Vestdijkkroniek. Jaargang 1979

[p. 58]

R.A. Cornets de Groot | Intieme Optiek, een feuilletonessay,
's-Gravenhage-Rotterdam 1973

Zoals de ondertitel al aangeeft is het laatste boek^*) van Cornets de Groot anders opgebouwd dan diens voorgaande essaybundels. Dit boekje, artikelen bevattend die eerder onder dezelfde titel in het inmiddels opgedoekte tijdschrift Soma verschenen zijn, is één doorlopend essay met een duidelijke compositie: begin en eind staan in het teken van de antikritiek, waarbij resp. Blok en Zuiderent als kop van Jut fungeren (CdG is hier ongekend fel, niet geheel zonder reden, dunkt mij), het gedeelte daar tussenin is grotendeels gewijd aan de auteur die CdG, en hij niet alleen, zozeer bewondert, Simon Vestdijk.

Een nieuw element in dit boekje is ook de onderbreking van de literair-critische stukken door autobiografische notities, waardoor de titel op zijn minst tweeduidig wordt - en dat is altijd aardig - maar niet alle lezers zullen met het strooigoed van deze persoonlijke noten ingenomen zijn (Tom van Deel in De Revisor bijv. was dat niet).

Om dit middenstuk gaat het hier natuurlijk. Evenals in zijn monografie Vestdijk op de weegschaal, Leiden 1972, gebruikt CdG de typologie, die Vestdijk in De toekomst der religie hanteerde, als basis voor een beschouwing van Vestdijks fictionele werk. Terzijde: het is vooral CdG geweest die op het belang van deze grote studie voor de interpretatie van zijn overige werk gewezen heeft¹⁾ en al moet men bij een dergelijke aanpak de nodige voorzichtigheid in acht nemen, van heuristische waarde is die zeker.

Zoals men weet, gaat Vestdijk in TdR uit van drie mensentypen: het metafysische type, voor wie alleen de ‘vertikale waarden’ tellen, het sociale type, voor wie juist de ‘horizontale verhoudingen’ van belang zijn en het mystisch-introspectieve type, dat individualisme en kollektivisme als twee mogelijke gezichtspunten ziet, die het beurtelings in kan nemen (de formuleringen zijn van CdG, a.w., p. 57). Op het eerste gezicht valt met deze driedeling een

*) Inmiddels verscheen: De kunst van het falen, Den Haag 1978.

1) Vóór hem heeft, voorzover ik kan nagaan, alleen Th. Govaart dit gedaan in zijn boekje Simon Vestdijk, Brugge 1960 (1971³).

[p. 59]

periodisering van Vestdijks werk te geven: voor de oorlog is het ‘metafysisch’ van aard, tijdens de oorlog geschreven werk vertoont ‘sociale’ kenmerken, het naoorlogse werk zou men ‘mystischintrospectief’ kunnen noemen. De stelling van CdG is nu dat Vestdijks schrijverschap in wezen altijd hetzelfde is gebleven, dat hij nooit éénzijdig was (in pregnante zin), dat hij steeds uit was op het overbruggen van tegenstellingen. Een dergelijke houding nemen ook zijn verhaalpersonages in, bijv. de ik-verteller uit het vooroorlogse verhaal Het veer, voor CdG een sleutelverhaal (zie ook zijn Vestdijk op de weegschaal).

Deze switch-techniek, Vestdijk eigen, is tot systeem verheven in de roman De dokter en het lichte meisje, waarin de verteller, de arts Paul Schiltkamp, zijn eigen situatie terugvindt in die van Hercules op de tweesprong: ‘ze betreuren het allebei evenzeer van de twee mogelijkheden niet het alternatief te hebben gekozen... (zij) blijven zich bewegen tussen het ene en het andere uiterste - tot het evenwicht wordt bereikt’ (p. 66). Schiltkamp moet zijn ‘patroon’ niet alleen navolgen, hij moet zich om een eigen identiteit te verwerven aan diens macht ontworstelen, hij moet hem verraden²⁾ om zelf vrij te worden. Dit proces kan men in vele andere romans beschreven vinden (CdG heeft dit in het in n.2. genoemde artikel laten zien). Op wie lijkt Schiltkamp nog meer dan op Hercules? Op het mystischintrospectieve type natuurlijk - en op Vestdijk zelf, die in een brief aan Theun de Vries liet blijken dat de romanstof autobiografisch materiaal bevat. Maar ook op het weegschaaltype (Libra heeft, zegt mevr. Burgers - door CdG aangehaald - ‘de gewoonte om alles van twee kanten te bekijken’) en dat is niet verwonderlijk, want Vestdijk was een weegschaal. Zo blijken astrologische principes door het hele werk van Vestdijk heen een grote rol te spelen en op de weg naar meer inzicht in deze esoterische kanten van Vestdijks oeuvre blijkt CdG opnieuw een betrouwbare gids.

(R. v.d. P.)

2) Niet hier, maar wel bijv. in zijn Gids-artikel ‘De artistieke opbouw van Vestdijks romans’ (1962), heeft CdG gewezen op het belang van Vestdijks essay ‘De grootheid van Judas’, dat een uitwerking is van wat Fens later het ‘meester-leerling motief’ zou noemen.