Vestdijkkroniek. Jaargang 1973

[p. 37]

Regio

Het Veer

Op 22 februari j.l. kwam de Haagse werkgroep weer bijeen, waarbij als uitgangpunt gekozen was voor de novelle ‘Het Veer’. Het onderstaande was als een inleiding bedoeld en pretendeert ook niets meer dan louter een inleiding. Samen met een lid van de werkgroep, W.J. van der Paardt, is deze inleiding opgesteld.

Het leek ons zinvol ons in eerste instantie af te vragen: Door wie wordt het verhaal verteld en hoe wordt het verhaal verteld.

De eerste zin bevat al een ik-figuur, die eigenlijk het hele verhaal door aan het woord blijft. Het zogenaamde perspectief blijft gebonden aan de ikfiguur op één enkele passage na, waarin van de boer gezegd wordt, dat hij de vlucht voor de zwarte dood heeft genomen, ‘waaraan zijn hele familie ten offer is gevallen’. De vraag is, hoe kan de ikfiguur dit weten? Er is nog helemaal niet met elkaar gesproken. Misschien mogen we denken aan een soort alwetende duivelfiguur, ook al lopen we op deze manier iets op de zaak vooruit. Tevens wordt de suggestie gewekt alsof het hele verhaal verteld wordt, d.w.z. in een gesprekssituatie, vgl.

‘Ik geef geen bijzonderheden, want ik wil geen wapens in handen spelen van mijn vijanden’.

De novelle speelt zich af in het jaar 1348, op een bleke octoberdag; dit kunnen we opmaken uit het begin van het verhaal over de gebeurtenissen, waar staat ‘in dat najaar dan’, waarbij verwezen wordt naar de eerste zin van het verhaal. Het geheel wordt gepresenteerd in de vorm van herinneringen, want de eerste zes alinea's vormen een inleiding op het eigenlijke verhaal, het vertelmoment, zou men kunnen zeggen. De laatste vijftien alinea's vormen het verslag van de gebeurtenissen, de terugblik.

De rest van de inleiding bestaat uit een gang langs elke alinea, waarbij we getracht hebben de afzonderlijke interpretaties steeds in een groter kader te plaatsen, zodat ze niet in de lucht bleven hangen. Wat zijn de ingrediënten van die inleiding?

Alinea. I Dat het herinneringen zijn, wordt nog eens benadrukt door ‘pas laat in mijn leven aanschouwde ik die stukken van Europa in kaart’.

Misschien is het niet toevallig, dat er hier al sprake is van een monnik, want ook in het verslag is sprake van een monnik als tegenpool.

De kaart wordt voorgesteld als ‘een onverwachte onwerkelijke werkelijkheid’ (met een verwijzing naar de astrologie via de dierenriem, maar de duiding daarvan kunnen we beter overlaten aan Cornets de Groot). Die onwerkelijke werkelijkheid wil misschien zeggen onbereikbaar voor hem. vgl. daarvoor zijn streven, dat later aan de orde zal komen.

Alinea II: In het volgende gedeelte wordt min of meer een expositie gegeven van de hoofdfiguur, die zichzelf presenteert, zowel uiterlijk als innerlijk. Hypothese van hemzelf: ‘Ik ben de duivel/ de andere veronderstelling is hen voorlopig nog te kras, n.l. dat hij God zou zijn.’ Hij zegt heel veel dingen niet vanwege de mogelijkheid wapens in andermans handen te spelen, hij licht slechts een tipje van de sluier op.

Alinea III: Er wordt gesproken van een bovennatuurlijke of kwade reputatie en van het reizen tijdens een epidemie, omdat hij dan het minste gevaar loopt, want de mens richt dan alleen zijn aandacht op die epidemie. Belangrijk is, lijkt ons, de term ‘ingebeelde gevaar’, alsof hij wellicht geen gevaar voor zijn omgeving zou betekenen. Relevant is ook ‘verbranden’, als we denken aan de Middeleeuwse heksenprocessen, waarbij de ‘heksen’ verbrand werden omdat er sprake was van een verbond met de duivel.

Alinea IV: De ik-figuur reist altijd voor de zwarte dood uit (loodsmannetje) of volgt hem op de hielen (jakhals). Er is sprake van ‘in het gezelschap van de zwarte dood’; het Toeval wordt genoemd, maar als iets dat bedwongen kan worden, en dit wijst vooruit naar een andere passage, waarin hij zegt, dat het Toeval in zijn berekeningen opgenomen wordt (duivelse berekeningen).

Het verbond met de duivel spreekt ook uit: ‘Belangrijk is welke doden, welke begrafenissen zal ik er ontmoeten’. Ook ‘het op goede voet staan met het boze’ is weer een bewijs. Er wordt in deze alinea ook een relatie gelegd tussen Venus en de duivel, waarvan het voorlopig nog onduidelijk is, hoe we die moeten duiden. (Genot:Venus/Zwarte dood, bondgenoot (=ik-figuur).

Alinea V: Zijn machtige beschermer (de zwarte dood) achter of voor hem (vgl. loodsmannetje/jakhals), van wie overigens gezegd wordt ‘niet geheel en al ongelijk aan die overigens zo zacht stralende planeet, waarvan ik de naam reeds noemde’ (Eros en Thanatos, identificatie van beide, twee uitingen van dezelfde drift?). Maar ook wordt gezegd en de parallellie daarbij is opvallend, dat bovengenoemde planeet zich beurtelings voor of na de zon, als morgen- of avondster met het grote licht verbroedert. De zon kan hier gezien worden als symbool van het Leven, als zodanig komt hij later nog enkele malen voor. De uitvoerige beschrijving van allerlei gruwelijkheden moet als een uiting van de duivel op aarde gezien worden, lijkt ons. Opvallend is de zinsnede: ‘Zwarte dood, melaatsheid en hekserij vermengen zich in de geesten tot een gruwelijke drieëenheid’.

Het blijft een merkwaardige term in dit verband. De zoveelste uiting van het verbond met de duivel: ‘Ik, die mij op enige vertrouwdheid met hem meen te mogen beroepen’. De term ‘Gesel Gods’ wordt dwaas genoemd, omdat de ik-figuur de pest eigenlijk een gesel van de duivel vindt, vgl. het latere gesprek met de monnik in de boot. Een aanwijzing voor het verbond ook weer in ‘zich met de zwarte dood te verstaan, te verbroederen’. (Heilige Rochus: patroon der pestlijders)

Alinea VI: Het Toeval komt weer ter sprake als opgenomen in de berekeningen (duivels), dit weer versterkt door ‘korte tijd en aarzelend in de leer bij mijn zwarte meester’.

Alinea VII: Deze alinea vormt het eigenlijke begin van het verhaal, waar de plaats van handeling de oever van een bepaalde rivier is, waarbij we misschien aan de Styx mogen denken (een soort omgekeerde Styx, immers van het Dodenrijk naar het rijk der levenden), ook de Veerman herinnert min of meer aan Charon (norse veerman, baard), die de levenden overbracht naar het dodenrijk. Belanrijk is o.i. dat de Zon als een witte (N.B. Wit/zwart) schijf zichtbaar was. Mogelijke interpretatie: De ik-figuur verlangt naar het Leven, zoals we zoëven de zon geinterpreteerd hebben. Hij wil naar de andere kant, die nog niet aangetast is. Waarom wil hij daarheen? Om te ontsnappen aan zijn eigen situatie, hij zoekt het leven.

Alinea VIII: Hij bemerkt dat hij niet de enige reiziger is; hij is als eerste in de boot en betaalt (misschien ook mythologisch te duiden, want ook Charon moest betaald worden doordat een muntstuk in de mond van de dode gelegd moest worden). Weer een verwijzing naar het duivelse, omdat er sprake is van een roofvogel, hangend boven zijn prooi (vgl. gier).

Een meisje op de oever (een vogelkreet slakend) herkent hem min of meer; opvallend is dat het meisje begeleid wordt door een soort van dorpsidioot (behekst of door de duivel bezeten?), het is dus vanzelfsprekend dat hij herkend wordt. De conclusie van de veerman luidt: Het boze oog zit in de boot.

Alinea IX: Als eersten worden een biddende monnik en een kruisslaande monnik genoemd, een jonge vrouw, zwanger, slaapt op de schouder van een jonge man. ‘Het was niet de eerste keer, dat ik in besmet gebied reisde’, weer een duidelijke aanwijzing voor het verbond. De monnik richt zich voornamelijk tot hem (in hem een vijand van God ziende?)

Alinea X: Meditaties van de ik-figuur over de omgeving rondom de boot, misschien mag dit als een overganssituatie gezien worden van het dodenrijk naar het rijk der levenden, hij ziet de rust om zich heen en wil die rust.

Alinea XI: De monnik neemt het woord weer met een verhaal over kruiden, die niet helpen, omdat ze weer uitgebraakt worden vanwege de slechte smaak, de koopman gelooft niet aan kruiden, monnik wijst op het nut van het bidden, waarbij de ik-figuur opmerkt, dat als bidden alleen helpt, je de kruiden wel kunt vergeten. De monnik bevestigt dit en geeft toe dat de kruiden alleen helpen, wanneer ze gewijd zijn. Dit is de eerste controverse van Monnik en Ik-figuur, het zal hier niet bij blijven.

Alinea XII: Het midden van de rivier is bereikt. De ‘zwartgeblakerde’ planken zouden naar een soort Hel-situatie kunnen verwijzen. Al mediterend spreekt hij zijn verlangen uit naar een rustig bestaan als van de veerman (het andere bestaan, waar hij o.i. naar toe wil). Hij voelt zijn eigen beklemming (als een aasvogel, vgl. het begin waar ook sprake is van een roofvogel): ‘Wat was ik anders

[p. 38]

dan een lijkenschender, wat kon ik van het toekomstige leven anders verwachten dan de hel’.

Immers, hij draagt de hel met zich mee.

Alinea XIII: De monnik is wederom aan het woord, uiteraard over de zwarte dood en iedereen luistert behalve de slapende vrouw. In dit verhaal wordt God getekend als een toornig God, een wreker voor de misdaden, die door een ridder zijn begaan. De ik-figuur schrijft de zwarte dood heel duidelijk niet toe aan goddelijke inmenging, maar de monnik blijft bij zijn mening. Het verhaal van de ridder doet denken aan een verhaal van Edgar Allen Poe (Vestdijk heeft diens verhalen immers vertaald): Het Masker van de Rode dood, ook met een ridder die ineens neervalt.

Alinea XIV: De ik-figuur is verheugd dat de andere oever bereikt is, wat logisch is, want hij hoopt uit te kunnen breken. Er is geen mens op de oever, want wie zou er ook naar de andere kant willen?

Alinea XV: De ik-figuur wil echter nog iets van de monnik weten en legt hem het vuur na aan de schenen: Is de zwarte dood het gevolg van toorn Gods? De naam ‘duivel’ wordt niet uitgesproken. Er komt geen antwoord, omdat de slapende, zwangere vrouw wakker wordt, gilt en naar de ikfiguur wijst. Had zij hem herkend? Hoe moeten we dit opvatten? Een mogelijke interpretatie lijkt ons de zwangere als symbool van het leven te zien, die in de ik-figuur de dood herkent en zich bedreigd voelt.

De ik-figuur vraagt zich af: Zou het kind op hem lijken? Misschien spreekt hieruit ook weer die hoop op dat andere leven.

Alinea XVI: De ik-figuur is een geïsoleerde bij het uitstappen, niemand groet hem, de veerman helpt hem niet, hij is een uitgestotene; de veerman mompelt voortdurend over het boze oog, waarbij hij het op hem gemunt heeft. Ineens weerklinkt er een schreeuw van de veerman en er volgt een nogal paniekerig gedrag van laatstgenoemde. Ook klinkt er een vrouwenkreet, misschien van de reeds uitgestapte zwangere vrouw. Er is ook sprake van Hondengeblaf, gaat het te ver om hier te denken aan Cerberus, de helhond?

Alinea XVII: Hij ziet dan de oorzaak van het paniekerige gedrag, een voorwerp, dat hij nuttig noemt, maar dan zijn vriend, de zwarte dood. Dit is een keerpunt in het verhaal, want er wordt in de rest van het verhaal eigenlijk niet meer gesproken over het verlangen naar de andere kant, het leven.

Alinea XVIII: Deze ‘vriend’ was tijdens de overtocht gestorven (door aanwezigheid van ik-figuur?).

Het lijk doet denken aan een regenboog, waardoor de conclusie gerechtvaardigd is, dat de monnik gelogen heeft, toen hij vertelde dat de ridder zo zwart als roet gestorven was. Er wordt dan gezegd dat het lijk niet goddelijk, niet duivels, maar menselijk is, een mogelijke conclusie: De dood is inherent aan het leven en wordt daarom menselijk genoemd, deze uitspraak wordt in de volgende alinea verder uitgewerkt.

Alinea XIX: Hij beseft de macht en de voorrang van het leven boven de dood. De gevaren van de zwarte dood waren in het leven zelf besloten, levend vreesde men, levend werd men ziek, viel men flauw, stierf men. De zwarte dood richt zich alleen op de levenden, immers levende hersenen vormen zijn beeld (vgl. ‘ingebeeld gevaar’ uit alinea III), misschien toch nog een aanwijzing dat de ik-figuur altijd bij de levenden zal willen zijn, zonder dat hij door hen opgenomen wordt.

In deze alinea staat dat de ik-figuur met graagte een rol overneemt, welke rol? O.i. de rol van de zwarte dood, die immers gericht is op de levenden. Hij wordt uitverkoren genoemd om dood en verderf te zaaien, een geheel dorp te verpesten, met mijn adem, met mijn ogen (vgl. Het boze oog).

Merkwaardig is ook: ‘De laatste passagier heeft dubbel en dwars betaald’, terwijl hij toch verstekeling was. Mogelijke interpretatie: Hij had het met de dood moeten bekopen.

Alinea XX: De ik-figuur wordt zijn medereizigers gewaar. Hun angst voor lijk of ik-figuur? Hypothese van de laatste: Tijdens de overtocht moet er al angst voor hem zijn ontstaan via het ontwaken van de zwangere vrouw, ze wisten immers niet wat er onder het zeil lag. Het groepje mensen toont, wie ze werkelijk zijn, deze groep mensen exemplarisch voor maatschappelijke groeperingen? (Opvallend is dat in de boot in elk geval twee middeleeuwse standen vertegenwoordigd zijn, geestelijkheid en burgers, terwijl de adel in het verhaal van de monnik heel duidelijk naar voren komt).

De monnik doet de ik-figuur door kleurschakeringen aan het lijk denken, wellicht is de geestelijke al besmet. De mensen in de boot wisten de waarheid niet, konden dus alleen maar bang geweest zijn voor hem. Zijn uitgestoten zijn komt nog eens fraai naar voren in ‘een vredig reisje, waarop ik me toch een vriend maakte, ondanks mijn verworpenheid, die zij zo goed herkend hadden’.

Alinea XXI: Hij volgt dan, met als verwijzing naar de toekomst (maar ook naar het verleden) ‘tot de hals toe volgeladen met doden’.

De titel ‘Het Veer’.

De ik-figuur heeft een verbond met de duivel, is misschien de duivel zelf, is niet gelukkig in zijn eigen situatie, wil eigenlijk een brug (een veer) slaan naar een andere situatie, maar dit blijkt een onmogelijkheid te zijn. Hij kan niet uit zijn eigen situatie breken want hij draagt de dood altijd met zich mee, getuige zijn situatie in de boot, waar de enige vriend de door de pest gedode blijkt te zijn.

H. Bekkering

W.J. van der Paardt