Vestdijkkroniek. Jaargang 1973

[p. 48]

‘Aktaion onder de sterren’
over een ‘roman uit het voor-Homerische Griekenland’
door j. pop

Onder de talrijke romans van Vestdijk zijn er drie die in het oude Griekenland spelen. De schrijver geeft vrij nauwkeurig aan in welke tijd: voor ‘Aktaion onder de sterren’ is dit ‘het voor-Homerische Griekenland’; voor de beide andere Griekse romans, ‘De verminkte Apollo’ en ‘De held van Temesa’, geeft Vestdijk zelfs jaartallen. Betekent dit nu dat wij met historische romans te doen hebben? Met andere woorden bepaal t - naar negentiende eeuws voorbeeld - zuiver historische stof voor een belangrijk deel de inhoud van deze romans?

Men hoeft deze boeken maar even vluchtig in te zien om al te kunnen konkluderen dat het geen historische romans in deze zin zijn. Zij spelen in drie verschillende periodes van de Griekse geschiedenis, maar dat wil nog niet zeggen dat de schrijver een serieuze poging doet om in denken en leven van het verleden door te dringen, juist om dit denken een bepaalde fase in de ontwikkeling van het Griekse denken als symbolische weergave van bewustwordi ng van de mens in het algemeen. Door de sterke persoonlijke betrokkenheid komt dit dus neer op de bewustwording van de twintigste eeuwse mens. Zijn belangstelling voor de historische stof' berust op eigenbel ang: uitbeelding van het historische Griekenland uit een bepaalde periode schept voor hem de mogelijkheid om groeiprocessen in het menselijk denken in romanvorm gestalte te geven. Naast ‘denken’ moet dan wel onmiddellijk de onvermijdelijke tegenpool ‘irrationeel reageren’ worden genoemd, want juist om de eeuwige worsteling tussen deze beide gaat het in deze romans.

Van de drie Griekse romans is ‘Aktaion onder de sterren’ het eerst geschreven; wij zullen deze roman zo dadelijk uitvoeriger bekijken.

In de laatste van de reeks, ‘De held van Temesa’, is de genoemde worsteling het volledigst en het meest geconcentreerd behandeld.

De ontstellende paradox die aan dit boek ten grondslag ligt wordt volledig op ons, lezers, overgebracht. Het romanverhaal biedt geen enkele uitwijkmogelijkheid, ook al doordat het in de eerste persoon is geschreven. Het relaas dat de priester Plexippos ons vertelt werkt als een soort biecht, mede door de verdedigende toon die er herhaaldelijk in doorklinkt. Eigenlijk richt Plexippos zich niet tot ons, maar als het ware over onze schouder heen, tot zijn eigen geweten.

Het probleem waarmee hij worstelt is het volgende: in zijn tempel wordt een barbaarse godsdienstig gebruik in ere gehouden. Jaarlijks wordt een meisje geofferd. Enerzijds heeft deze instelling zichzelf overleefd en is men er rijp voor om er een eind aan te maken.

De gemeenschap houdt zich echter afzijdig. De priester die belast is met het brengen van het offer, staat alleen voor het probleem dat het afschuwelijke gebruik anderzijds appelleert aan verborgen demonische behoeften. Met deze onbegrepen en gevaarlijke afgronden zóu Plexippos moeten afrekenen, maar hij komt er niet toe.

Hij wil het probleem niet zien.

Vestdijk brengt deze paradox op even eenvoudige als afdoende wijze op de lezer over: hij laat ons tot het einde in het ongewisse omtrent wat er nu precies in de tempel gebeurt.

[p. 49]

Minder geconcentreerd op een hoofdthema, en daarom ook minder geslaagd, is de roman ‘De verminkte Apollo’. Hoofdpersoon hierin is Diomos, een vurig vereerder van de god Apollo. Ook aan zijn karakter ligt een tegenspraak ten grondslag die hij zich niet bewust is. Diomos is een onverzoenlijk tegenstander van Dionysos, de bandeloze god. Tegelijk is hij echter bandelozer dan welke Dionysosvereerder ook: zijn leven is bijna een aaneenschakeling van moord en doodslag. Plexippos WILDE niet zien; Diomos echter KON niet zien, hij is naïever dan Plexippos.

Intussen moet opgemerkt worden dat het tegenstrijdige in Diomos karakter wel in een roman van bescheidener omvang afdoende had kunnen worden behandeld. Met name de grote plaats die Vestdijk heeft ingeruimd voor Korinthe en zijn tiran lijkt moeilijk te verdedigen.

Zowel in ‘De verminkte Apollo’ als in ‘De held van Temesa’ spelen liefde en sexualiteit een soms verborgen, maar steeds zeer belangriike rol.

Hetzel fde geldt voor ‘Aktaion onder de sterren’, zodat de drie Griekse romans van Vestdijk niet enkel om hun historische situering uitnodigen tot een vergelijking.

Aktaion heeft, in tegenstelling tot Diomos en Plexippos, een leidsman, die hem de weg kan wijzen in de doolhof van liefde en zinnelijkheid.

Voor deze rol heeft Vestdijk een merkwaardige romanfiguur geschapen: de kentaur Cheiron. Voor de helft paard, voor de helft mens, symboliseert Cheiron duidelijk de gespletenheid die wij als grondthema in alle drie de Gri ekse romans van Vestdijk kunnen terugvinden.

Juist door deze gemakkelijk aansprekende symboliek is ‘Aktaion onder de sterren’ minder moeilijk toegankelijk dan de beide andere romans. In plaats van subtiele verwijzingen naar verborgen afgronden in de mens, vinden we in deze roman een bijna bal - dadig plezier om met overduidelijke tegenstellingen te werken. Zo noemt Vestdijk hoofdstuk 9, waarin Cheiron zich van een minder beschaafd-menselijke kant laat zien: ‘De wraak van de onderhelft’:

‘Aktaion onder de sterren’ dankt zijn bekoring voor een deel aan de jeugdi ge overmoed, waarmee het geschreven is. Bij de kreatie van het romanpersonage Cheiron bijvoorbeeld heeft Vestdijk zijn fantasie de vrije teugel gelaten. Deze paardmens ziet in het tot inzicht brengen (opnieuw het centrale probleem van de Griekse romans!) een soort roeping Tegen Aktaion zegt hij het volgende hierover:

‘Ik wist, daar in Jolkos woont een knaap, die in wezen onopvoedbaar is, die zich door niets en niemand zal laten regeren, zelfs niet door de godin (Artemis) aan wie hij zijn hart heeft verpand.

[p. 50]

(....) In het eerst was ik ten einde raad, maar tenslotte besloot ik je op te voeden alsof ik je niet opvoedde, - meer als medeplichtige dan als leraar.(.. Alles wat ik hier verricht heb geschiedde met een wakend oog op jou. Het moest je doen inzien hoe diep een mens in het onzinnige afglijdt, wanneer hij de goden al te ijverig en opdringerig dient, om het even of deze ijver bepaald wordt door baatzucht of door eenzelvige jongelingsdromen, - maar je begreep het niet.’

Het is wel duidelijk dat Vestdijk vee I belang hecht aan de relatie Cheiron - Aktaion. Toch mogen we het niet zo zien dat deze verhouding pedagogos - leerling het hoofdmotief van de roman vormt. Terecht verwijst de titel naar het lot van de koningszoon Aktaion.

Aangezien het echter om diens geestelijke ontwikkeling gaat - een noodlottige ontwikkeling, die eindigt met Aktaions dood en opneming onder de sterren - had Vestdijk alle ruimte om dit hoofdmotief te verbinden met het pedagogos - motief.

Als de roman begint met de aankomst van Chei ron in de koningsburcht van Jol kos is de grondslag voor Aktaions latere lot al gelegd: in hem heeft zich reeds een noodlottige splitsing voltrokken tussen idealistische verering en platvloerse lustbeleving. De tovenares Simaetha, vroeger de min van Aktaion, is hier de schuldige. Zij heeft hem weten te ‘klinken tussen maan en stal, tussen dweepzucht en veile liefde’, dat wil zeggen tussen Artemis enerzijds en de hoertjes uit Jolkos anderzijds.

Deze noodlottige tegenstelling had verzoend kunnen worden door Aktaions liefde voor de beeldschone Timandra. Alle pogingen van Cheiron om de totstandkoming van een huwelijk tussen deze beiden te bevorderen, lijden echter schipbreuk. Aktaion heeft voor zichzelf het gevoel dat Timandra, juist door haar schoonheid, te dicht de ideale gestalte van Artemis benadert. Zij kân hem in de weg staan bij de verering van de onbereikbare godin.

De gevolgen voor Timandra zijn verschrikkelijk. Zij wordt bedwelmd en vervolgens verkracht door een medeminnaar. Wie moet hierbij niet denken aan Trix Cuperus, uit Vestdijks roman ‘De Koperen Tuin’, die hetzelfde lot ondergaat? Het is één uit meerdere aanwijzingen dat deze voor-Homerische wereld nauw verbonden is met Vestdijks overige werk.

Via Ina Damman lijkt mij zelfs een verbinding met Vestdijks eigen levenservaring voor de hand te liggen.

Eenzelfde persoonlijke betrokkenheid van de schrijver valt ook te konstateren bij de schildering van de goden en hun verhouding tot de mensen in deze roman. Cheiron zegt er dit van:

‘Voor mij bestaan de goden alleen voorzover de mens, in en door zichzelf, van hun werkzaamheden partij trekt.’

Is een dergelijke opmerking in het Griekenland van vele eeuwen vóór onze jaartelling wel denkbaar? Vestdijk maakt hier een zeer vrijmoedig gebruik van de extra ruimte die de invoering van een zo fantastisch wezen als de paardmens hem liet.’

[p. 51]

Naarmate de roman vordert wordt de verhouding Cheiron - Aktaion tegelijk inniger en mysterieuzer. Beiden hebben zij onder deze nauwe verbondenheid te lijden.

Aktaion komt tot driemaal toe in een niet al te beste stemming naar de spelonk waar Cheiron verblijft na de noodlottige verstoring van de bruiloft tussen Aktaion en Timandra. Over Cheirons reaktie op één van die bezoeken tekent Vestdijk het volgende aan:

‘Cheirons antwoord werd met zalvende uitvoerigheid gegeven; maar zijn romp (....) was nog steeds loerend gekromd, en zijn scherpe blik, vol HAATDRAGENDE LIEFDE, hield de ingang versperd.’

Het is tenslotte Aktaions allesverterende verering voor Aktemis, die ook bij Cheiron de heftigste reakties oproept. In een maannacht verrijst uit de slapende Cheiron een geestverschijning, waarin Artemis kan worden herkend. Tijdens de beslissende jacht van Aktaion om Artemis in levende lijve te aanschouwen, leeft Cheiron - onderwijl verblijvend in zij spelonk - op de heftigste wijze mee. Hij vertelt aan Melikertes, zijn nieuwe, niet al te snuggere leerling, die bij hem in de spelonk woont, wat er op de berghelling gebeurt:

‘Cheiron werd één met de onzichtbare bewegingen. Zijn gezicht straalde van geestkracht, zijn sprietige wenkbrauwen waren tot stekels samengetrokken, het scheen de dag van zijn leven te zijn. (....) Het was reeds laat in de middag, toen hij met dwingende gebaren, rechtop staand in de spelonk, de poten trillend van opwinding, de eenzaamheid begon op te roepen van een verdwaalde Aktaion, - willens en wetens verdwaald, - een Aktaion, die de jacht verlaten had voor de onmenselijker avonturen van het hart, waartoe zijn dromen hem hadden voorbestemd.’

De verwisseling dier hier plaats vindt tussen Cheiron en Aktaion, tussen verteller en personage, vindt zijn weerklank in het wisselend vertelperspektief dat Vestdijk hier toepast. Wie vertelt over wie? kan men zich afvragen bij de volgende passage:

‘Op die éne plek, waar een bron borrelde en de koelte bosvarens aan de bodem had ontlokt, was het somber en verlaten, - Cheiron zei het, Melikertes geloofde het en dacht bij zichzelf: als hem maar niets overkomt..... Maar Aktaion beleefde het: deze eenzaamheid die geen eenzaamheid was, deze bodemloze schrik van dwars door varens en pijnbomen heen blanke lichamen van baadsters te moeten bespieden, - móeten, want volgens de kentaur was er geen sprake meer van een ei gen wil.’

Er zijn trouwens nog meer rollen die worden verwisseld. Ook jager en wild ondergaan dit lot:

‘Verlamd door angst leunde hij tegen een zware lindestam, waar hij keek, zonder verheffing, zonder bevrediging die tegen slapeloze nachten opwegen kon, en zonder te zien zelfs, want de bespieder was in waarheid de bespiede, volgens een van te voren beraamd plan, waarin manestralen iets te zeggen hadden gehad.’

Deze laatste verwisseling hoeft ons niet al te sterk te verbazen:

in tal van religies komt iets dergelijks voor. We hoeven uit zo'n passage niet meer te konkluderen dan dat verlangen en overgave bij Aktaion volledig en allesoverheersend zijn.

[p. 52]

Moeilijker te verklaren blijft de rol die Cheiron speelt bij de uiteindelijke dood van Aktaion. De kentaur is zeker meer dan enkel rapporteur van het (onzichtbare!) gebeuren:

‘Cheiron bootste tegen het gewelf de houding na van de jonge vorstenzoon, die ver vandaar zijn doodstr ijd streed tegen de belichaming van zijn brandendste wensen. Daarop speelde de kentaur, heel vluchtig, de gebaren der nymfen; (....) en één ondeelbaar ogenblik, met een kuise rilling van zijn paardeheupen, de stand van de verraste godin, haar toorn, of schijnbare toorn.... Voor Melikertes school de tovermacht van Artemis voornamelijk in de stem en de heupen van Cheiron; en het was Cheirons wil dat hij zo dacht, opdat er althans één zou zijn, die de werkelijke toverij, zo niet begreep, dan toch in een verwrongen bekentenis had aangehoord.’

Cheirons tovermacht gaat wel ver’. Ik zou eigenlijk maar één mens weten met vergelijkbare macht: nl. de auteur ten opzichte van zijn personages.

Maar misschien besteed ik al te veel aandacht aan dit aspekt. In het laatste hoofdstuk is de sleutel te vinden tot het verstaan van de roman als geheel. Het lijkt verstandig om daarmee te eindigen. Cheiron zegt daar tot Melikertes:

‘Ieder streven, iedere liefde staat zichzelf in de weg. Daarom maakt men een omweg en zendt een helft van zichzelf als voorpost uit naar waar aan de andere zijde alles straalt in eeuwige schoonheid. Een paard loopt om zijn liefde heen, en wordt een mens.

Een mens loopt om zijn liefde heen en wordt een god.(....)

Dit zijn de verstrengelingen die van de oorsprong af de wereld hebben beheerst, - maar het alledaagse leven schrikt ervan terug en wil het niet weten.’

Juist om het alledaagse leven dit in te peperen en ons de les duidelijk te maken, heeft Vestdijk deze roman geplaatst in het onalledaagse, door goden en mythen drukbezochte Griekenl and van vóór Homerus' dagen. De ‘verstrengelingen’ zijn onder zijn handen speels vervlochten, maar voor de goede verstaander daarom niet minder tragisch.