Vestdijkkroniek. Jaargang 1979

[p. 19]

H. Noordermeer | 's Konings Poppen I

Inleiding

In de novelle ‘'s Konings Poppen’ uit 1932 laat Vestdijk de lezer binnenwandelen in het leven van Lodewijk XIII. Beelden uit zijn verleden gaan door hem heen op het moment dat Lodewijk zijn handtekening moet plaatsen onder het doodvonnis van zijn gunsteling Cinq-Mars. Voor de argeloze lezer, zoals ik mezelf ook voelde bij eerste lezing, wekt Vestdijk enige verkeerde indrukken op. Wanneer men meent te kunnen vertrouwen op een uitgebreide en eerlijke historische documentatie, zoals men van Vestdijk gewend is, komt men ditmaal bedrogen uit.

Om dit aan te tonen, zal ik het verhaal voor u toetsen aan de historische feiten.

Bron

Voor de biografie van Lodewijk XIII raadpleegde ik het zeer uitvoerige boek van Louis Vaunois ‘Vie de Louis XIII’ (1961). In zijn bronvermelding vertelt Vaunois, dat in 1932 een grote hoeveelheid brieven van Lodewijk XIII en Richelieu door de Franse staat werd verworven. Vaunois volgt het leven van de koning dag voor dag, hierbij steunend op deze correspondentie en op het dagelijks rapport van Lodewijks lijfarts.

Het is waarschijnlijk geen toeval dat ‘'s Konings Poppen’ in 1932 is geschreven.

Het verhaal

Het omstreden karakter van Lodewijk XIII heeft Vestdijk blijkbaar zeer geboeid.

Lodewijk werd koning van Frankrijk in 1610, na de moord op zijn vader Henri IV.

Zijn moeder, Maria de Médicis, was regentesse voor hem van 1610 tot 1614. Daarna regeert Lodewijk officieel zelf, al laat hij de feitelijke macht bij zijn raadgevers.

Dit waren achtereenvolgens:

Concini ('14-'17)

[p. 20]

De Luynes ('17-'21)

Richelieu ('24-'42)

Mazarin ('42-'61, na 1643 onder Koning Lodewijk XIV)

Vaunois beschrijft uitvoerig het huwelijk van Lodewijk met de Spaanse prinses Anne Marie Mauricette d'Autriche, van de voorbereidingen tot de echte voltrekking ervan. Beiden waren veertien jaar oud, zoals Vestdijk ook beklemtoont:

‘Wel tot op de dag van zijn huwelijk - een halve maand na zijn veertiende verjaardag - heeft hij (met zilveren soldaatjes) gespeeld, zo en op andere wijzen. Ook de jonge bruid trouwens speelde nog, met kleine honden vooral, (...)’

Hier blijkt Vestdijk dus zeer nauwkeurig op de hoogte van de biografische gegevens.

Het huwelijk van Lodewijk met Anne werd op de volgende wijze voltrokken:

Op 25 aug. 1612 werden de huwelijkscontracten getekend.

Op 18 oct. 1615 vinden de huwelijken plaats van bruid en bruidegom met elkaars vertegenwoordigers, ieder in z'n eigen land.

Op 21 nov. 1615 is hun eerste ontmoeting, in de buurt van Bordeaux:

De dag dat Anne officieel ontvangen zal worden, gaat Lodewijk haar in een koets tegemoet. Hij laat haar koets stoppen, kijkt haar enige tijd aan en zegt dan: ‘Io son incognito, io son incognito.’ Later die avond wordt Anne door Lodewijk en zijn moeder officieel ontvangen.

Op 25 nov. 1615 is de kerkelijke inzegening van het huwelijk. Diezelfde dag vindt de ‘consommation du marriage’ plaats, op verzoek van Maria de Medicis: ‘Mon fils, ce n'est pas tout d'être marié, il faut que vous veniez voir la reine votre femme, qui vous attend.’

Onder het toeziend oog van hun beider voedsters bevestigt

Lodewijk zijn huwelijk met Anne twee maal.

Hoewel ook hierover geen absolute zekerheid bestaat, heeft de bevestiging zeer waarschijnlijk wel plaatsgegrepen. (Vestdijk dacht echter van niet)

Pas drie jaar later heeft Lodewijk voor de tweede keer het bed met

[p. 21]

zijn echtgenote gedeeld. Het echtpaar was toen dus zeventien jaar.

Hoewel men algemeen aannam dat Lodewijk XIII homosexueel was, noemt Vaunois er enkele argumenten tegen:

a)	Hij was zeer religieus, net als De Luynes.
b)	Hij had dezelfde strenge biechtvader als De Luynes.
c)	Hij was zich te zeer bewust van zijn verantwoordelijkheid als koning van Frankrijk, om het risico van een schandaal te willen nemen.
d)	Als koning van Frankrijk werd zijn doen en laten 24 uur per dag door zijn hofhouding in de gaten gehouden.

De kans dat Lodewijk inderdaad tot homosexuele daden is gekomen is dus m.i. wel zeer klein.

Een aperte historische onjuistheid begaat Vestdijk, als hij de? in 1610 ermoorde Henri IV nog laat leven na 1615. Vestdijk laat de ‘dikgeworden vader’ aanwezig zijn bij het huwelijk, ja zelfs een ‘homerisch hossend hof’ aanvoeren, waarmee hij zijn zoon naar de ‘werkelijk-eerste nacht voortstuwde, - geruime tijd na de door iedereen, behalve door hemzelf, beklonken bruidsnacht, een bruidsnacht van nieuwsgierige kinderen, feestelijk, bang en ijl...’

De beschrijving van het leven van De Luynes (Charles d'Albert, duc de Luynes, connétable de France), zoals Vestdijk die geeft, berust geenszins op de historische feiten.

De Luynes heeft Lodewijk niet verraden. Hij stierf ook niet op het schandblok. Tijdens de Negende Hugenotenoorlog (1621) sterft hij in zijn bed aan roodvonk.

Over Richelieu, die in 1624 de voornaamste raadsman van de koning wordt, zwijgt Vestdijk in alle talen. Wel is er in het verhaal sprake van een kanselier, maar dit kan Richelieu niet zijn. Als Lodewijk XIII in 1642 het doodvonnis van Cinq-Mars tekent, is Séguier de kanselier. De minister Richelieu is dan al ziekelijk en zal een maand later sterven.

[p. 22]

Deze marquis de Cinq-Mars, Henri Coiffier Ruzé d'Effiat, leefde van 1620 tot 1642 en was vanaf 1639 de gunsteling van Lodewijk. Hij beraamde een aanslag op Richelieu. Daartoe sloot hij een verdrag met Spanje, waarmee Lodewijk in oorlog was. Van dit verdrag kwam een copy bij Richelieu terecht en op 12 september 1642 werd Cinq-Mars te Lyon onthoofd.

De jachtpartij bij de hoofdstad, aan het slot van de novelle, is niet historisch. Op de dag van de executie bevond Lodewijk zich in Manteuil à Monceaux. Hij zwierf in die periode door Zuid-Frankrijk i.v.m. de oorlog met Spanje.

Cinq-Mars stierf dus ook niet drie maar een-en-twintig jaar later dan De Luynes.

Een vrij nauwkeurige relatie- en karakterbeschrijving geeft Vestdijk van Louise de la Fayette, al kloppen ook hier de jaartallen niet. (toen De Luynes stierf was Louise twee jaar oud).

De karaktertekening schijnt mij wel juist: Een ‘vervolmakend tegenwicht’ voor De Luynes. Ze speelde schaak met de koning, ze las boeken.

Louise de la Fayette werd geboren in 1618, aan het hof geintroduceerd op 18 maart 1633 en was in 1635 al ‘fille d'honneur de la reine’.

De idylle van Lodewijk en Louise begint op 20 febr. 1635 als ze elkaar ontmoeten op een jachtpartij van koning en koningin.

In 1637, tegen de zin van Lodewijk XIII trekt ze zich terug in het klooster van de orde van de Heilige Maria Visitatie.

‘De koning heeft haar nooit aangeraakt. Zij is alleen maar de enige vrouw, met wie hij kan omgaan zonder te blozen. Maar laat hen vooral denken dat zij zijn minnares is!’

Louise was inderdaad nooit de maîtresse van Lodewijk. Hij was wel degelijk verliefd op haar en heeft haar zelfs voorgesteld in Versailles te komen wonen, maar van deze zwakheid is hij weer spoedig teruggekomen en heeft zijn voorstel geannuleerd.

‘Zelfs Mlle de Lafayette, die nu zo oud en wijs geworden was, dat haar godsvrucht voor de eeuwigheid bestemd scheen (...)’

De la Fayette, nu 21, was vijf jaar tevoren in het klooster gegaan.

[p. 23]

Bedoelt Vestdijk dit soort godsvrucht? Waarschijnlijk niet, want verderop suggereert hij dat Lodewijk met haar zit te schaken.

‘(...), nu Mlle de Lafayette zijn haren streelt, zijn lichaam vermijdt, zoals steeds, en zich verontrust over zijn bleekheid.’

Ook hier laat Vestdijk denken dat Louise en de koning elkaar regelmatig ontmoeten.

Slotopmerkingen

In Vestdijks verhaal komt Lodewijk XIII naar voren als iemand met weinig kontakten in de persoonlijke sfeer:

-	de vrouwen die De Luynes moet verjagen,
-	de eenzaamheid van de koning op het eind.

Dit facet van het leven van Lodewijk is door Vestdijk goed tot uitdrukking gebracht, evenals zijn relatie met Louise de la Fayette. Daarnaast heb ik een groot aantal onnauwkeurigheden uit het verhaal gelicht, waarvan vooral het gegoochel met tijdstippen en De Luynes' dood opvalt.

Het is mij echter niet mogelijk om te vertellen, of de meestal uitstekend gedocumenteerde Vestdijk deze fouten met opzet in het verhaal heeft gezet/laten staan.

Tenslotte mag ik voor een verrassende samenvatting van het leven van Lodewijk nog wijzen op Vestdijks gedicht ‘Lodewijk XIII’ uit ‘Klimmende Legenden - Onttroonden’. Dit gedicht stamt ook uit 1932.

[p. 24]

Lodewijk XIII

Toen men hem samenlei, ruim veertienjarig,
Met de Infante naakt in 't bruiloftsbed,
Maakte hij in 't geheim 'n eind aan 't voorbarig
Bestaan, waartoe men hem had aangezet.

Haast sinds zijn geboorte; vrij en onbesmet
Wilde hij leven, al zou duizendsnarig
De Staats-Cupido snorren door 't salet,
Waar dynastie en overspel eenparig

't Geslacht beheerschen. En kort na dit trouwen
Werd hij weer kind: valken en vogelweiden
Vervingen 't handgemeen met edelvrouwen.

Met mannen sliep hij, rein, later als man,
En zag verbaasd terug op 't leven van
Ouden woest'ling, dat hij als jongen leidde.