Vestdijkkroniek. Jaargang 1978

[p. 23]

D. Vriesman | ‘Bring him back alive’

8-5-'78

Al jaren volg ik met belangstelling alle vaak verwoede pogingen die in de Vestdijk Kroniek worden gedaan om het fenomeen te ontraadselen. Met verwondering stel ik vast dat ik ongevraagd en in gedachte de rol van scheidsrechter ben gaan innemen met een vanzelfsprekende arrogantie als ware het een simpele schietwedstrijd en verborg het doel van al die essays voor mij geen enkel raadsel.

Maar het geheim daar weer van is, dat de kennismaking met het werk van Vestdijk zich bij mij uitstrekt over een periode van ruim veertig jaar en dat ik in die tijd het raadsel steeds duidelijker ben gaan zien en leren aanvaarden. Ik heb mij neergelegd bij het feit dat het mij niet meer gegeven zal zijn het raadsel te doorgronden, maar ben mij wel meer bewust geworden waar het gezocht moet worden. Maar wat is een raadsel? Kort geleden las ik een apodictische uitspraak van W.F. Hermans, dat een raadsel waar geen oplossing voor is geen raadsel is. Daar stel ik tegenover dat een raadsel dat opgelost kan worden ophoudt een raadsel te zijn. Een woordenstrijd waar de basis van is of we de eigen beperktheid al dan niet als maatstaf aanvaarden.

Maar goed, daar sta ik dan naast die schietschijf om de resultaten te registreren van de schoten die er worden gelost. Zoals ik al gedacht had is er geen voltreffer bij. De schoten komen terecht in de range van ‘aardig in de richting’ tot ‘volslagen missers’. Daarbij doet zich het paradoxale feit voor dat juist die schrijvers, die zelf menen hem precies te hebben getroffen het verst van hun doelwit verwijderd zijn en dat andere schrijvers, die omzichtiger te werk gaan en ruimte over laten voor de twijfel, dichter in de buurt terecht komen.

Maar laat ik beginnen bij hen die niet schroomvallig zijn, de overtuigden, die met zelfvoldane gezichten missen, omdat ik meen dat daar de oorzaak van het gemakkelijkste is op te sporen. Dat zijn zij, die denken Vestdijk te kunnen benaderen met een door een ander uitgedacht systeem of theorie, die zij zich eigen hebben gemaakt om er vervolgens Vestdijk mee te lijf te gaan. Die denksystemen zijn dan afkomstig uit de filosofie, psychologie, sociologie, religie of taalwetenschap en lijken één overeenkomst te hebben: dat ze veel

[p. 24]

stof doen opwaaien waardoor we minder in plaats van meer gaan zien. Het is de starheid en het imperatieve van welk denksysteem ook dat zich niet verdraagt met de elastische, bewegelijke, van belichting steeds wisselende denkwereld van Vestdijk, die wist nóch de buitenwereld, nóch zichzelf ooit werkelijk te zullen doorgronden en dus te werken met veronderstellingen die de schijn hadden van meer of minder plausibel te zijn. Een spel dat hij met de grootst denkbare overgave bedreef en waar hij maar één werkelijk grote vijand bij had die hem angst inboezemde; de verstening, de verstarring... het systeem. Om hem daarom nu uitgerekend uit die hoek te willen benaderen moet op een mislukking uitlopen. Men zal mij tegenwerpen, dat hij zichzelf toch heel duidelijk met verschillende gebieden van de wetenschap (medicijnen, psychologie, filosofie, religie) heeft ingelaten op een wijze dat vakmensen er met ontzag over spreken, zodat juist het benaderen via die weg toch het meeste houvast op moet leveren? Is het dan niet opgevallen hoe Vestdijk, als was hij verschrikt na het verrichten van een wetenschappelijke prestatie, zich telkens weer vlug terug trok, als had hij zich ingelaten met iets dat niet mocht, dat in de grond weer niet ‘waar’ was en zo wil het gebruik nu eenmaal in de wetenschap toch als zo ‘waar’ mogelijk moest worden voorgesteld? Ik zeg niet dat zijn wetenschappelijk werk van geringe importantie zou zijn, dat is een kwestie die de vakmensen maar moeten beoordelen, maar wel dat we Vestdijk het meest volledig uit zijn literaire werk te voorschijn zien komen. Daar werd hem geen starre vorm opgedrongen waar hij aan had te beantwoorden, maar was hij vrij in het kiezen van die vorm die het meest met zijn persoon en zijn denkwereld correspondeerde. Daarom nogmaals, willen we het leven niet uit Vestdijk persen, dan is het laatste wat we mogen doen hem met voorgeprepareerde systemen te lijf gaan. omdat hij zelf daar in wezen wars van was, al mocht hij dan wel eens even mee willen parafraseren uit speelsheid of nieuwsgierigheid om te kijken waar dat op zou uitlopen, maar nooit uit overtuiging.

Maar als ons dan alle vangsystemen worden ontnomen om Vestdijk te benaderen, hoe moeten we hem dan ‘thuis brengen’. In de eerste plaats is ‘thuis brengen’ een rot uitdrukking en in de tweede plaats is een kenmerk van een fenomeen zich niet thuis te laten brengen,

[p. 25]

omdat hij ons blijft intrigeren. De enige manier om Vestdijk te benaderen is om zich in hem te ‘verliezen’ door hem te lezen en te herlezen, hem te ‘ondergaan’, hem zonder enig vooroordeel aandachtig te proeven. Dit bereid zijn zich blanco op te stellen en zich mee te laten voeren en dat hele bagagenet, gevuld met oordelen en vooroordelen, waar we allemaal over beschikken, zolang als maar enigszins mogelijk is ongebruikt te laten. Verwonderd en wat vervreemd van onszelf zullen we in zijn wereld rondkijken, waarin - en dat zullen we moeten toegeven - meer te zien en te ervaren is dan in die wereld die wij achter ons lieten liggen. Sterker, we gaan er ons een verwijt van maken hoe dit alles ons ooit is kunnen ontgaan. Een identificatieproces dus?

Ja. De moedigen onder zijn lezers zullen dit proces rustig zijn gang laten gaan, onbekommerd over de vraag waar zij terecht zullen komen. De angstigen daarentegen vragen zich onderweg plotseling verschrikt af waar hun eigen persoonlijkheid wel mag zijn gebleven en beginnen met een van vrees verkrampt gezicht hun standpunt tegenover Vestdijk te bepalen. Een activiteit die alleen voortspruit uit angst de eigen identiteit te verliezen en daarom in wezen weinig met Vestdijk te maken heeft. Het is hier een kwestie niet om het ‘vege lijf’ maar om de ‘vege geest’ te redden. Maar de moedigen gaan verder en zijn bereid hun geest in die van Vestdijk volledig onder te dompelen in nieuwsgierige afwachting of die weer boven zal komen en zo ja, wat er van dan wel boven komt. Van hen kunnen we zeggen dat zij Vestdijk doorleefd hebben en dat ook zij het zullen zijn die iets van waarde over hem in het midden zullen kunnen brengen door van Vestdijk uit te kunnen gaan. Niet dat ik verwacht dat één van hen het raadsel zal oplossen, maar wel dat door begrip het raadsel kan worden ingeperkt en dat we hem zo dichter kunnen benaderen. Mensen die hem na hebben leren staan en van die ervaring persoonlijk verslag uitbrengen. Geen horlogemakers dus, die hem eerst demonteren om hem vervolgens op de manier die hen zint weer in elkaar te zetten.

Wat ik hier aan de orde heb gesteld heeft er de schijn van in schrille tegenstelling te staan tot datgene waar ‘Forum’ voor stond. Kies ik niet voor Jan Lubbes en tegen d'Artanjan? En waar heb ik die stoere

[p. 26]

‘Standpunten en Getuigenissen’, ‘De spijkers met koppen’ gelaten? Laat ik ‘de vent’ niet bewust kopje onder gaan in zijn onderwerp met de grote kans dat hij zal verdrinken? Ik meen van niet. In een tijd dat iedere slagersjongen meent een standpunt in te moeten nemen en te moeten getuigen en het ene schriftuur na het andere wedijvert in onvolwassenheid en schijnoriginaliteit en men zich bij ieder wissewasje op de holle borst staat te kloppen over ‘het eigen geluid’ dat men zo dringend moet laten horen, waardoor we door al het lawaai langzamerhand niets meer horen; in die tijd is de allerhoogste tijd aangebroken om nu de nadruk te leggen op stilte, luisteren, waarnemen en ondergaan. Daarbij is het dan wel van het allergrootste belang de keuze die gemaakt wordt voor wie men stil is, naar wie men luistert en wie men waarneemt. Een keuze waar men niet kieskeurig en elitair genoeg in kan zijn, als het ons tenminste ernst is van het eigen beperkte ‘ik’ verlost te worden en de moed te hebben ons aan een boeiend avontuur over te geven, waarbij het mijn ervaring is dat Vestdijk deze opoffering meer dan waard is. En dit niet alleen om zijn bewegelijke, elastische, veelvormige denkwereld, maar ook om de tolerantie voor denkwerelden van anderen die hij aan de dag legde mits die maar niet naar de verstarring, het dogma toevoerden, want dat betekende voor hem dood, verderf en bederf. Aan zijn zeer grote angst voor verstarring, die van tijd tot tijd panische vormen aan kon nemen, hebben wij als lezers niet alleen een denkwereld overgehouden, die zonder gevaar is dat we in een doodlopend slop verzeilen, maar ook dat het hele ontzagwekkende oeuvre, waarvan we niet begrijpen hoe één mens in één leven de daarvoor benodigde energie en creativiteit ooit op heeft kunnen brengen. Maar iets is er mogelijk toch van te begrijpen, als wij zijn ongetwijfeld als humoristisch bedoelde uitspraak ‘Van schrijven word je toch niet moe, je zit er toch bij’ eens even niet spottend opvatten, maar serieus, dan lijkt die gedachte te zijn voortgesproten uit de tegenmelodie, zijn angst voor het stokken van die creativiteit, want dat betekende voor hem dood, verstarring, verstening en dogma. En dit niet als woorden opgevat, maar als direct lijfelijk aangevoelde realiteiten, als einde van zijn bestaan, maar ook van het bestaan. Terwijl voor hem de trits ademhalen, in beweging blijven, creëren kenmerkend voor het leven waren en als de ‘normale’ situatie moet zijn aangevoeld, waar we voor

[p. 27]

bestemd zijn en er daarom ook niet ‘moe’ van kunnen worden.

Wat ik hier geschreven heb is eigenlijk een pleidooi voor het aanvaarden van Vestdijk als goeroe, iets wat in de ‘Vestdijk Kroniek’ wat overbodig aan doet. Maar wat anders is, dat ik meen dat Vestdijk zelf met een dergelijk pleidooi weinig ingenomen zou zijn geweest en het als rust verstorend en overtrokken van de hand zou hebben gewezen. Maar juist daarom gaat het. Met zijn vermogen om te kunnen relativeren en vooral niet te willen poseren, in zijn streven om beslist geen school te willen maken, liggen voor mij de argumenten om hem daar nu juist wél de geeigende man voor te verklaren. Juist omdat zijn geschriften ons niets opdringen, maar alleen in kennis brengen met zijn wereld en zijn verkenningstochten zonder een druk op ons te leggen om zijn inzichten te delen, is datgene wat maakt dat hij daar in alle opzichten zo aanvaardbaar voor is. In zijn aanwezigheid blijven we ons toch ‘vrij’ voelen, maar dat houdt tevens in dat hij ons met zijn ‘bescheidenheid’ laat ik het maar even noemen, de volledige beschikking over de eigen verantwoordelijkheid laat. Des te merkwaardiger is het dat dit werk kon ontstaan in een eeuw die de wereld aan opdringerigheid bijna ten onder laat gaan.

Helemaal een modernisme uit deze tijd is dat ook weer niet, als we zien dat over de bijbel zelfs niet als over een boek gesproken mag worden en als ‘de heilige schrift’ onaantastbaar werd verklaard. Maar denken wij even aan Marx, Nietzsche en niet te vergeten onze eigen Multatuli, die zouden als de tijd er zich een beetje voor had geleend een gat in de lucht gesprongen hebben als ook hun geschriften ‘heilig’ waren verklaard. In het algemeen blijkt het wat meer of minder messias spelen een verleidelijke rol voor dichters en denkers te zijn, waar zij maar al te gemakkelijk aan toe geven.

Om mij snel weer binnen de eigen landsgrenzen terug te trekken, dan was het Multatuli, die niets naliet om steeds weer de aandacht op eigen uitzonderlijkheid te vestigen, waarvoor hij bereid was in iedere huid te kruipen die hem voor dat doel geschikt voor kwam.

Ik ben er van overtuigd, dat indien Multatuli nog kon meemaken dat er zoals nu een Multatuli-tijdschrift in voorbereiding is, hij op het vernemen van dat bericht met een vlammend artikel gereageerd zou hebben over de schande hem, de meester, aangedaan om daar zo

[p. 28]

ontaard lang mee te hebben gewacht. Een overtuigend artikel zou het ook nog zijn, want schrijven kon hij, maar dat is toch niet alles.

Vestdijk zou bij het vernemen van een soortgelijk bericht een wat pijnlijk gezicht hebben getrokken en gevraagd hebben: ‘En moet dat nu alleen over mij gaan? Kunnen we dat tijdschrift niet een algemener strekking geven?’