Vestdijkkroniek. Jaargang 1979

[p. 25]

M. Boks-Schoute | 's Konings Poppen II

Men kan het werk van Vestdijk op vele manieren benaderen. Op de historische analyse van Hans Noordermeer volgt hier een poging tot literair-psychologische tekstverklaring.

In het gedicht ‘Lodewijk XIII’ heeft Vestdijk zijn gevoelens gesublimeerd: na zijn prille jeugd aan het hof, waar ‘duizendsnarig de Staats-Cupido snort door 't salet’, en zijn bruiloft op 14-jarige leeftijd met het even-oude spaanse prinsesje, keert de jonge vorst zich voorgoed af van alles wat is ‘handgemeen met edelvrouwen’. Het laatste tercet luidt:

‘Met mannen sliep hij, rein, later als man
En zag verbaasd terug op 't leven van
Ouden woestling, dat hij als jongen leidde.’

De figuur, die Vestdijk in de novelle schildert, is veel gecompliceerder, tragischer en geloofwaardiger. Eén overeenkomst is er, wat vorm betreft: zoals het sonnet een geraffineerde vorm is van een gedicht, zo is de novelle een geconcentreerde vorm van een roman. De mogelijkheden van de novelle heeft de auteur hier ten volle uitgebuit: steunend op een enigszins bekende historische achtergrond, kan de schrijver in kort bestek veel bereiken.

De ontwikkelde lezer kent de namen van Lodewijk XIII, van Cinq-Mars, misschien van de Luynes. Richelieu zal hij niet direct missen; het gaat meer om de sfeer van het franse hof; men voelt dat de middeleeuwen nog dichtbij zijn, zoals blijkt uit de grove grappen, de valkenjacht en de naam van ‘Mignons’ voor gunstelingen.

Ergens is sprake van: ‘een nieuwe roman de la ‘rose’, de ‘Roman de la Rose,’ is een eindeloos, zinnebeeldig gedicht, waarin veel middeleeuwse wijsheid is opgeslagen, naast een typische minachting voor en afschuw van de altijd trouweloze en onbetrouwbare vrouw. Maar achter die franse hofsfeer en dat historische decor gaan de ware bedoelingen van de auteur schuil. Pierre H. Dubois schrijft op de omslag van de uitgave van de Bezige Bij: ‘Het is waarschijnlijk, dat juist de novellen en verhalen van Vestdijk, die als het ware in raccourci of gecondenseerd, zijn problematiek, zijn verhouding tot de wereld en het leven weerspiegelen, de sleutel kunnen geven

[p. 26]

tot de structuur van het schrijversfenomeen dat Vestdijk is.’

Wat is dan in deze novelle de problematiek, die de schrijver wil belichten? Is de historische achtergrond maar een artistiek hulpmiddel bij het beschrijven van een algemeen menselijk probleem, waar ook de auteur zelf mee worstelde?

Vestdijk beschrijft, hoe er in een mens twee neigingen kunnen huizen: enerzijds een streven naar reinheid, dat te vinden is in de jeugd, in een sportief en sober leven, anderzijds een heftig verlangen naar het ‘volle’ leven, uitbundige, zinnelijke vreugde, bevrediging van alle hartstochten, zonder remmingen van moraal of stand.

Door als hoofdpersoon een koning uit het ver verleden te kiezen, verkrijgt de auteur de vrijheid zich uit te spreken en kan hij zijn fantazie de vrije loop laten, onder het mom van de historische feiten. Niet, dat Vestdijk zich niet zou hebben gedocumenteerd, op de hem eigen scherpzinnige wijze. Hij moet echter voor zijn personages bepaalde karakters creëren; een bedachtzame scherpe politicus en staatsman als de Kardinaal de Richelieu, die al vanaf 1624 als Chef du Conseil de macht in Frankrijk in handen heeft gehad, kon hij niet gebruiken. Misschien, ondanks de historische onmogelijkheid en de verkeerde betiteling als ‘kanselier’, denkt Vestdijk toch aan hem, als de opsteller van de aanklacht tegen Cinq-Mars; misschien was het Richelieu, die de koning, nadat hij het doodvonnis van zijn mignon had ondertekend, in de corridor tegen komt: ‘Bruine lippen, door twee huidplooien gezadeld, werden eensklaps stil en aandachtig. Maar in de ogen kwam de heerszucht van een ganse camarilla samen.’

De tegengestelde menselijke neigingen worden gepersonifieëerd in:

a)	de vader van de koning: Hendrik IV, omgeven door vele vrouwen, gezond, sensueel, dol op feesten en grove grappen; (of dit werkelijk het karakter van de grote staatsman is geweest doet er niet toe)
b)	de mignons, zijn vrienden, inzoverre zij de koning beschermen tegen opdringerig vrouwvolk en met hem op de valkenjacht gaan;
c)	Mlle de Lafayette, een hofdame, op wie de Koning verliefd is, zonder haar ooit te hebben aangeraakt.

Prachtig is het portretje van deze geestelijke vriendin, met wie de koning schaak speelt, het aristocratisch spel met de ivoren stukken:

[p. 27]

de koning, de raadsheer, de dame, de toren... Zij begrijpt hem zonder te vragen, trekt zich terug in een klooster, maar houdt contact met het hof. Dat was in die tijd zeer goed mogelijk; ook Anne, de koningin, leefde in een klooster; toch werd zij de moeder van Lodewijk XIV!

Keren wij terug tot de hoofdpersoon van het verhaal. Al door zijn hoge positie is de koning geïsoleerd en eenzaam, ondanks zijn hofhouding, die de ganse dag om hem heen is. In theorie is hij almachtig, hij kan zijn hartstochten uitleven, als hij dat wil; zijn onderdanen gehoorzamen, als poppen, als zilveren soldaatjes.

Maar het conflict zit in het karakter van deze Lodewijk XIII: als kind al werd hij verscheurd door tegenstrijdige gevoelens: hij bewonderde zijn levenslustige vader maar hij schaamde zich tegelijkertijd.

‘...niemand ontzag zijn schaamte, die zelfs niet vergaan wou, als hij al de anderen overtroefde en, in zijn hemdje rondspringend grijze ministers deed glimlachen over zijn voorgenomen exploten in een toekomstig staatsiebed.’

Hier ligt dus de kern van de tragiek, waardoor de novelle zo dramatisch eindigt. Het, op wanstaltige wijze voorbereidde en voltrokken kinder-huwelijk was een mislukking; het versnelde het proces van zelfkennis van de knaap, die ‘zichzelf werd’ en ‘zich verschanste in een snel veroverd idealisme.’ Maar dit innerlijk conflict, dat maakt, dat de koning, terugziend op zijn leven, zich alleen talloze vernederingen herinnert, hem aangedaan door zijn oude, dikgeworden vader en de bulderende, dansende hofhouding, vreet nog dieper. Angsten bekruipen hem voor vrouwen achter gordijnen, die hem zullen grijpen; hij droomt van de dansende verkoopster met de naakte dijen. Zelfs des nachts, als zijn vriend Cinq-Mars naast hem slaapt in het staatsiebed, is hij ten prooi aan nachtmerries, dromend van zijn vader. Ten slotte is zijn hoofd vol scabreuze anecdotes en lacht hij zelf uitbundig mee om de schuine moppen, die Cinq-Mars hem, op zijn verzoek vertelt. Op een nacht vermoordt hij zijn vriend bijna. Cinq-Mars wordt verbannen... Dan bereidt de kanselier, ‘geduldig en rabulistisch’ (met verdraaiing van het recht) de aanklacht voor. Het stuk ligt te

[p. 28]

wachten op des konings handtekening.

‘Naar verlossing hunkerend, heft zich het lange, vrome profiel naar het gekleurde licht, dat hem altijd geholpen heeft, geholpen met de steun van schonere allegorieën dan een meesterhand op glas schilderen kan.’ In dit glas-in-lood raam zijn drie allegorische figuren uitgebeeld: Majesteit, Vriendschap en Liefde. Majesteit verbeeldt wijsheid en deugdzaamheid, Liefde heeft de trekken van Mlle de Lafayette en Vriendschap is een gebaard man met Griekse heldenallures. Door een dans zullen ze de moeilijkheden oplossen: ‘Het zal niet nodig zijn wéér een mens te offeren als de poppen zich maar stichtelijk houden.’ Zal Majesteit met één van hen een verbond kunnen sluiten? Helaas, er volgt in een wilde dans van Vriendschap en Liefde een gedaanteverwisseling: Liefde verandert in de dansende verkoopster, die bijna levensgroot met blote dijen rondspringt en Vriendschap - een mengeling van Cinq-Mars en de Luynes, achtervolgt. Samen bespotten zij Majesteit. Die echter maakt een nog vreselijker gedaanteverwisseling door: ‘wie danst daar... wie anders danst daar dan de vlezige schim van zijn vader, teruggekomen om nog éénmaal van dit festijn rondom de goede zoon mee te genieten, naakt en gebruind, zwetend, schaterlachend, jankend als een gegeselde Sileen?!...

Dan tekent hij: ‘En onder het woord “Lodewijk XIII”, zijn steile handtekening, schiet een dikke streep over het papier; druppels spatten ter weerszij van het zog van deze haal’...

De teerling is geworpen: door deze tweede terechtstelling is als het ware een wrede wet bevestigd: gunstelingen, vrienden, beschermers worden glimlachend opgeofferd, als het Staatsbelang het eist.

Evenmin als in de wereld van Marcel Proust is liefde of vriendschap in staat tot een duurzame overwinning. Eenzaam blijft de vorst achter, op de dag dat Cinq-Mars ergens, ver weg terecht wordt gesteld. ‘Hij zal vrolijk worden - zo goed kent de koning hem - en nog iets willen zeggen, of willen wuiven. Maar hij zal zijn heer niet afvallen, neen, niet vervloeken, zomin als de Luynes dit gedaan heeft.’

Dus toch: liefde zelfs tot in de dood?

Deze vraag zal een andere Vestdijk-bewonderaar moeten beant-

[p. 29]

woorden!! De karakters van de mignons en van Henri IV zijn zeker niet historisch; het zijn scheppingen van Vestdijk. Maar hoe fascinerend! Ook in vroeger eeuwen was niets menselijks ons vreemd.

Zo beleven we hier een verstild drama, wreed en barbaars, verfijnd en decadent.