Vestdijkkroniek. Jaargang 1977

[p. 32]

Vestdijk en Bunos
Dr R.Th. van der Paardt

In Vestdijks meesterlijke essaybundel De Poolse Ruiter, die in 1946 voor het eerst verscheen en onlangs (voorjaar 1976) een vierde druk beleefde, komt een Dialoog over de Ezelinnemelk voor, die - voor zover mij bekend - op een enkele uitzondering na nooit enig commentaar heeft ontlokt.

Bedoelde uitzondering is de recensie die L.Th. Lehmann aan de derde druk van De Poolse Ruiter (Bakker/Daamen, Den Haag 1963) wijdde in Vrij Nederland van 25 april 1964. Daarin bekent hij juist aan deze dialoog het meeste plezier te hebben beleefd. Het is, merkt Lehmann terecht op, een quasi-Socratische dialoog in de stijl van Plato, waarin, en nu citeer ik Lehmann, ‘Socrates en een zekere Glauco (ik vrees dat in deze naam een toespeling schuilt die mij ontgaat), bespreken hoe het drinken van ezelinnemelk een rage geworden is in Athene. De drinkers ervan treden eigenmachtig op, bijna vormen zij een staat in de staat, en desondanks neemt de staat geen maatregelen tegen hen. Een hunner is de dichter Bunos, die hetaere Maja bezong’.

Dat de naam Glauco een toespeling bevat is juist, alleen van een ander soort dan Lehmann vermoedelijk bedoelt. Glauco (een oudere broer van Plato) is nl. de belangrijkste gesprekspartner van Socrates in Plato's Politeia, een werk dat gaat over de problematiek van de juiste staatsvorm (en met name ook over de rol van de kunst in de staat) en dat Vestdijk zoal niet uit een vertaling, dan wellicht uit de uitgebreide samenvatting ervan die Bierens de Haan gaf in zijn Plato's levensleer, Haarlem 1935 (1954²), bekend zal zijn geweest.

De toespeling die in de naam Bunos schuilt is echter veel interessanter: het kan haast niet anders of Vestdijk heeft hier het oog op de dichter Werumeus Buning; diens lied over de hetaere Maja is dan Bunings succesnummer Maria Lecina van 1932.

Het stuk, voor het eerst verschenen in Groot-Nederland jrg.35 (1937) I pp. 360-368, zal gelezen moeten worden als een antwoord van Vestdijk op Bunings geruchtmakende prospectus bij zijn dichtbundel Negen Balladen van 1935. In deze, overigens niet door hem ondertekende, prospectus zei Buning o.a. het volgende^1.: ‘Het valt niet te ontkennen, dat een ver doorgedreven intellectualisme onze jongste poëzie in vele gevallen met verarming en verdorring bedreigt en dat men in vele gevallen, de goede niet te na gesproken, van literatuurvergiftiging kan spreken. Als reactie daartegen kan men een streven waarnemen om eenvou-

1. De tekst wordt geciteerd door Menno ter Braak in zijn recensie van de Negen Balladen, opgenomen in Verzameldk Werk 5, Amsterdam 1949, pp. 644-649.

[p. 33]

diger, zoo men wil realistischer poëzie te schrijven. Zulk een streven is niet gewild - men kan in de kunst niets “willen” - maar spontaan, en naar wij meenen gezond’. Wie bedoelde Buning met die vergift toedienende intellectualistische dichters? Met name Vestdijk, suggereert Van Leeuwen^2., en gezien ‘Jobs’ kwalificaties van het werk van Vestdijk in zijn recensies in De Telegraaf^3.: ‘knap, maar onverkwikkelijk’, ‘koude cerebraliteit’, ‘vermomde psychologische dissertaties’ heeft hij zeker gelijk. Een aanwijzing dat de Dialoog inderdaad gelezen moet worden als reactie op deze bedekte aanval is te vinden in de opdracht die aan de tekst voorafgaat; die luidt nl. in de oorspronkelijke versie: ‘Voor A.Roland Holst, die over de volle levers schreef’ (in De Poolse Ruiter is de onthullende bijvoeglijke bijzin verdwenen). Wie het bedoelde stukje van Roland Holst, De dichter en de volle levers opzoekt - het verscheen in boekvorm voor het eerst in Uit zelfbehoud (1938) en is nu wellicht het makkelijkst bereikbaar in de bloemlezing In ballingschap, Den Haag 1963³, pp. 193/4 - moet vooral letten op het slot: ‘Maar moeten die liefhebbers van het zogenaamde volle leven, die volle levers, die verschroeien zouden en verschrompelen als zij zijn hart [nl. van de dichter] maar aanraakten, hem dan met hun liefhebberij nog voor de voeten gaan lopen en aan zijn mouw trekken, en hem aanraden minder te denken, maar eenvoudig en spontaan te worden, net als zij? ‘Zelfs Bunings apologeet P. Hijmans^4. moet toegeven dat deze woorden toch moeilijk anders gezien kunnen worden dan als een veroordeling van de ‘volkse’, spontaneiteit propagerende, balladenzanger. In ieder geval - en dat maakt aan alle twijfel een eind - las Vestdijk zelf dit stuk zo. In zijn grote aanval op Werumeus Buning, getiteld De Fatsoensrakker^5., van 1939 (helaas nooit herdrukt) schrijft hij hierover: ‘Roland Holst komt de eer toe het eerst de vinger gelegd te hebben op het menschelijk minderwaardige van iets dat zich sindsdien evenwel zóo uitvoerig gedocumenteerd heeft, dat men onmogelijk nog met de zijdelingse toespelingen (hoe moordend ook) toe kan, waaraan in de Holstiaanse attaque de voorkeur is gegeven’.

Maar dan nu de zijdelingse toespelingen in Vestdijks eigen attaque: die zijn even moordend! Lezen wij goed^6. dan beschuldigt Socrates/Vestdijk Buning en de zijnen niet alleen van domheid, maar ook van het lidmaatschap van een fascistische organisatie: ‘deze mannen werden inderdaad voor onze staat een onmiddellijk gevaar, - te meer waar zij zich kort daarop verenigden tot een politiek genootschap, dat de tyrannie in ere wilde herstellen, - de staat evenwel greep niet in, en de staat, beste Glauco, had gelijk, want stel u voor: deze mannen, in groepen verenigd, de rechterarm omhooggeheven, en aan het uiteinde van die onbeschaamd uitgestrekte arm een vat, kroes of glas met ezelinnemelk...’; en even verder: ‘Door dit gemeenschappelijk drinken evenwel wordt hun verborgen ondeugd aangemoedigd aan de dag te treden: zij worden wat zij reeds waren [nl. dom], doch in een zichtbare en krasse gedaante, die de goden beledigt en het leven in onze staat verontreinigt..., waarbij zij zeker in staat zijn de drang naar wetenschap te fnuiken, het streven naar geestelijke schoonheid te ontkrachten en de wijsbegeerte verdacht te maken’.

Kennelijk vond Vestdijk dit allemaal niet duidelijk genoeg - en ware het dat wel geweest, dan zou dit stukje ook volmaakt overbodig zijn. Na Buning in een Strijd en Vlucht op papier^7. met naam en toenaam bekritiseerd te hebben (‘Sinds

2. W.L.M.E. van Leeuwen, Lezende onder de lamp, Enschede 1947, p.197.

3. Zie P.Hijmans, Johan Willem Frederik Werumeus Buning, Diss. Leiden, Groningen 1969, pp. 264-267; het betreft hier recensies van 1937 en later, maar de kwalificaties zijn van eerder werk van Vestdijk. Buning maakte vooral stemming tegen s, Meneer Visser's Hellevaart; zie Menno ter Braak/E. du Perron, Briefwisseling 1930-1940, deel IV, Amsterdam 1967, p.62.

4. P.Hijmans, o.c., p.51.

5. S.Vestdijk, De Fatsoensrakker, Groot-Nederland 37 (1939), II, pp. 451-458; het citaat op pp. 451/2.

6. De volgende citaten naar De Poolse Ruiter, Den Haag 1963³, pp. 249 en 254; de cursivering is van mij.

7. Maastricht 1939; in de herdruk, samen met Het eeuwige telaat en s, Kunstenaar en oorlogspsychologie in 1975 te Amsterdam verschenen, staat dit stukje, Twee en zeven getiteld, op p.74.

[p. 34]

de dichter J.W.F. Werumeus Buning de stupiditeit in zijn blazoen heeft geschreven en als fatsoensrakker of zevenstuiversman (!) onzer letteren optreedt, is hij verloren voor de poëzie’), rekende hij definitief met hem af in het al vermelde artikel in Groot-Nederland: De Fatsoensrakker⁸. Sindsdien is die term uit literaire polemieken niet meer weg te denken, en de reputatie van Werumeus Buning verdwenen. Ik geloof niet dat wij dat laatste behoeven te betreuren.

8 Zie hiervoor P.Hijmans, o.c., pp. 257/8 en voor het vervolg van dit conflict ibid., pp. 262-264; cf. ook Vestdijk contra Werumeus Buning in Wim J. Simons, Hakken en spaanders, Amsterdam z.j., pp. 167-170.