Vestdijkkroniek. Jaargang 1979

[p. 60]

J.G. Kooy | Simon Vestdijk: De jacht op het verleden

Kooy begint zijn essay met de opmerking dat in veel romans van Vestdijk het conflict tussen ‘vroeger’ en ‘nu’ van centraal belang is; niet alleen in zijn historische romans, ook in de contemporaine romans is het vaak een dominant motief. Eveneens in een aantal belangwekkende essays (Het eeuwige telaat, De betovering van het verleden) blijkt zijn preoccupatie met het heden-verleden-probleem. Over deze problematiek handelt het artikel van Kooy.

Veel romanfiguren van Vestdijk kennen we in twee gedaantes: in hun jeugd en ‘later’ (cf. Zo de ouden zongen, de Slingelandtrilogie). Kooy weidt even uit over eventuele oorzaken, waardoor dit zo vaak voorkomt bij Vestdijk en voert dit terug op de opvatting door Vestdijk neergelegd in zijn essay Waarom blijft men trouw?: ‘De trouw in haar allerzuiverste gedaante bestaat in de hieros gamos tussen heden en verleden, datgene wat men geworden is en datgene wat men vroeger was en niet meer prijs kan geven.’ Kooy ziet hierin dat Vestdijk het bestaan van een ‘toen’ en ‘nu’ als een conflict ervaart. Bovendien valt hem (= Kooy) op dat deze relatie in termen van liefde weergegeven wordt en inderdaad wordt de uitwerking van het thema ‘Liefde’ dikwijls gekoppeld aan het conflict heden-verleden (ik kom daar later nog op terug).

Vervolgens houdt Kooy zich bezig met de vraag hoe Vestdijk in het algemeen over het verleden schrijft. In het essay in Gallische Facetten ‘Over de historische roman’ zegt Vestdijk dat de moeilijkheden van het genre ‘historische roman’ zouden kunnen worden opgelost als men in staat was een historische roman te schrijven alsof het een contemporaine roman was. Maar dat is volgens hem een illusie,

[p. 61]

die duidelijk maakt in welke opzichten de historische roman altijd tekort zal moeten schieten. De historische roman lijdt per definitie aan een tekort én aan een teveel. Een teveel, nl. aan beschrijving, men moet immers een bepaald tijdperk oproepen. Een aantal zaken kunnen niet bekend verondersteld worden. Een tekort, nl. aan inlevingsvermogen in de personen, figuren uit een ander tijdperk, toen men niet alleen anders gekleed was, maar ook anders dacht en leefde.

Voor Vestdijk, stelt Kooy, is de revocatie van het verleden een terug naar hoe het geweest is, niet een terug naar hoe hij denkt dat het misschien had kunnen zijn. Ik denk dat dit niet geheel juist gezien is van Kooy, omdat men tenminste aan kan tonen dat in De nadagen van Pilatus een beeld wordt opgeroepen van hoe Vestdijk dacht dat het had kunnen zijn. Eigenlijk zijn er twee soorten historische romans volgens de auteur van dit essay, de zogenaamde ‘synchronische’, een roman die eenvoudig in een als zodanig herkenbaar verleden speelt en die we zonder verdere introductie als zodanig krijgen voorgelegd, en de zogenaamde ‘diachronische’, een roman die er als roman geen twijfel over laat bestaan dat wat er gebeurt, gebeurd is, eens, vroeger (van dat laatste is Rumeiland een voorbeeld, van het eerste de Ierse romans De vijf roeiers, Ierse nachten). Via de opmerking dat de laatste roman een ik-roman is, komt Kooy op zijn volgende onderwerp, het verschil tussen een ikroman en een niet-ikroman m.b.t. historische romans.

In een aantal romans, Rumeiland, De leeuw en zijn huid, De held van Temesa, wekt Vestdijk de suggestie dat het boek de vorm heeft van memoires, m.a.w. dat de gebeurtenissen genoteerd zijn door een tijdgenoot. Het schuiven van memoires, kronieken, dagboeken tussen het verleden en de lezer is één manier, waarop de afstand tussen heden en verleden overbrugd kan worden. Een andere manier is de keuze van de ik-vorm. Alvorens hier dieper op in te gaan stelt Kooy het probleem van de grammatische verleden tijd en komt tot de conclusie dat deze tijd zowel in historische als in contemporaine romans gehanteerd wordt. Door sommigen (o.a. Käte Hamburger in Die Logik der Dichtung) wordt deze tijd dan ook gezien als een aanduiding voor het fictieve karakter van de verhaalde

[p. 62]

gebeurtenissen, vandaar ook dat deze tijd een ‘fiktionalis’ genoemd wordt. Terug naar de ik-vorm. De ik-vorm maakt het mogelijk naast de ikfiguur waarover verteld wordt een ikfiguur te introduceren die de verteller is. Er wordt iemand geschoven tussen de lezer en het verhaal uit het verleden, zodat er een spanning ontstaat tussen een heden - dat van de ik als verteller - en een verleden, zijn verleden - waarover hij vertelt.

Vestdijk heeft dit procedé overigens niet alleen in historische romans uitgebuit. Ook in de contemporaine roman Zo de ouden zongen hanteert hij het: Roel Starmans gaat zich door het vertellen van het verhaal over zijn jeugd realiseren dat de volwassenen van toen en vooral zijn preoccupaties met de conflicten van die volwassenen, zijn relatie met Jantien Schuringa tot stand hebben gebracht, maar zeker hebben doen mislukken.

Bovendien heeft het gebruik van de ik-vorm in historische romans nog een ander aspect. Vestdijk heeft dat zelf ook aangegeven in De betovering van het verleden, nl. dat een ikfiguur geacht wordt een tijdgenoot te zijn van de gebeurtenissen waarover hij het heeft, d.w.z. meer van de tijd, waarover het gaat, te weten dan niettijdgenoten, maar er minder door gepreoccupeerd te zijn.

Er zijn ook nog andere manieren om het verleden dichterbij te halen: De ene manier is om het verhaal te vertellen vanuit een epischpanoramisch gezichtspunt (Het vijfde zegel, Puriteinen en Piraten), de andere manier is die waar de camera dichtbij staat, de lezer ziet de gebeurtenissen vanuit de hoogstindividuele optiek van één man, ik of niet-ik (De nadagen van Pilatus).

Vervolgens stelt Kooy zich de vraag of men de historische romans van Vestdijk wel historische romans mag noemen. Daar zijn verschillende antwoorden op mogelijk. De verleiding is groot om bij hem te zeggen dat zijn historische romans eigenlijk geen werkelijke vertegenwoordigers van het genre zijn, maar psychologische romans, met dezelfde thematiek als de andere, als men echter (en Kooy doet dat) het eenvoudigste criterium hanteert, een roman die zich grotendeels afspeelt in een als zodanig herkenbaar verleden is een historische roman, dan kan men Vestdijks historische romans wel degelijk historische romans noemen.

[p. 63]

Vestdijk heeft zich (ik mag wel zeggen uiteraard) ook met dit probleem beziggehouden: Waar houdt het verleden op verleden te zijn of waar is het heden het heden niet meer? In zijn eigen werk zijn twee romans over de Tweede Wereldoorlog grensgevallen, omdat ze gebonden zijn aan een specifiek, maar wel recent verleden: Pastorale 1943, en Bevrijdingsfeest. Vestdijk stelt het als volgt: Wanneer verdwijnt voor de lezer het verschil tussen een roman die als historische roman is geconcipieerd en een roman die ooit een contemporaine roman was, maar die zich afspeelt in een ‘heden’ dat steeds meer verleden wordt? Blijft dat verschil altijd zichtbaar? Vestdijk vindt van wel, omdat de documentatie die voor een historische roman noodzakelijk is, altijd zichtbaar zal blijven. Voor bovengenoemde romans (over de Tweede Wereldoorlog), stelt Kooy terecht, geeft dit overigens geen uitsluitsel.

Kooy sluit zijn essay af met een beschouwing over de spanning die er tussen heden en verleden bestaat in een aantal romans van Vestdijk in samenhang met een belangrijk motief in zijn werk, de relatie tussen het onbereikbare verleden en de onbereikbare vrouw (cf. De koperen tuin, waarin het verleden niet alleen voorbij is, maar ook het karakter heeft van een fataliteit). Bovendien legt Kooy nog de nadruk op het gewelddadig karakter van die confrontatie tussen heden en verleden in De nadagen van Pilatus (de nagespeelde kruisiging) en in De Held van Temesa (de geweldpleging van de priester Plexippos). Daarnaast heeft het heden-verledenthema, ik heb het al aangegeven, een sterk erotische geladenheid. Kooy gaat zelfs zover om te stellen dat het verlangen naar de geliefde primair een binding is aan het verleden, en daarmee aan de onbereikbaarheid. Een belangrijk motief om de geliefde te bezitten is dikwijls het idee, dat zij zelf een verleden bezit. Men wil weten wat er zich in dat verleden heeft afgespeeld. De voorbeelden hiervan liggen voor het oprapen: Het verleden van Jantien Schuringa in Zo de ouden zongen, dat van Trix Cuperus in De koperen tuin, dat van Anne Boney in Rumeiland. In al die drie boeken is sprake van een fascinatie die de vrouw op de manlijke hoofdfiguur uitoefent door het vermoeden van andere relaties. In alle drie wordt het heden - de liefdesrelatie die op een bepaald ogenblik bestaat - en het

[p. 64]

verleden - van de geliefde - uitgebeeld als (en hier laat Kooy Vestdijk weer aan het woord) een conflict tussen het ‘algemene’ en het ‘bijzondere’. De begeerte van alle anderen tegenover het exclusieve bezit, de subjectieve liefde, die niet zelden leidt tot idealisering.

Kooy acht, en daarmee sluit hij zijn artikel af, het boeiende in Vestdijks beste romans vooral dat hij het schematische (de tegenstelling heden-verleden) weet te verzoenen met uiterst concrete en menselijke gebeurtenissen.

(H.B.)