Vestdijkkroniek. Jaargang 1976

Vestdijk en Beerling
(Een verkenning)
N. Beets

Het is de moeite waard om enkele vergelijkende en critische opmerkingen te maken over twee schrijversfenomenen, die ogenschijnlijk vrij weinig met elkaar te maken hebben: de filosoof Beerling en de romanschrijver Vestdijk. Beiden hebben op een nogal unieke wijze vooral hun na-oorlogse lezers verontrust. Verontrust door hun onthutsende belezenheid, de omvang en draagwijdte van de publicaties. Vestdijk's werk zou - theoretisch gezien - thans kunnen worden overzien. Beerling is een gestaag producerende hoogleraar-filosoof in ruste.

Wie meent dat dit tweetal totaal niets gemeenschappelijks heeft zit er goed naast. Wie denkt dat Vestdijk en Beerling elkaar als publicist-tijdgenoot ooit wel eens ontmoet zullen hebben, heeft het ook al mis. Beerling vertelde mij dat hij Vestdijk nooit persoonlijk had ontmoet maar wel met belangstelling een aantal

[p. 9]

van zijn boeken had gelezen. Daaronder De toekomst der religie, De kelner en de levenden, Het Vijfde Zegel en een aantal een filosoof aansprekende essays.

Mij heeft getroffen dat beide auteurs tijdens en kort na het beëindigen van de Tweede Wereldoorlog nogal in de weer waren met het afrekenen met angst- en doodsproblematiek. En op dat terrein ontmoeten ze elkaar. Althans: Vestdijk komt Beerling tegen en dat maakt indruk op hem. Het geeft aanleiding tot enig vuurwerk. In de eerste jaargang van de Nieuwe Stem - 1946 - schreef Vestdijk een artikel over Existentie en Eros, waarin hij Beerling's dissertatie Moderne doodsproblematiek, een vergelijkende studie over Simmel, Heidegger en Jaspers - tot uitgangspunt neemt.

Eén van de manieren om onbestemde, vage en daarmee ontwijkende en vluchtende hersenschimmen en angsten de baas te worden, is om hen vast te houden, te besnuffelen, nader te bekijken, over hen te lezen en er dan enigszins ordenend over te gaan schrijven. En dan heeft men nòg de kans dat men die angsten niet geheel kwijt raakt.

Beerling en Vestdijk stortten zich naar het schijnt met grote leeshonger en nieuwsgierigheid op dezelfde kluiven, Kierkegaard, Heidegger en anderen. In Vestdijk's artikel gaat het vooral om Heidegger's Sein und Zeit, een filosofisch klapstuk. Het Nieuwe Stem-artikel is een schermutseling met Beerling en Heidegger, waarbij het Sein-zum-Tode op het spel staat. Hoffelijk en met de gebruikelijke humoristische ondertonen - ten teken dat Vestdijk de materie aardig onder de knie meent te hebben - wijst hij Beerling op enkele zwakke punten in diens betoog, waar deze niet de juiste argumenteringen vond om Heidegger te ontmaskeren. Overigens maakt hij duidelijk dat hij Beerling's dissertatie hogelijk waardeert en aan diens betoog veel te danken heeft.

In het later verschenen Het wezen van de angst - dat oorspronkelijk als proefschrift bij promotor Rümke had moeten functioneren - grijpt Vestdijk regelmatig terug op zijn polemiek met Beerling. In dit lijvige wijsgerige werk worden angsten doodsproblematiek binnen een veel wijder verband onderzocht. Maar Heidegger blijft ook daarin een belangrijke positie innemen en Beerling blijft als informant beschikbaar. Vestdijk gaat nu o.a. na hoe Sören Kierkegaard, Heidegger, Binswanger, Jean-Paul Sartre en vooral ook Freud de angstproblematiek zagen. Bovendien onderzoekt hij hoe een aantal romanschrijvers met de angst omsprongen.

Vestdijk gaf in deze studies in zekere zin ook een tijdsbeeld. Het was mij vergund om me - kort na de oorlog - te Utrecht eveneens met de bestudering van auteurs die Vestdijk raadpleegde, binnen een doctoraal-studieverband, bezig te houden. In Utrecht waren Buytendijk, Langeveld en Rümke de leermeesters. Zij die toen studeerden of wilden promoveren werden geconfronteerd met een Utrechtse School, waarin existentialisme en fenomenologie een hoofdrol vervulden. Vestdijk geeft er blijk van dat hij in dit studeerklimaat een tijdlang thuis is geweest, getuige zijn in enkele maanden geschreven proefschrift (waaraan overigens een lange periode van intensief lezen vooraf moet zijn gegaan). Nadat hij zijn manuscript bij zijn promotor had ingeleverd, volgde een langdurige windstilte.

Anecdotisch valt te waarderen wat Vestdijk over zijn niet-promoveren op basis van dit manuscript schrijft. Het wezen van de angst verscheen pas in 1968.

[p. 10]

Het boek werd opgedragen aan zijn hoogvereerde leermeester Rümke, die hem zijn weerbarstigheid bepaald niet in dank had afgenomen. Na twee jaar windstilte had Vestdijk afgezien van het officiële promoveren op grond van zijn toen verminderde belangstelling voor het onderwerp en de onmogelijkheid om zovele jaren na dato de stof nog in zijn hoofd te kunnen houden. Bovendien wilde hij Rümke ‘niet de schande aandoen ontmaskerd te worden als een promovendus die zijn eigen proefschrift niet kent’. Vestdijk was na inlevering van zijn manuscript natuurlijk teruggevallen in zijn schrijversrol en allang weer overgegaan tot de orde van een geheel nieuwe dag. Zoiets komt men wel meer tegen bij creatieve figuren!

Wat Heidegger betreft... Vestdijk signaleerde, evenals Beerling, dat deze vanuit een vrijwel afgesloten individualisme (‘in strenge objectiviteit verkleed subjectivisme’) denkt. Tegenover dit strenge en normatieve subjectivisme stelt Vestdijk dat de mens leeft vanuit wat hij noemt een paradoxale verenkeling. Het paradoxale van het een enkeling-zijn is gelegen in het feit dat de andere mens mij zowel vreemd alsmede vertrouwd verschijnt. En nu meent hij - Vestdijk - dat Heidegger de angst voor de dood verwart met een heel andere angst, namelijk die voor deze paradoxale menselijke verenkeling. Beerling, zo meent hij, heeft dat ook wel aangevoeld maar hij heeft niet voldoende op deze zwakke zijde van Heidegger's angstconcept gewezen. (Elders ging Beerling uitvoerig op de ‘intersubjectiviteits-problematiek’ in).

Wat ook Beerling niet scherp heeft gezien, meent Vestdijk, is dat de paradoxale verenkeling alleen door de Eros wordt opgeheven. En zo komt men ineens deze treffende zin bij Vestdijk tegen: ‘Liefde overwint de angst en de beklemming: deze waarheid had men op een papiertje onder Heidegger's deur moeten schuiven’. Beerling heeft verzuimd Heidegger dit onder de neus te wrijven en dus vindt Vestdijk dat hij het maar even moet doen. Vestdijk meent dus dat de grond van het menselijke bestaan niet gezocht moet worden in de geworpenheid en het Sein-zum-Tode maar in angst-en-Eros samen. Daarin zegt hij ook van Beerling af te wijken, hoezeer diens critiek op Heidegger's filosoferen ook door hem au serieus wordt genomen en positief gewaardeerd.

In dit filosofische opstel - Existentie en Eros - komen we weer een Vestdijk tegen die een hem vaak toegeschreven hyper-intellectualisme logenstraft. Hij verwerpt een in-zichzelf-gesloten en sterk individualistisch subjectivisme. Hij onderschrijft een mensbeeld waarin een liefdevol op-de-ander-betrokken zijn het benauwende in-de-wereld-geworpen zijn van Heidegger overwinnend opheft. Hij schrijft dan ook in Het wezen van de angst over de verdiensten van Binswanger die het liefhebbend samenzijn weer een waardige plaats in de filosofie toekende. In dat boek schrijft hij ook over angst als levensopgave, de bestrijding van de angst en het nut van de angst in een mensenleven. Bij Heidegger had de angst het laatste woord, bij Vestdijk niet...

Twee provincialen... en de wijde wereld...

We gaven met een enkele pennestreek aan hoe Vestdijk in een confrontatie met Heidegger en Beerling de angstproblematiek in het mensenleven onder handen nam. Wie wil verder gaan dan deze pennestreek? Een promovendus die gefasci-

[p. 11]

neerd door het filosoof-zijn van de romancier Vestdijk verder zou willen doorstoten, zal ook op andere filosofische geschriften stuiten. En daarmee op de vele denkers die invloed op Vestdijk hebben uitgeoefend. Dat zijn er zovelen, dat het Vestdijk tenslotte niet zoveel moeite moet hebben gekost om zich met géén van allen sterk te identificeren.

En ook hierin toont hij dan overeenkomst met Beerling. Beiden trekken met denkers op en gaan weer hun eigen weg. En beiden weten wie zij tegenkwamen en tonen dankbaarheid en respect voor de schrijvers - veelal dus filosofen - met wie ze geruime tijd optrokken. Beiden willen het wel weten dat ze leerlingen zijn, die meesters blijven waarderen. En juist daarin bevestigen ze hun eigen onafhankelijkheid en gerijpte vorm van menszijn. Denkers zoals Kierkegaard, Hegel, Nietzsche, Freud en een aantal fenomenologen kruisten met nog vele anderen hun wegen en ze trokken soms geruime tijd met de een na de ander op. Maar men kan nog Beerling, noch Vestdijk gemakkelijk een bepaald etiket opplakken en dat geeft hen nu juist die bijzondere vorm van ongrijpbaarheid waardoor ze tot de categorie der aparte fenomenen in ons cultuurleven gingen behoren.

De veelbelovende jongeling of getalenteerde jongedame die de euvele moed begint te vatten om een hier opgeworpen balletje op te vangen, om het verder te spelen, zal óók moeten nagaan of er soms in de levensgeschiedenissen van Vestdijk en Beerling bepaalde punten van overeenkomst aan te wijzen zijn. Levensgeschiedenis is een groot woord. Het werk, de publicaties, de bijzondere verrichtingen... dit alles valt eronder. Maar ook de geboorteplaats, de streek en de tijd waarin men jong was, omgang met familieleden, onderwijzers en vriendjes, het reizen en trekken, het zich vestigen en nestelen en weer opbreken... dat behoort allemaal óók tot de persoonlijke geschiedenis.

Het zal wel niet meevallen om in de levensloop van Vestdijk en Beerling zoiets als essentiële overeenkomsten te ontdekken. Toch wagen we hier maar eens een gokje. Ten behoeve van hen die biografisch werkzaam willen zijn. In een boek over Vestdijk zou een hoofdstuk onder de titel Vestdijk en zijn leermeesters niet misstaan. Het ligt dan voor de hand dat men op Rümke en ook een beetje op Beerling stuit. Een psychiater en een filosoof. Dat zijn dan op een bepaald moment in Vestdijk's leven zelfgekozen leermeesters, die hem behulpzaam waren bepaalde problemen duidelijker omlijnd te gaan zien.

Het is hier niet de plaats om uitvoerig op Beerling's levensloop in te gaan. We weten minder over hem dan over Vestdijk. Hij is bijzonder karig met mededelingen over zijn jeugdjaren, in tegenstelling tot Vestdijk, die in de Anton Wachterserie nogal wat autobiografische gegevens laten doorschemeren. In s, Ideeën enn Idolen geeft Beerling echter enkele bijzonderheden prijs.

Wat de biografen zal opvallen is dat de filosoof en de romancier beiden al vroeg verwoede lezers waren en ook al vroeg begonnen te schrijven. Schrijven werd voor hen min of meer levensvervulling maar ze schreven niet zonder een ontoombare leeshonger.

Verder zullen de biografen kunnen opmerken dat beide auteurs uit de provincie kwamen, de ene bracht zijn jeugd door in Harlingen, de andere in Gorcum. Ze trekken ook allebei naar Amsterdam, waar de grootouders woonden. De grote

[p. 12]

stad, met de trams, een station met de fascinerende stoomlocomotieven - Beerling noemt het een ‘engels trekje’ dat hij nog steeds zo in stoomlocomotieven geïnteresseerd is - zie daar, wat de jonge Beerling trok. En uit Vestdijks stadsbeschrijvingen, waarin we gemakkelijk Amsterdam herkennen, kunnen we het met wijd open ogen door de stad lopen van de kleine jongen uit de provincie telkens herkennen.

Maar, zal men zeggen, Vestdijk was toch een enig kind, alleen met vader en moeder, en Beerling had broers en zusters. Dat is waar. En toch had ook Beerling wel iets van het kind-alleen door zijn eenzelvigheid en het feit dat vooral zijn vader in hem de veelbelovende zoon zag. Zijn jeugd kreeg daarmee misschien tòch het stempel van het aparte, het bijzondere. En we moeten opnieuw aan Vestdijk denken als we vernemen dat halverwege de middelbare school ook voor Beerling De Andere School - voor Vestdijk de HBS te Leeuwarden - een rol van betekenis ging spelen. Dat was in Medan, op Sumatra.

Beerling ging met zijn familie als vijftienjarige mee naar de tropen. In Medan ging hij naar een muloschool en blijkbaar vond hij daar onvoldoende voedsel voor zijn belangstelling en fantasie. Hij begon - alweer net als Vestdijk - aan depressies te lijden, die hem zijn hele verdere leven geplaagd hebben, hoewel niet in die ernstige vormen, die ze bij Vestdijk aannamen. De jonge Beerling versomberde op een bepaald moment zodanig - hij was bovendien geheel door Dostejewski in beslag genomen - dat hij aan tafel in het geheel niet meer sprak en zijn vader zich ernstig over hem bezorgd maakte.

In De Persconferentie heeft Vestdijk over zijn eerste grote jeugddepressie geschreven. We mogen het diep betreuren dat de roman die hij in zijn hoofd had niet kon worden afgemaakt. We hebben meer dan een vermoeden dat we over de functie van depressies in het leven van een creatieve schrijver het een en ander zouden hebben vernomen. Ellenberger heeft gewezen op wat hij noemde the creative illnesses die vaak bij scheppende mensen een belangrijke rol spelen. Het komt mij voor dat zowel Vestdijk als Beerling creatieve depressies doormaakten. Na de depressie volgde een toestand of periode van verhoogde creatieve werkzaamheid.

Er zijn nog een aantal opmerkelijke parallellen tussen Vestdijk en Beerling te trekken. Het is niet de bedoeling daarop indringend in te gaan. We bieden alleen een handreiking aan hem of haar die - gefascineerd door een schrijversschap van de een of de ander - essentiële zaken zou willen onderzoeken. Beerling en Vestdijk wisselden het schrijven af met musiceren. Beerling musiceert nog dagelijks. Hij heeft een grote verzaneling van grammofoonplaten, meest kamermuziek. Ook de schilder- en beeldhouwkunst speelde in beider leven een voorname rol. Beiden hebben er in hun jeugd aan gedacht om in de muziek door te gaan.

En nu nog het volgende. Noch Beerling, noch Vestdijk mag men echte reizigers noemen. Ze waren eigenlijk zoiets als huismussen, die liever in de geest zeer verre reizen maakten, dan dat ze zich daadwerkelijk ver van huis begaven. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hen beiden eenzelfde soort critiek niet bespaard bleef. Ze begaven zich niet op straat en marcheerden niet achter banieren aan. Men heeft hen beiden verweten dat zij politiek niet-geëngageerd waren of zijn. Maar de vraag mag worden gesteld of het culturele engagement van mensen als Vestdijk en Beerling niet in een meer fundamentele zin van maatschappelijk

[p. 13]

engagement getuigt dan velen vermoeden. Het komt mij voor dat men bij deze auteurs een diepe en creatieve bekommernis met de mens en het menselijke tegenkomt. En dat menselijke wordt door geen van hen met zoetsappigheid vereenzelvigd. En zo komen we ertoe om vooral, tussen alle regels door, telkens maar weer bij Vestdijk en Beerling op het mensbeeld te letten, dat achter alle zaken opdoemt. Beiden weten hoe ambivalent de mens is. Ze verdringen het belachelijke niet, ze onderkennen dat de mens door tomeloze agressiviteit bezield kan zijn. Gruwelijkheid en geweld en de vele mogelijkheden der destructiviteit worden onderkend. Kortom: ze lazen zorgvuldig hun Nietzsche en hun Freud. Maar beiden koesteren niettemin een grote belangstelling voor de creatieve mogelijkheden van de mens. A-religieus schreven ze uiterst tolerant over religieuze onderwerpen.

En daarom zouden we in Beerling en in Vestdijk grootmeesters willen zien op het kleiner wordende schaakbord der tolerantie. Wat mij treft in beide auteurs is hoe zij een eindeloos-geduldigde lezersaandacht hebben kunnen opbrengen met betrekking tot wat geheel-anders-denkenden geschreven hebben en dus te zeggen hadden. Een ongemene begaafdheid om in boeken naar anderen te kunnen luisteren.

Daarmee werden deze schrijvers vooral mensenkenners. In hun werk leggen ze getuigenis af van wat men zoal als goed en als slecht bij de mens kan aantreffen. Getuigenis over wat men bij zichzelf kan waarnemen. Vestdijk en Beerling zijn zelf-kenners en mensen-kenners. En dan nu maar aan het werk, geachte promovendus!

Dr. R.F. Beerling reageert in het volgende nummer met:
Vestdijk over Heidegger en Beerling (Redactie).