Vestdijkkroniek. Jaargang 1973

[p. 53]

‘Het Veer’
door l.abell-van soest

In het eerste nummer van Kroniek hebben Bekkering en van der Paardt nauwgezet elke alinea van ‘het Veer’ aan een onderzoek onderworpen en zij vragen zich af of de verteller mogelijk een verbond met de duivel heeft gesloten. Deze vraag verlengend, zou ik willen stellen: wat ligt ten grondslag aan de raadselachtige duivel, die verbonden met mensen kan sluiten? Vestdijk heeft dat voor ons beantwoord. In ‘de toekomst der religie’, maar vooral in ‘het principe van het kwaad’ legt hij uit wat menselijk ten grondslag ligt aan het ontstaan van de duivel. Het is de negatieve identificatie, een psychische drijfveer, die elders in dit blad (bij ‘de kellner en de levenden’, pag. 2 t/m 25) uitvoerig wordt uiteengezet. ‘Het Veer’ is een novelle, waarin een extreme vorm van negatieve identificatie wordt beschreven. Het is het verhaal van een mens, die aan zijn verworpen staat levenskracht ontleent. Maar het is bovenal het verhaal van de angst.

De verteller beschrijft een door de pest geteisterde streek ergens in Europa, waar de mensen in de ban van de angst leven voor de gevreesde zwarte dood. Hij constateert dat hij, op grond van zijn uiterlijk, angst verwekt en dat hij hieruit levenskracht putten kan.

Het verhaal speelt in 1348, een periode waarin de pest duizenden slachtoffers maakte in verschillende delen van Europa. De verteller schetst zichzelf en zijn zwervers staan als volgt:

‘Ik ben groot en stoer van stuk, woest als men mij tergt verzot op zwerftochten en geloof in god noch gebod. Ook niet aan de duivel. Dit laatste, verenigt met bepaalde uiterlijke kentekenen (en een voorval tijdens mijn geboorte, waarover ik liever zwijg) hebben mij wel eens doen veronderstellen, dat ik zelf de duivel ben. (...) Ik moet erkennen, dat ik vaak een bijgelovige vrees opwek in mijn omgeving. (...) Dit zij voldoende: gastvrij ontvangen de eerste dag, de tweede laat men mij vertellen, de derde nacht slaapt niemand meer, de vierde of vijfde dag verlaat ik jachtig stad of dorp, met schoutdienaren, priesters en honden achter mij aan, beticht van de onmogelijkste misdrijven. (...)’ (pag. 9/10)^*)

Men herkent in deze schets de verworpene, maar dat niet alleen: men ziet ook dat de verworpene zelf deze staat nadrukkelijk, ja, zelfs uitdagend onderstreept. De bijgelovige vrees die hij opwekt, vooral door zijn slaapverdrijvende verhalen, het wegjagen en uitstoten daarna, spreken een duidelijke taal. Hij noemt de zwarte dood zijn vriend in wiens gezelschap hij graag reist, omdat deze hem bij tijden een minder opgejaagd bestaan bezorgt. De angst voor de zwarte dood leidt de aandacht van hemzelf af, zodat hij wat meer vrijheid heeft om zijn provocerend spel met de angst te spelen. Want wat doet hij: hij wakkert de angst bij anderen aan. Wat hieraan ten grondslag ligt, hoop ik in de loop van dit betoog duidelijk te maken. Ik begin met een passage aan te halen.

‘Als ik een vrouw bemin (en daaraan is geen gebrek; in tijden van besmetting geeft ieder zich meer dan ooit aan de dienst van Venus over, en diegene heeft de meeste kansen, die met het boze op goede voet staat en dit, zoals ik, laat merken in zijn uiterlijk), hoe moet ik die plotselinge duizeling, die zwaarte in de benen uitleggen: is het de nadering van het genot of van de zwarte dood die zijn bondgenoot verraden heeft en toeslaat?’ (pag. 13)

*) voor een literatuuropgave zie men het eind van dit artikel.

[p. 54]

Deze passage vertoont twee ogenschijnlijk tegenstrijdige aspecten: een vlucht voor de angst in de sexualiteit en een toename van de angst, juist door de sexualiteit. Wat het eerste punt, de vlucht voor de angst in de sexualiteit betreft, hiervan zegt Vestdijk in ‘Het wezen van de angst’ in het hoofdstuk over de bestrijding van de angst, onder ‘Bedwelming’, dat ieder intensief lustgevoel voor het opwekken van bedwelming in aanmerking kan komen voor het bestrijden van de angst. Hij noemt hier o.a. de liefde, waarbij hij op uitspattingen bij pestepidemieën wijst (pag.620). Onnodig te zeggen dat bedwelming geen uitzicht biedt op verlossing van de angst. De vlucht in het sexuele biedt een tè kortdurende vergetelheid dan dat men de angst kan verdrijven.

Wat het tweede punt betreft: de toename van de angst door de sexualiteit (de verteller gaat zich onzeker voelen: is de zwaarte in de benen de nadering van genot of heeft zijn vriend hem verraden?), hiervan zegt Vestdijk in ‘De toekomst der religie’ dat in de erotische totaliteit, waarin de liefde zich op alles en iedereen richt, de sexualiteit een beperking, een isolatie betekent. Isolatie nu is een bron voor angst (en schuld). Nu lijkt het mij toe dat in 1348, toen de mens zich van enig religieus streven nauwelijks bewust was, de sexualiteit op dit punt niet knellend was. Maar als wij ons tot ‘Het wezen van de angst’ wenden, dan vinden we daar, dat Vestdijk de sexualiteit een der belangrijkste objecten van de angst noemt, op grond van de paradoxale verenkeling, die in feite weinig verschilt van de bij het religieuze streven genoemde isolatie.

Geen verlossing van angst dus bij sexualiteit, wel toename ervan. Het opsommen van de gruwelijke practijken, twee bladzijden lang, om de zwarte dood (of de angst ervoor, wat hier op hetzelfde neerkomt) te bestrijden, zijn een bewijs te meer dat de angst groteske vormen aanneemt, juist door de sexualiteit. ‘Lijvige boekdelen zou ik kunnen vullen met al wat ik op deze wijze (tijdens zijn liefdesavonturen, L.A.) gezien en gehoord heb, mijn machtige beschermer achter of voor mij, (...)’ (p.13). Alle opgesomde gruwelen, opgebloeid tijdens de liefde, als evenzovele bestrijdingsmiddelen tegen de angst, vallen voor hem echter in het niet bij zijn eigen middel om de angst te bestrijden: zich te verbroederen met de zwarte dood, niet bang voor hem te zijn, voordeel van hem te trekken.

In ‘Het wezen van de angst’ heeft Vestdijk in tien punten, die elk weer onderverdeeld zijn, de mogelijkheden aangegeven waarmee de angst met meer of minder succes bestreden kan worden. (Hfdst. VIII, speciaal par. 5.) Een van deze punten is de agressie, waarvan de angstaanjaging een onderdeel is. (pag. 646 t/m 648) Dit nu, deze angstaan jaging, is een belangrijk hulpmiddel voor de verteller van ‘Het veer’ om zijn eigen angst in toom te houden. Vestdijk noemt dit de wellicht primitiefste agressieve reactie in defensieve zin die er bestaat. Men gaat hierbij van de angst uit die men zelf voelt, en werpt die op de ander terug.

[p. 55]

De angst op een ander werpen om de eigen angst te verminderen, heb ik in mijn opstel over ‘Sint Sebastiaan’ (in het eerste nummer van ‘Kroniek’) menen te mogen herkennen als negatieve identificatie, een negatieve identificatie die de jonge Anton Wachter passief ervoer bij het zien van het lijden van een ander, van Sint Sebastiaan, en die de verteller van ‘Het veer’ actief ervaart door angstaanjaging. De negatieve identificatie, deze psychische drijfveer, gepersonifieerd in de duivel, speelt een overheersende rol in het leven van de verteller. Dat zijn omgeving in hem de duivel meent te zien wordt nu duidelijk.

Het eigenlijke verhaal, de overtocht, is in feite niet anders dan een in beeld gebrachte onderstreping, een verduidelijking van de psychische drijfveren die de mensen in tijden van hevige angst kunnen beheersen.

Wanneer de verteller aan het eind van het verhaal het aan de pest gestorven lichaam ontdekt, dat ongeweten is meegevoerd naar de overzijde van de rivier, voelt hij zich volstromen met levenskracht.

De zwarte dood, de grote angstverwekker, heeft zich teruggetrokken van het lijk; hij wil anderen, Levenden, bespringen met zijn angst:

‘Zodra zich het lijk gevormd had, trok de zwarte dood zich terug: het was hem te rustig, te onbeweeglijk; hoeveel aanlokkelijker die levende hersenen, die zijn beeld vormden, aanbliezen, verwrongen, vermenigvuldigden, aanbaden, die door angst opgejaagde kudden, (.....). Met graagte nam ik de rol over, (......) ik voelde me krachtig en gezond, uitverkoren om dood en verderf om mij heen te verspreiden, een geheel dorp te verpesten met mijn adem, met mijn ogen. (.....)(p. 34/35) En zo volgde ik dan, (de in paniek vluchtende medereizigers L.A.) hoogopgericht, vernielziek, dreigend en trots, zo volgde ik dan: tot de hals toe volgeladen met doden.’(p.38) Tot de hals toe volgeladen met doden, tot de hals toe volgeladen met angst, die op anderen zal worden gewenteld, om zelf des te krachtiger te kunnen leven.

Dat er tijdens de overtocht momenten zijn, waarop een zachtere stem vanuit de verteller opklinkt - bijvoorbeeld het moment, ongeveer in het midden van de rivier, waarop hij mijmerend verlangt naar een vrediger bestaan - toont alleen maar aan dat het minder zijn wil is dan zijn noodlot om als duivel door het leven te gaan.

Literatuur.

S. Vestdijk,	‘Het Veer’,
	Amsterdam, 1972, (8e druk).
Id.	‘De Toekomst der Religie’,
	Arnhem, 1947.
Id.	‘Het Wezen van de Angst’, den Haag/Amsterdam, 1968.