Vestdijkkroniek. Jaargang 1975

[p. 43]

Gaten in de Oubliette
C.L. Uitham

Toen ik naar aanleiding van het artikel van L.F. Abell^1. De Oubliette herlas, trok bij de laatste bladzijden een merkwaardige discrepantie mijn aandacht. Men vindt daar de zin: ‘Terwijl drie van de vier bogen hun moordende toon van zich gaven, puilde uit het vierde gat, waarvoor Alarik geposteerd stond, een rond, vaag glimmend voorwerp’ (Verz. Verh. pag. 32). en de korte epiloog op blz. 34 besluit met de woorden: ‘Men sloot de deur, spijkerde er een paar balken tegenaan, en metselde toen de drie vuistgrote gaten dicht, zodat ook de vleermuizen het wel niet lang meer zouden maken’.

Dat de oubliette of vergeetput twee deuren en drie gaten heeft, wordt al op pagina elf bericht, als Hugo zijn eerste tocht naar de kelders van het kasteel onderneemt. Ook op bladzijde 31 worden de drie gaten genoemd. Een vreemde tegenstelling dus tussen de zin met vier gaten en mededelingen op diverse plaatsen. Bovendien zijn nog een aantal zaken op pagina 32 min of meer strijdig met de gewraakte passage. De tweede zin van die bladzij luidt: ‘Alarik rukte een der anderen pijl en boog uit de hand, sprong naar voren, stapte op, en legde aan door het middelste gat.’ Slechts bij oneven getallen kan sprake zijn van een middelste.

Nu kan men wel denken aan een onvermeld gebleven opening ergens anders in de bewuste muur, maar het gebruik van het bepaalde lidwoord maakt dat niet aannemelijk. Ongetwijfeld had er dan ‘een’ gestaan. Verleidelijk is eveneens de veronderstelling dat magische krachten tijdens het tumult ‘spontaan’ een vierde gat creëerden. Op het chaotische hoogtepunt ontsnapt er een monsterachtige vleermuis (het rond, vaag glimmend voorwerp), terwijl een vertwijfeld vluchtende knecht ‘de duivel!’ schreeuwt. In de middeleeuwen dacht men dat de duivel gebruik maakte van allerlei dieren (bijv. de gedaante van een zwijn, een hond, een raaf, een bok, een vleermuis en een vlieg) om zich te vermommen. Weliswaar noemde Terbraak zijn grote essay over Vestdijk ‘de Duivelskunstenaar’, maar aan zulke kunsten geloven we hier toch niet.

Ik heb daarom de tekst vergeleken met de Vrije Bladenversie van de Oubliette uit 1933. Op bladzijde 47 van dat tijdschrift treffen we deze zin aan die gedeeltelijk correspondeert met het eerste citaat boven: ‘Op dat ogenblik, terwijl twee van de drie bogen hun moordenden toon van zich gaven, puilde uit het derde gat, waarvoor Eduard geposteerd stond, een rond, vaag glimmend voorwerp.’ We zien nu dat niet alleen het aantal gaten, maar ook dat van de bogen veranderd is:

1. Het mensenoffer in ‘De Oubliette’ Vestdijkkroniek nr. 6

[p. 44]

twee, drie en derde werd drie, vier en vierde. Een drukfout lijkt mij uitgesloten.

Bij het gereed maken van de novelle voor de bundel ‘Stomme Getuigen’ van 1946 heeft Vestdijk het verhaal bekort. Waarschijnlijk voldeed hij hiermee tevens aan de wens van Du Perron die, de voorkeur gevend aan Ars moriendi, in 1935 in Groot Nederland deze kritiek gaf^2.: ‘De Oubliette, een ander apart uitgegeven verhaal, middeleeuws voor zover een dergelijke bepaling bij een kunst van dit soort opgaat, is aangrijpend als gegeven, zeer karakteristiek ook voor de zwarte romantiek, die ik bij Vestdijk signaleerde. Maar de afstand bedroog hem hier: hij nam die te kort of te lang; het begin is fraaie literatuur, die in al haar fraaiheid aan een verwrongen Van Schendel doet denken. Tot een kleine roman uitgewerkt, of tot de helft teruggebracht, zou dit verhaal wellicht een van de aangrijpendste zijn geweest.’ Er is veel geschrapt in het verhaal. Een doodlopende weg in 't verhaal, van ruim vier pagina's (een fatale liefdesaffaire van een ridder Johannes), is verdwenen. Overbodige bijzinnen en adjectieven zijn veelvuldig geëlimineerd. Als laatste kreeg ook het riddergezelschap dat aanzit aan ‘het laatste avondmaal’ te lijden onder de taalbezuiniging. Omdat naar mijn mening de omwerking van het slotgedeelte de sleutel biedt tot het waarom van een gat te veel, lijkt het nuttig dit deel in beide teksten nader te bekijken.

In schrift nr. elf van de Vrije Bladen is daar een groep van vijf ridders bijeen: naast Hugo spelen Everhard, Eduard, Peter en Alarik een rol. Aan tafel ontstaat een twistgesprek: Everhard brengt het geheim van de oubliette te berde. Hugo waarschuwt en nodigt dreigend uit mee af te dalen naar de gevreesde keldergewelven. Alarik neemt de handschoen op en er staat dan: ‘Met een ruk stond Hugo overeind, en heette hen, hem te volgen. Alleen Peter bleef achter en at verder, diep gravend in het hertenvleesch.’ Als 't edele ploegje, wat stiller geworden, voor de twee deuren en drie gaten arriveert, durft Alarik niet als eerste een blik door 't vuistgrote gat te werpen, maar uitgedaagd door Hugo rukt hij Eduard pijl en boog uit de hand en legt door 't middelste gat aan. De twee^3. anderen dringen naar voren en willen ook schieten. ‘Allen schoten zij om de beurt, en meestal was het raak’. lezen we dan en enkele regels verder: ‘Alarik was met de toorts naar boven gewaggeld om nieuwe pijlen en twee andere bogen te gaan halen, ook bracht hij voedsel mee, vleesch en vruchten’.^4. Hoewel Hugo hen vooraf dringend heeft geadviseerd wapens mee te nemen, hebben ze klaarblijkelijk maar één boog meegenomen. Na Alarik's terugkeer staat er dat ze alle drie pijl en boog gebruiken.

In de definitieve versie van de novelle verliezen de ridders, Hugo en Alarik uitgezonderd, hun naam en daarmee de mogelijkheid om apart handelend op te treden. Het aantal van vijf blijft gehandhaafd. Ridder Peter gaat nu wel mee en dit is van essentieel belang. Ongenoemd neemt hij deel aan de slachtpartij, moet daar aan meedoen, omdat een andere rol in dat vochtige gewelf voor hem niet is weggelegd.

Vestdijk was daarom verplicht de getallen te wijzigen of andere maatregelen te nemen. Het aantal gaten en bogen moest met één vermeerderd worden. Als ik 't goed zie, werd daarbij vergeten dat Alarik nog een boog extra diende te halen en dat de drie vuistgrote gaten op meer plaatsen in 't verhaal om een vierde gat vroegen. Naar alle waarschijnlijkheid liggen tussen de conceptie en de bewerking

2. Du Perron: ‘Over S. Vestdijk’. Verz. werk dl. VI.

3. Hugo houdt zich afzijdig en neemt niet deel aan het schieten.

4. Deze zin komt letterlijk in beide versies voor.

[p. 45]

van de novelle veertien jaar en het is denkbaar dat die ‘afstand’ de schrijver hier parten heeft gespeeld.