Vestdijkkroniek. Jaargang 1974

[p. 47]

De topografie van ‘De Koperen Tuin’
Freaerk Dam

Het ijs van de baan waarmee de Koperen Tuin als het ware één geheel vormde, kan in Nol Rieskes dagen nooit zo verraderlijk glad zijn geweest als dat waarop wij ons thans begeven. De verleiding is echter te groot om niet eens een beknopte opsomming te geven van meer en minder duidelijk situeerbare passages in Vestdijks roman. Aan het begin van onze speurtocht naar overeenkomsten tussen het Leeuwarden van die dagen en de plaatsbeschrijvingen in het boek stuit men meteen al op ‘de ijzeren krullen van het balconhek’, dat Nol onzichtbaar maakte voor zijn beneden spelende broer. Op de verdieping van het hoekhuis Willemskade/Zuiderstraat, waar Vestdijk als leerling van de Leeuwarder Rijks-H.B.S. een half jaar woonde, vinden we het beschreven hek terug. De Zuiderstraat vormde - en doet dat nog - de korte verbinding tussen het Zaailand, waar de school staat, en de Willemskade, waar het kanaal langs stroomt. (‘... een tufbootje in het, aan het uiteinde van onze korte straat, zich openende kanaal’, pag. 7)

Wie de weg naar de Tuin volgt zoals Nol en zijn moeder die hebben afgelegd, herkent in de ‘brede, gewelfde brug’ (pag. 15), die, later nog eens ‘breed als een plein’ genoemd wordt (pag. 33), natuurlijk de Lange Pijp, die de verbinding vormt tussen het zuidelijke stadsgedeelte, waar Nol woont en de oude binnenstad, waarvan de Tuin de noordwestelijke begrenzing vormt. Verderop passeert hij het ‘grauwe standbeeld’ (pag. 16), dat ongetwijfeld dat van Us Heit (graaf Willem Lodewijk van Nassau) is.

Vestdijk heeft in één van zijn ‘Harlinger’ romans het daar te lokaliseren stadspark de,... ‘Prinsentuin’ genoemd. In zijn evocatie van de werkelijke Prinsentuin in Leeuwarden is hij echter tot in details nauwkeurig wat de historische werkelijkheid betreft, al krijgt die (koperen) tuin een extra dimensie in de dichterlijke verbeelding. De Leeuwarder herkent zijn tuin dan ook onmiddellijk in passages als: ‘... het stille, groene singelwater, waar de Tuin als een overgroeide burcht uit verrees’ (pag. 16) en ‘Het was zo'n klein ziekenhuis, het onze. Het aardigste aan dit gebouw was zijn hagelwitte kleur, en ook, dat het aan de singel lag, schuin tegenover de Tuin’ (pag. 179). ‘Het hek, waarvoor wij stil hadden gehouden en waar de bezoekers kaartjes kochten bij een groen geverfd hokje’ (pag. 16) is pas in onze dagen gesloopt, een lot dat de voormalige sociëteit, het ‘hoofdgebouw’ (‘Ook dit bestond grotendeels uit hout’, pag.20) al veel eerder had getroffen, terwijl de historische ‘lachwekkende soezen’ (pag. 19) zeer recentelijk

[p. 48]

[p. 49]

nog weer eens in ere zijn hersteld. Wat de Leeuwarder periferie betreft is Vestdijk in zijn sfeerbeschrijving zeer trefzeker, topografisch is hij dat aanzienlijk minder. Niettemin roept de aanduiding en omschrijving van het geliefdkoosd wandelpad ‘Biggedijkje’ (pag.30) onvermijdelijk herinneringen op aan het bekende ‘Kalverdijkje’. De binnenstad, die Vestdijk ongetwijfeld ook beter gekend zal hebben, komt vervolgens weer duidelijker uit de verf in een aanduiding van de Nieuwstad als ‘...de gracht van de brede pijp, waar zich de mooiste winkels bevonden, en ook nogal wat herenhuizen, en een enkel kantoor’, een karakteristiek die althans nauwkeurig van toepassing is op de toenmalige situatie (pag. 36). De passage over ‘...de naburige universiteitsstad, die tweemaal zoveel inwoners telde, maar welbeschouwd op precies dezelfde breedtegraad lag en in de geschiedenis altijd was voorgetrokken’ (pag.89) onthult dat Nol Rieske zich wat dit betreft een echte Leeuwarder voelt.

Vestdijk, die in ‘De Ziener’ zo'n plastische beschrijving heeft gegeven van de in en rond Lahringen populairste sport, het kaatsen, bewijst in ‘De Koperen Tuin’ dat hij ook een open oog had voor enkele markante trekjes van die andere Friese volksport bij uitnemendheid, het schaatsen, en dan speciaal voor het protocol waarmee de schaatswedstrijden te Leeuwarden in de nabijheid van de Prinsentuin werden omringd. Ook de ‘hoge hoeden’ en de verdere uitrusting van de heren bestuurderen (pag.106) waren typisch Leeuwardens.

Even verder in het boek stuiten wij op moeilijkheden met betrekking tot de tijd van handeling als de schrijver gewag maakt van ‘het electrisch licht, dat in W. sinds enkele maanden algemeen (was) geworden’ (pag. 118). Onderzoekers van dit - mede in het licht van biografische en lokale gegevens - toch niet oninteressante probleem zij er op gewezen dat het ‘nije ljocht’ in de Friese hoofdstad in 1913 werd ingevoerd.

Over de wel zeer gemengde afkomst van sommige, zo niet alle, romanfiguren in ‘De Koperen Tuin’ zal ik hier om meer dan één reden niet uitweiden. Onder meer omdat mevrouw Daisy Wolters daaromtrent verhelderende mededelingen verschaft in het gidsje, uitgegeven ter gelegenheid van de opening. Mevrouw Wolters' publikatie vormt een zeer welkome aanvulling op hetgeen in het kader van het Groningse werkcollege onder leiding van Prof. Blok heel summier is bestudeerd en gepubliceerd.

Wat mij bovenal gefrappeerd heeft, is het volgende. Op mijn speurtocht naar oude ‘stadsgezichten’ die wellicht dienstbaar voor de tentoonstelling waren, zocht ik uiteraard ook naar foto's van de Lange Pijp in de eerste decennia van deze eeuw. Het stadsbeeld op een van de oude ansichten die toen voor de dag kwamen, stemde vrijwel tot in details overeen met wat Nol Rieske zag op zijn benauwende weg terug: ‘Er liepen wat mensen, en op de zolderschuiten in de gracht stonden twee schippers, wier hoofden net boven de stenen rand uitkwamen: het waterniveau was laag die dag’ (pag.250).

Wie het niet geloven wil, kan het op de tentoonstelling controleren....