Vestdijkkroniek. Jaargang 1974

[p. 50]

‘Beeld en verbeelding in de roman van Simon Vestdijk’
H.W. van Doorn

Toespraak van de minister van cultuur, recreatie en maatschappelijk werk, mr. H.W. van Doorn, ter gelegenheid van de officiële opening van de tentoonstelling ‘De Koperen Tuin’ in de Prinsentuin te Leeuwarden op zaterdag 8 juni 1974 om 14.00 uur.

Het openen van een tentoonstelling op het gebied van de kunst, dames en heren, is gelukkig ook voor een Minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk in Nederland geen ongewone zaak. Voor een letterkundige expositie van meer landelijke allure ligt dit iets anders en zeker voor een zo bijzondere als waarvoor wij hier vandaag bijeen zijn.

Ik wil daarom beginnen met te zeggen, dat ik bepaald blij ben juist hier voor het eerst een literaire tentoonstelling te mogen openen. Ik voeg daar graag aan toe, dat het een verheugend verschijnsel is dat de openbare literaire activiteiten van diverse letterkundige tentoonstellingen, een Poetry International in Rotterdam, en andere manifestaties op dit gebied een duidelijke toename te zien geven.

Een ander interessant aspect is dat de belangstelling voor de ons nog maar drie jaar geleden ontvallen Simon Vestdijk zeer intens is. Ik denk hierbij aan de Vestdijkkring en nu natuurlijk heel in het bijzonder aan het initiatief voor deze tentoonstelling, een idee die verder zeer coöperatief is uitgewerkt door onder meer het Fries Letterkundig Museum, de Fryske Kultuerried, De Stichting ‘'t Hoogt’ in Utrecht en het Nederlands Letterkundig Museum.

Authentieker en idealer oord voor een tentoonstelling is nauwelijks voorstelbaar. De integratie van allerlei elementen is hier trouwens opvallend. Ik denk niet alleen aan het samengaan van leven en locatie van een voor Vestdijk belangrijke periode in zijn jeugd, maar ook aan de integratie van letteren en muziek in zijn leven en in 't programma van vandaag, van kunst en creativiteit in uw tentoonstellingsopzet, aan het samenvallen van scheppings-jubilea: 25 jaar Koperen Tuin en ca. 100 jaar Carmen, nog ongeacht het eerherstel van de Soes, en tenslotte ook de integratie van ‘binnen en buiten’, het motto van de periodieke tentoonstellingen in deze Prinsentuin.

Ik ben hiermee als vanzelf bij de kern van deze tentoonstelling gekomen. Na het indrukwekkend vele dat over Vestdijk en over zijn Koperen Tuin is geschreven, sta ik aan de persoonlijke verleiding bloot om over één of meer van die vele

[p. 51]

Princessehof tijdens de opening van de tentoonstelling ‘De koperen tuin beeld en verbeelding’

[p. 52]

Prinsentuin op de openingsdag van de tentoonstelling ‘De koperen tuin beeld en verbeelding’

[p. 53]

motieven en symbolen die zijn werk rijk is, mijn gedachten de vrije loop te laten. Ik zal dat - gelukkig voor U - niet doen. Ten eerste omdat ik geremd word door een diep besef van mijn onkundigheid op dit terrein, zeker nu door mevrouw Haasse zo met kennis van zaken op dit boek is ingegaan, en dan nog temidden van zo veel andere kenners als ik hier vanmiddag om mij heen mag vermoeden. Maar ook ben ik terughoudend omdat ik daarmee te kort zou doen aan het wonderbaarlijke dat ondanks die verscholen rijkdom aan motieven en symbolen dit boek zo'n levensecht direct aansprekend en herkenbaar verhaal vormt. Toch maak ik van Uw uitnodiging om iets bij gelegenheid van de opening van deze expositie te zeggen, misbruik door even stil te staan bij twee gezichtspunten die mij als lezer in dit verband erg boeien. Dit direct en eenvoudig via de titel van Uw tentoonstelling. Natuurlijk is daar al meteen dat intrigerende koper in al de vitale en emotionele betekenissen die het in de tuin krijgt: van de blazers, de muziek, de liefde en van de warmbloedigheid van de dirigent.

Maar het is voor mij vooral de Tuin, een in deze roman ongekend tot leven gekomen begrip, waardoor oude noties van lusthof, paradijs en tuin weer gaan leven. Ik geloof dat juist in deze tijd de begripswaarde, de herontdekking van de tuin in ruime zin, van veel betekenis is; ik doel hier op de essentiële waarde van de tuin als afgebakende, afgeschermde plek van onaangetastheid middenin de maatschappelijke werkelijkheid, dikwijls ook middenin de stad of verstedelijking. Het goed kijken - hoe vreemd dit misschien lijkt - ook naar volkstuinen, zelfs of juist in volkstuincomplexen, versterkt deze betekenis voor mij alleen maar. Voor heel velen is de tuin op zijn minst de plaats waar men tot zichzelf komt, maar dikwijls ook, al of niet bewust de verwerkelijking van de verbeelding in het dagelijks leven, soms een soort reincultuur van het eigenlijke leven. In deze meer toegespitste zin is er bij Vestdijk - en via zijn herkenbaarheid voor heel velen - ook in ons innerlijk leven sprake van een tuin, een onmisbaar verbeeldingscentrum; zo U wilt een paradijs. Net als bij de hoofdpersoon in het boek heeft dat paradijs misschien maar een kort, maar volstrekt bestaan. Het wordt, ook bij Vestdijk, een verloren paradijs, maar het is niet meer af te nemen, het boek is er het onsterfelijk bewijs van. Nauw hiermee verwant is het begrippenpaar beeld en verbeelding, een wezenstrek van veel in de kunst, maar bepaald in de literatuur. De schrijver schept zich autonoom een aanvullende of getransformeerde leefbaarheid naast, of in plaats van, ons dagelijks leven. De manier waarop Vestdijk zijn eerste en latere ervaringen in deze Prinsentuin omschrijft als het spanningsveld tussen zijn innerlijke wereld en de wereld om hem heen, waar hij en zijn naasten-van-ziel tegen moeten vechten in soms letterlijke zin, is natuurlijk heel knap. Maar zijn grootheid zit hem dacht ik - en daarom kan ik er hier als niet-deskundige over praten - in het vermogen om dit ons, lezers, te laten ondergaan als ons eigen authentieke jeugddrama, veelal de basis van ons verdere leven.

Godfried Bomans heeft eens in zijn bekende schertsende wijsheid gezegd: ‘Bijna iedereen heeft merkwaardige gedachten. De postbode die U een boek bezorgt, heeft soms veel boeiender gedachten dan de schrijver die hij aflevert. Bijna iedereen is kunstenaar, maar op zijn eentje; bijna niemand komt de laatste drempel over, dat is de vorm voor de andere, de herkenning.’ (Tot zover Bomans). In de Koperen Tuin is dat een bevrijdende ervaring. Vestdijk overbrugt schijnbaar moeiteloos de tijdskloof van tientallen jaren tussen het gevestigd be-

[p. 54]

staan van de man van middelbare leeftijd en de jongen in hem van toen, met inbegrip van het leven-om-hem-heen van toen. Voor Vestdijk was dat Leeuwarden. 'k Moet U zeggen het Leeuwarden van toen niet gekend te hebben, maar wel het leven elders in een vergelijkbaar oord. Ik meen dat ik niet te veel aan het eigene van Uw stad afdoe als ik zeg dat ik de gelukzalige en de benauwende gevoelservaringen van die sfeer herken als had ik er zelf geleefd. En daardoor herwin ik weer een dimensie van mijn bestaan.

De betekenis van dit ene boek wordt, naarmate men er zich in verdiept, steeds groter. Hoeveel te meer geldt dit voor het totale, haast onoverzienbare werk van Vestdijk; de P.C. Hooftprijs die mijn ambtsvoorgangster hem in 1950 mocht uitreiken, was er een eerste officiële erkenning van; de bekroning volgde in 1971 toen hem de Nederlands-Belgische Prijs der Nederlandse Letteren werd toegekend.

Het boek in het leven van de mens, in onze maatschappij is één van de grondslagen van de cultuur, en zal dat ook moeten zijn - ik sta hier als Minister van C.R.M. - voor het cultuurbeleid. Dit beleid is in zijn koers en in zijn realisering nog niet waar het zijn moet. Natuurlijk, er gebeurt al veel naast het vele dat de plaatselijke overheden doen; ik denk aan de bibliotheken, prijzen, opdrachten en andere evenementen. Ook aan het Fonds voor de Letteren. In de - ik geef het graag toe - voorlopig nog beperkte ruimte die dit Fonds ter beschikking heeft, vervult het zijn even kwetsbare als belangrijke taak ten behoeve van het actieve schrijverschap met grote zorgvuldigheid en naar beste vermogen. Ik wil dit hier graag gezegd hebben.

Voorlopig is de kloof tussen de beschikbare literaire rijkdom en de ervaringswereld van zeer velen nog diep. Ook op een dag als vandaag moeten we daarvan doordrongen zijn. Desondanks en misschien juist daarom moeten wij blij zijn met het initiatief dat hier ontplooid is, dat straks zijn weg nog verder elders en in de omroep zal vinden, en dat nu tot deze veelbelovende expositie heeft geleid. Een heel bijzonder iets hierbij is, dat U, mevrouw Vestdijk, daaraan ook hebt kunnen en willen meewerken. Ik meen U niet in Uw persoonlijke situatie te kort te doen als ik opmerk, dat U een bevoorrecht iemand bent om zo creatief aan de herleving van Uw man's schepping mee te hebben kunnen werken.

Al eerder verklaarde ik erkentelijk te zijn hier te mogen zijn. Ik stel die uitnodiging nog te meer op prijs omdat de weg voor mij niet geheel effen was. De betekenis van de jurist - ik moet toegeven dit haast van nature te zijn - wordt in de Koperen Tuin immers niet in het midden gelaten. Bekent de schrijver al in het begin dat hij als jongen overwoog liever straatveger te worden dan jurist, later noemt hij het jurist-zijn ‘het verkeerde beroep, een symbool voor de dingen, die de mens tot iedere prijs moet nalaten’; ik citeer in zeer beperkte mate. Het getuigt van de ruimhartigheid in Friesland - ook wel iets van mij, dacht ik - dat men desondanks besloten heeft mij voor deze belangrijke expositie uit te nodigen. Het is voor mij dan ook een feestelijke opdracht geworden dit te doen. Graag hoop ik dat het voortreffelijk werk van de organisatoren binnen en buiten in de tuin voor heel veel bezoekers iets mag gaan betekenen. In die vaste overtuiging verklaar ik de tentoonstelling De Koperen Tuin voor geopend.