Vestdijkkroniek. Jaargang 1974

[p. 33]

Portret op afstand
johan van der woude

Johan van der Woude over Dierbare wereld van Henriëtte van Eyk, uitg. De Bezige Bij, A'dam.

Een autobiografie lijkt mij een absurde opgave; men moet immers in staat zijn zichzelf als een personage te zien, wat Henriëtte van Eyk in haar boek Dierbare wereld gelukkig heeft gedaan. Het ‘afstand-nemen’ is kenmerkend voor haar werk en ook voor dit levensverhaal. Als productief schrijfster van schetsen en verhalen over droomfiguren, over wat excentrieke personages die allerlei gewone en tegelijk ongewone avonturen beleven, over wat caricaturaal aangezette types uit de betere standen in de twintiger en dertiger jaren - met als tegenvoeters de underdogs met hùn narigheid -, toonde zij zich sociaal bewogen, ‘geëngageerd’, en hekelde zij prototypes van de bovenlaag in proza, dat door stijlmiddelen zowel satyrisch als humoristisch werkt. Zij koos voor de partij van de underdogs en gaf de Zilvermannetjes een stevige portie sentiment en menselijke narigheid mee. Vestdijk heeft haar werk gekarakteriseerd als ‘groteske allegorieën of allegorische humoresken’, maar het is, dunkt mij, meer: verbeeldingen, waarin de machten en krachten van de werkelijkheid in het absurde worden getrokken en daardoor onschadelijk gemaakt.

In een gezelschap is Henriëtte van Eyk als persoon, als vrouw, als menselijk wezen meestal nauwelijks aanwezig. Zij houdt zich afzijdig, zoals zij ook min of meer haar eigen leven van terzijde heeft beleefd, als het ware heeft mee beleefd, zoals zij ook in haar werk en in haar autobiografisch boek een toeschouwster is, die voortdurend tegen een vertekende wereld aankijkt, waarin zij altijd dezelfde sporen van grote en kleine misères, van grote en kleine boosaardigheden ziet. Zij is bovendien een detailliste en bezit vooral een bijna fotografisch geheugen voor milieus, kleedij, karakteristieke gebaren en voor de sfeer die bij dit of dat huis hoorde, om deze of gene heen hing. Zij heeft erg veel geschreven; zij heeft tijdens de bezettingsjaren in het kunstenaarsverzet erg veel gedaan, maar ‘doen’ ligt niet in haar aard. Zij past het beste, nee zij hoort in een stoel in haar eigen, altijd nogal wonderlijk ingerichte kamers. Zij is in de bohèmewereld van Amsterdam decennia lang ‘iemand’ geweest, die geen rol wilde of kon spelen, maar er niet uit is weg te denken, eenvoudig omdat zij bestond, er was of niet was. Dat er-zijn en er niet-zijn is typerend voor haar persoonlijkheid èn haar verschijning; dat ‘het is zo, en het is nièt zo’ is karakteristiek voor haar werk, tot in dit levensverhaal toe, en dan doel ik niet op feitelijke onjuistheden.

Henriëtte van Eyk is getrouwd geweest met de journalist-schrijver Edouard de Nève, die ik me herinner als een op zijn minst wonderlijke, in aanleg begaafde, bohèmienachtige man, die in een concentratiekamp is terecht gekomen en over wie Henriëtte van Eyk ook met haar distinctie en van haar afstand schrijft, zoals zij dat later over Simon Vestdijk heeft gedaan; ook tegenover deze twee schrijvers en liefdes van haar leven blijft zij terzijde staan als een toeschouwster die alle stukjes van de legkaart niet meer precies in elkaar kan passen. Dit boek kon door niemand anders zijn geschreven dan door haar en toch is het alsof het allemaal buiten haar om gaat, of is gegaan, alsof ze het in halfslaap heeft geschreven en op een goede morgen het manuscript kant en klaar op de tafel vond.

Daarnaast is het een document over de eerste vijftig jaar van deze eeuw, over hoe het voor haar en vele anderen is geweest, hoe men in goed-

[p. 34]

burgelijke en later verarmde kringen leefde, hoe de levensstijl van de 19de eeuw in die van de 20ste overging, met als wat vage achtergrond het sociale en economische klimaat van die tijd. Tot dat bohèmewereldje behoorde ook haar broer Bert van Eyk, aan wie zij dit boek heeft opgedragen. Hem heb ik in De Koepel in Amsterdam leren kennen als een griezelig knap chemicus, een bijzonder intelligent en onafhankelijk man, die op droge toon uiterst ter zake kundig discussiëerde en het ernstigste betoog onderbrak met een verrassend voorstel over iets geks, dat we dan toch beter konden doen, maar dat zelden uitvoerbaar was.

Daar, in De Koepel, heeft Henriëtte van Eyk ook Simon Vestdijk ontmoet, aan wie het hele hoofdstuk 22 in haar boek is gewijd en met wie zij, zoals op de flap staat, door een grote vriendschap zou worden verbonden. Die ontmoeting vond plaats op 9 december 1945, nadat Vestdijk een lezing in het Concertgebouw had gehouden en Henriëtte van Eyk er met Apie Prins en Rein Blijstra zat te eten. Vestdijk woonde met Ans Koster in Doorn, waar ik het tweetal voor het eerst in 1934 heb bezocht. In hun huis ben ik in 1942 gedomiciliëerd geweest, hoewel ik elders zat en ik kreeg veel met Ans Koster te maken toen Vestdijk in St. Michielsgestel zat. Zij onderhield contact met mij en Pom Nijhoff om te pogen hem er uit te krijgen, waarvoor 'n verzoekschrift is ingediend met als motivering o.a. ‘een roman over de 30-jarige oorlog te schrijven, die voor de Duitse cultuur van veel belang zou kunnen zijn’. Hij was in St. Michielsgestel veel aan het dichten, een cyclus van 100 sonnetten, genaamd ‘De Troubadour’, en had al 40 klaar’, schreef Ans Koster. ‘Ik moet je ook zeggen dat hij jou een uitvoerig exposé zal doen toekomen van de punten die in deze brief (over pogingen hem vrij te krijgen) zijn genoemd en waarvan je gebruik kunt maken zonder hem uit handen te geven’. In december 1942 ontving ik een aantal van die verzen, waarvoor ik op Vestdijks verzoek een uitgever vond en hem schreef: ‘Jouw zaak is en wordt nog bij enkele relaties bepleit. (...) Jouw brief heb ik met de grootst mogelijke discretie gebruikt en ook niet uit handen gegeven. Je houding billijk ik volkomen’. Op 3 mei 1943 schreef Vestdijk me uit Doorn, toen hij was vrij-gekomen: ‘Zojuist was Pom hier. Over de Kultuurkamer heb ik niet gesproken, temeer daar mij bleek, dat er in bepaalde kringen (Donkersloot-van Eyck) al aardig over mij geroddeld wordt, waartegenover van mijn kant alleen een sfinxachtig zwijgen past. Enfin, dit is niet van belang op dit ogenblik, en op geen enkel ogenblik’. Eén van de verzen die hij in St. Michielsgestel schreef, ‘De uiterste seconde’, heeft Vestdijk aan Ans Koster opgedragen, dat ik, ook wel om sentimental reasons, een van zijn fraaiste vind.

Op 9 december 1945 ontmoetten Vestdijk en Henriëtte van Eyk elkaar in De Koepel, en een paar pagina's verder staat dan: ‘Zo vond ik het bijvoorbeeld iets heel gewoons dat Simon me op een dag schreef dat hij van plan was op z'n eentje Doorn te verlaten en in Amsterdam te komen wonen. Ik realiseerde me niet wat zijn vertrek moest betekenen voor Ans Koster, en ook realiseerde ik me op geen stukken na wat het Simon zelf moest kosten om zich los te rukken uit zijn vertrouwde omgeving’. Op 23 maart 1946 schreef Ans Koster me: ‘Simon gaat a.s. dinsdag bij me vandaan. (...) Ik ben volgens hem een moedercomplex voor hem

[p. 35]

geweest en nu wil hij wel iets anders en voelt zich nu als een vadercomplex t.o.v. haar’. Dat aangekondigde vertrek uit Doorn naar Amsterdam moet Henriëtte van Eyk toch ietwat hebben overrompeld, wat niet zo onbegrijpelijk is voor iemand die ‘afzijdig staat’, zowel van haar eigen leven als dat van anderen, want ze vroeg hem of hij al kamers had of zolang naar Américain ging. Hij ging naar Jeanne van Schaik, met wie hij het boek ‘De overnachting’ schreef. Intussen kwamen er verontrustende berichten uit Doorn, ging Vestdijk daarheen terug om ongelukken te voorkomen en verdeelde hij zijn tijd tussen Doorn en Amsterdam: een zestienjarige vriendschap, die eind 1946 door een ernstige crisis zwaar op de proef we rd gesteld. Toen ik Vestdijk eind december 1946 met berichten van Henriëtte van Eyk opzocht lag hij in een ernstige depressie als een Oblomov in het donker in een zijkamertje boven, als een voddig man onder een berg vodden; zo heeft ook Henriëtte van Eyk zelf hem eens gezien, toen ze hem op aanraden van mij heeft opgezocht. Haar broer Bert en ik hadden een heel ander plan in ons hoofd, dat moeilijk of niet uitvoerbaar bleek. Depressies waren, vooral in later jaren, bij Vestdijk geen ongewoon verschijnsel, maar de man die ik toen zag was iemand met de rug tegen de muur, een man die in een dwangpositie zat en niet wist hoe hij er uit moest komen, zoals ook wel blijkt uit correspondentie tussen Henriëtte van Eyk en Vestdijk uit dat jaar, die hier wel ter zake, maar niet op zijn plaats is.

Wie een verhaal over zijn eigen leven schrijft kan, in het geval van Henriëtte van Eyk, Edouard de Nève en Simon Vestdijk niet verzwijgen, en al lokt zij daarmee meningsvorming over die menselijke relaties en over die mensen zelf uit, het draagt ook bij tot de literatuurhistorie. Ook die personages en die periodes uit haar leven heeft zij, als terzijde staand, van een afstand beschreven, misschien wat simpel vertellend, in grijzen, weinig genuanceerd en nauwelijks uitgediept, en toch voegt het een ander gezicht toe aan de vele die men van althans Simon Vestdijk al kent.