‘een niet minder hechte vriendschap dan met Du Perron’ verbond. In Gestalten tegenover mij, waaruit dit geciteerd wordt, wijdt hij een alinea aan de dood van Ter Braak, die hij een neuroticus noemt; en, zegt hij, diens ‘onderhevig zijn aan depressies op momenten van hoogspanning heeft hem ten slotte ook het leven gekost’. Geen opwelling, zo stelt hij vast, maar een beginselkwestie. Zie wat ik

[p. 21]

hierboven over de ‘voorname Romein’ citeerde! De rust en zekerheid van zijn toon betekenen dat hij ruim tien jaar na het ‘Advies’ geen problemen meer heeft op dit terrein. Hoewel, bij Vestdijk weet men nooit. Evenals Ter Braak onderhevig aan, altijd weer overwonnen, depressies moet de gedachte aan zelfmoord toch menigmaal ook in hem zijn gerezen. De heftigheid waarmee hij die gedachte in ‘Advies’ verwierp - de ‘onmogelijkheid’, de onzinnigheid ervan, vergissing, zelfbedrog, omneveling van de geest - wijst er al op, wijst er tegelijk op dat hij zich belaagd heeft gevoeld en meegesleept is door een woedend verweer, waarin hij een eerder persoonlijk dan algemeen geldig standpunt heeft gevonden. De splitsing die hij aanbrengt in moordenaar en slachtoffer (‘bij een persoonsverdubbeling kan van “zelfmoord” geen sprake zijn’) moet hij op verscheurende wijze ondervonden hebben. Dat lijkt niet vreemd bij een auteur die zich in zoveel personages heeft ‘gesplitst’ als Vestdijk: ‘'k Ben één geheel, doch zeer oneindig’ (‘De parasiet’). Of moet hier van ‘verdubbeling’ gesproken worden? Ik geloof van niet.

Voor Ter Braak kan het woord van E. Durkheim uit 1897 gelden: ‘het zijn geen individuen die zichzelf doden, maar de maatschappij die zich doodt in bepaalde leden van die maatschappij’. Voor Vestdijk is dat niet het geval geweest. De individuele afhankelijkheid van de maatschappij waarin hij leeft (moet leven, niet wil leven, niet kan leven) heeft Vestdijk lang zo sterk niet ondervonden als Ter Braak. Veel meer dan Ter Braak stond hij geestelijk buiten die geordende maatschappij, had een grotere mate van onverschilligheid, van niet-betrokkenheid bij die samenleving, bewust. Zijn werk, de toon van zijn werk, getuigt er onophoudelijk van. In dat opzicht stond hij dan ook, merkwaardigerwijze, sterker dan Ter Braak, die in geestelijk verzet tegenover de samenleving van zijn tijd was opgesteld en bij die houding ‘ongesplitst’ zijn hele persoonlijkheid had betrokken. Durkheim noemt de redenen die de wereld of de zelfmoordenaar zelf aanvoert voor zijn dood ‘de schijnbare oorzaken’. Hij spreekt dan ook van de ‘zwakke plekken’ van het individu, d.i. degenen, zegt hij, die de luchtstroom (1e courant) die van buiten komt en hem tot zelfvernietiging aanspoort, het gemakkelijkst bereiken. Men hoeft geen Vestdijk-kenner te zijn, dunkt me, om te weten hoe kwetsbaar hij was. Uit het hier aan de bijna-vergetelheid ontrukte opstel blijkt wel hoe hevige storm in hem heeft gewoed toen hij het ‘Advies’ schreef.

[p. 22]

Het moet niet uitgesloten worden geacht dat het de storm is, opgestoken gedurende de spanningen die hij als gijzelaar in Michels Gestel (1942 - 1943) had doorgebracht. De verzoening met de dood heeft in Thanatos aan banden en Gestelsche liederen haar uitdrukking gevonden, wat een datering van het ‘Advies’ tussen 1942 en 1947 waarschijnlijk zou maken. Het jaar van publicatie lijkt mij eerder naar 1946 dan naar 1942 of '43 te wijzen.

Maar dat is speculatie. Van belang is vooral dat Vestdijk de neiging tot zelfmoord in de eerste of begin tweede helft van de veertiger jaren op voor hem ongekend heftige wijze onder woorden heeft gebracht en zich daarvan in 1947 zo weinig had kunnen losmaken dat hij tot publicatie overging; dat hij daarna de publicatie van ‘Advies’ (van zijn openhartigheid? van de kwaliteit van het stuk?) weer zodanig betreurde dat hij het tot zijn dood voor herpublicatie heeft verworpen. Zelfmoordneigingen bij personen van depressieve aard zijn geenszins uitzonderlijk. In Suicide and attempted suicide (1964) geeft Erwin Stengel een statistiek van psychiatrische observaties uit Londen in 1946, het jaar dat ongeveer kan samenvallen met het ‘Advies’ van Vestdijk. Van een groep van 138 patiënten die voor een poging tot zelfmoord waren opgenomen, werd bij niet minder dan 94 de diagnose depressief gesteld, d.i. bijna 75 procent.

Ondanks zijn diepe depressies is Vestdijk geen ‘zinloze moordenaar’ geworden, evenmin, gelukkig, als het ‘ontzinde slachtoffer’ waarvan hij zo neerbuigend spreekt in ‘Advies’. Maar het lijkt erop dat zijn ene helft, zijn ene ‘halfmens’, de andere wel degelijk de kamer heeft doorgejaagd. Het zal de taak van de toekomstige biograaf zijn om oorzaak en aanleiding, om de achtergrond te ontdekken van de uitbarsting die onder de koele titel ‘Advies inzake zelfmoord’ haar verhitte neerslag heeft gevonden.