Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1954

[p. 399]

Lexicologische sprokkelingen
Door dr. W. van Eeghem
Lid der Academie.

1. Ewat

Aan het viertal belangwekkende vindplaatsen voor het zeldzame woordje ewat, dat collega Van Loey ons hier in Nov. j.l. heeft medegedeeld⁽¹⁾, is het mij aangenaam, heden een vijfde te kunnen toevoegen.

In een pas vóór enkele jaren wedergevonden en buitengewoon ontroerend referein van de Brusselse rederijker Jan van den Dale, dat vermoedelijk ca 1522 is vervaardigd⁽²⁾, richt zich de doodelijk zieke auteur in de slotstrophe tot zijn jolige kamerbroeders en vraagt hun, zich toch aan hem te willen spiegelen, hem, die weleer in bloeiende gezondheid verkeerde, maar thans door lijden is overmand (wij cursiveren):

Wilt v nv aen my spiegelen ewat,
Midts siecten onlostich, onmachtig, mat.

Daar echter in 's mans overige tot ons gekomen werken het woordje ewat geen enkele maal wordt aangetroffen, is het niet onmogelijk, dat wij het hier te danken hebben aan de een of andere afschrijver, i.c. Jan Michiels, die omstreeks 1600 te Brussel woonde en aldaar de verzamelbundel aanlegde, die ons refrein bevat⁽⁴⁾. Aan de andere kant bekennen wij grif, dat, in rhyth-⁽³⁾

(1) Zie de Verslagen en Mededelingen der Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde (Gent 1953), p. 697 vlgg.

(2) Cf. Drs A. Van Elslander, Een onbekend refrein van Jan van den Dale, in De Fonteine, Jaarboek 1946-1947 (Antwerpen 1948), p. 15 vlgg.

(4) Zie A. Van Elslander, De Refreinenbundel van Jan Michiels, in het Tijdschrift voor Nederl. Taal- en Letterk., LXVI, 4 (Leiden 1949), pp. 274, 276 en 280.

(3) Vgl. G. Degroote, Jan van den Dale, Gekende Werken (Antwerpen 1944), p. 218b.

[p. 400]

misch opzicht, ewat heel wat beter klinkt dan wat, en aangezien het beter klinken voor een rederijker toch heel wat te betekenen had, zijn wij geneigd dit, blijkens de voorbeelden, Brabants woordje als van de dichter afkomstig te beschouwen en het mitsdien uit ca. 1522 te dagtekenen.

Brabants, zeggen wij beslist, naar het voorbeeld van collega Van Loey, maar Kiliaan laat op etwat volgen: ‘Fland. j. wat / etwat’, terwijl Plantijn eenvoudig schrijft ‘ewat’ en ‘wat / oft ewat’.⁽¹⁾ Waarschijnlijk evenwel heeft Kiliaan zich te dezen vergist, want ewat is in geen enkel Vlaams woordenboek te ontdekken⁽²⁾.

Intussen vinden wij de e van ewat terug in het Mnl. ewe(i)nich, d.i. een weinig, en ewe(i)nichsken, d.i. een weinigje⁽³⁾.

Misschien heeft voorts e(e)n luttel of e(e)n lettel (= een weinig)⁽⁴⁾ het aanzijn geschonken aan het in het Mnl. door talloze voorbeelden gestaafde allettel, alluttel, allettelkyn enz.,⁽⁵⁾ want het is moeilijk aan te nemen dat allettel zou samengesteld zijn uit al + lettel en desalniettemin slechts betekenen: een weinig.

Ten slotte zou het ons niet verwonderen, moest, gelet op het Mnl. watte (= wat)⁽⁶⁾ en het Wvl. entwadde (= entwat = ewat)⁽⁷⁾, nu ook nog een Mnl. ewatte komen opdagen.

(1) Cf. J. Verdam, Middelnederl. Wdb., IX (1918), kol. 1799, alsmede Kilianus' Etymologicum (1777), p. 142b en Plantin's Thesaurus (1573), [N4]b en Tt^vb.

(2) Nl. De Bo, Joos, Lievevrouw-Coopman, Het Naembouck van 1562 (In de inleiding tot de herdruk van laatstgenoemd werk, in 1945 te Luik verschenen, verwijst de uitgever, dr. R. Verdeyen, op p. LXIa zonder meer naar Kiliaan).

(3) Vgl. J. Verdam, a.w., II (1889), kol. 760.

(4) Id., a.w., IV (1899), kol. 907.

(5) Id., a.w., I (1885), kol. 352.

(6) Zie Verdam, a.w., IX (1918), kol. 1794.

(7) De Bo, Westvl. Idioticon (Brugge 1872), v^o entwie: ‘Voor entwat zegt het volk entwadde’.

2. Twintach

Uit de werken van Jan Boendale, de verantwerpste Tervurenaar (ca 1285 - ca 1350), heeft men de volgende telwoorden opge-

[p. 401]

tekend⁽¹⁾: veertach (= 40), vijftach (= 50), tachtach (= 80), neghentach (= 90) en dusentach (= 1000), welke vormen steeds in het rijm voorkomen en waarvan het tweede bestanddeel (-tach) beklemtoond is.

Nu lezen wij in het ons jammer genoeg onvolledig overgeleverd epos⁽²⁾, dat Jan Boendale heeft gewijd aan leven en bedrijf van zijn beroemde tijdgenoot, Eduard III, koning van Engeland (1312-1377) en inluider van de zgn. Honderdjarige Oorlog (1337-1453), een kort relaas over de slag bij Kassel (1328), dat aldus eindigt (v. 925 vlg.):

xiij^c ende twintig ende acht
Screefmen op sinte bartelmeus dach⁽³⁾.

Naar aanleiding van v. 925 dan schrijft J.F. Willems, de uitgever van het epos waarvan sprake, in een voetnoot: ‘In het HS. staat verkeerdelijk xiij^e een ende dertich ende acht. De slag tusschen de Franschen en de Bruggelingen, aengevoerd door Nikolaes Zannequin, had plaets dynsdag den 23 augustus 1338 (sic van ons). Zie enz.’

Deze noot is evenwel niet nauwkeurig. In het handschrift, immers, staat⁽⁴⁾:

xiij^c. en achtentwintich
Screefmen op sinte bartelmeus dach.

maar de copiist heeft en achtentwintich doorgehaald en erboven geschreven, vermoedelijk rijmshalve: eenendertich ende acht. Hoe dan ook, de doorhaling heeft geen zin: de hier bedoelde slag bij Kassel viel inderdaad voor op 24 Augustus 1328. Doch ook Willem's verbetering is overbodig, want een knap en zwierig dichter die, zoals Boendale, de in onze aanhef opgesomde vormen (veertach enz.) gebruikt, zal wel geen ogenblik aarzelen om ook twintach te bezigen.

(1) Zie dr. A. Van Loey, Middelnederlandse Spraakkunst II. Klankleer (Gron.-Antw. 1949), p. 2, Opm. 3.

(2) Cf. het Belgisch Museum IV (1840), p. 298 vlgg., alsmede het Album Dr. Jan Lindemans (Brussel 1951), p. 207 vlgg.

(3) Zie het Belg. Mus., IV (1840), p. 332.

(4) Kon. Bibl. (Brussel), Hs. 5753-59, fol. 247^vb, v. 11 v.b.

[p. 402]

De ware emendatie is derhalve:

xiij^c. ende achtentwintach

Met dat al mag het zonderling heten dat Willems in dit ons geval niet klaarder heeft gezien, want bij v. 254, waarin de vorm dusentach (: gewach) opduikt, leert hij ons in de voetnoot: ‘Dusentach, duizend, volgens de gewoone klankverwisseling dusentich, dusentech, dusentach’⁽¹⁾. M.i. kan deze vergissing van Willems alleen worden verklaard door het feit dat hij, zo hij al zelf het handschrift heeft gecopieerd (wat wij, gelet op de talrijke slordigheden, sterk betwijfelen), dan toch zeker niet de passus in kwestie met de vereiste aandacht zal hebben afgeschreven.

Hierboven verklaarde ik, dat de vormen op -tach steeds in het rijm staan. Daaruit leide men nochtans niet af, dat ze aldaar als het ware uit nood werden aangewend. Collega Van Loey is inderdaad in een Brusselse oorkonde uit 1293 de vormen dusentach en neghentach op het spoor gekomen, uit welke ontdekking wellicht mag worden besloten, dat ook de overige vormen op -tach in de doodgewone taal hebben bestaan⁽²⁾.

Naast enerzijds deze vormen op -tach, die mogelijk ontstaan zijn onder invloed van tachtach en die men nadruksvormen zou kunnen noemen, daar zij vermoedelijk werden aangewend om de tientallen duidelijker te doen uitkomen (wat bij het drukken o.a. door de spatiëring wordt bereikt) en naast anderzijds de gewone vormen op -tich (thans -tig), verdienen hier nog de verminkte vormen te worden vermeld, die bij zeer vlug tellen (vooral wanneer eenheden eraan voorafgaan) in de beide Vlaanderens in omloop zijn en aldaar wellicht ook vroeger hebben bestaan, nl.:

21: een en twint (of zelfs twin) enz.;

31: een en dert (of zelfs der) enz.;

41: een en veert (of zelfs veer) enz.;

51: een en vicht (of zelfs vich);

61: een en zest (of zelfs zes) enz.;

71: een en zeef (of zelfs zee) enz.;

(1) Dr. L. Van Helten, Middelnederl. Spraakk. (Gron. 1887), p. 21, § 14, al. 2, zegt ongeveer hetzelfde.

(2) Zie zijn Bijdrage tot de kennis van het Zuidwestbrabantsch in de 13de en de 14de eeuw. Fonologie (Tongeren 1937), p. 181.

[p. 403]

81: een en taach (of zelfs ta);

91: een en neech (of zelfs nee) enz.^(1)

Te Brussel hoorden wij de tientallen grotendeels overslaan: twintig, één, twee, drie, vier, vijf en twintig, zes, zeven, acht, negen en twintig, dertig enz.

(1) De Bo, a.w., kent deze vormen niet. Voor ta' (= 80) en nei' (= 90) raadplege men Karel De Wolf, Brugsch Volk (Brugge 1942), p. 168b en p. 261b. Zie ook L. Lievevrouw-Coopman, Gents Woordenboek (Gent 1953, afl. 10), kol. 1413b en kol. 1492b. Daarenboven herinnere men zich, dat, bij het oplezen van data, het woord honderd (vaak nog met de eraan voorafgaande eenheden) gemakshalve wordt onderdrukt, terwijl daarentegen, in een en twintig enz., de e van en voor de duidelijkheid wordt uitgesproken zoals de e van ben.

3. Sevene: altenen.

De hekelende sproke, getiteld Van den Covente en waarin de Brusselse dichter Jan Dingelsche (ca 1350 - ca 1400) de zeden en gebruiken van bepaalde onmaatschappelijken op treffende wijze weet te belichten, is helaas allesbehalve gaaf in het Hulthemse handschrift (ca 1410) opgenomen geworden⁽²⁾.

Dank zij echter het tamelijk ingewikkelde rijmschema en het tweevoudig refrein, die het gedicht kenmerken, hebben wij enkele verminkte strophen van dit laatste tot op zekere hoogte in hun oervorm kunnen herstellen⁽³⁾.

In de derde strophe, b.v., die maar 12 in plaats van 13 verzen lang is, vertelt de dichter hoe de vreemdsoortige broeders, wanneer zij hun geld in het kansspel zijn kwijtgeraakt, hun ‘prioer’ om wat duimkruid lastig vallen, waarop wij dan het volgende vernemen:

Ende haer prioer, als hi dit siet,
Leent hi hem .VI. om sevene.

Blijkens het rijmschema moeten echter deze twaalf versregels worden besloten met het tweede refrein, nl.:

Tcloester es tachter altenen.

met het gevolg dat we het volgende rijm verkrijgen:

sevene (: altenen).

(2) Kon. Bibl. (Brussel), Hs. 15589-15623, fol. 60^vb - 61^vb.

(3) Zie Serrure's Vad. Mus. I (Gent 1855), p. 83 en De Brusselse Post (Zennestraat 37, Brussel) van 15 Mei 1954, p. 2.

[p. 404]

Vanzelfsprekend zou in onze dagen een dergelijke verbinding te recht worden afgekeurd. In de middeleeuwen, daarentegen, zijn de voorbeelden van gelijkaardige rijmparen zo talrijk, dat men haast van iets regelmatigs mag spreken en zelfs tot de slotsom komen dat lettergrepen, die thans weinig of zo goed als niet worden beklemtoond, lang geleden een sterker accent hebben gekend, bij zover dat zelfs toonloze met hoofdtonige lettergrepen konden rijmen zonder aanstoot te geven. Als wij o.m. zien, hoe Maerlant ellevene (= 11) laat rijmen met te levene, dan is er tegen het schijnbare kreupelrijm van Jan Dingelsche volstrekt niets in te brengen en hebben wij hier alleen maar een voorbeeld te meer, dat de regel bevestigt⁽¹⁾.

Een ander voorbeeld, ontleend aan Die claghe vanden hertoghe Wencelijn van Brabant, door Jan Knibbe, nl. de rijmen Brusel: wel in vv. 121-123, schijnt er op te wijzen, dat men in 1383 nog uitsprak Bruesél(e), met de nadruk op -sel(e), wat dan ook de klemtoon in de Latijnsche en de Franse vormen van die plaatsnaam kan verklaren⁽²⁾.

Een derde voorbeeld is te vinden in Die claghe vanden grave van Vlaendren, door dezelfde Jan Knibbe (1384), alwaar wij in vv. 150 en 152 het rijm palatijn: mechliin aantreffen⁽³⁾, welk laatste woord, een plaatsnaam, in rechtstreeks verband staat met het hypothetische machlîn⁽⁴⁾ (vanwaar Mechlînia: Mechelen) en overigens letterlijk in het Engels werd overgenomen: Mechlin⁽⁵⁾. De voortzetting der Brab. Yeesten (ca 1425) heeft Mechelen en Mechelijn, dit laatste i.h. rijm (vv. 1995, 2852, 3186, 3246, 3842; Mecheline in vv. 937, 4199). In v. 2892 staat Mechelen: ben. In de Mechelsche oorkonden uan vóór 1300 (zie onze Verslagen, 1942, p. 125 vlgg.) komt haast uitsluitend Machline voor.

(1) Vgl. J. Geurts, Bijdrage tot de geschiedenis van het rijm in de Nederlandsche poëzie I (Kon. Vl. Ac. voor Taal- en Letterk., VIde Reeks, No. 34; Gent 1904), pp. 124 vlgg., 128 en 139 (ellevene: te levene).

(2) Cf. J.F. Willems, Oude Vlaemsche liederen (Gent 1848), p. 448 en De Brusselse Post van 15 Febr. 1954 (p. 2, kol. 4).

(3) Zie Serrure's Vad. Mus. I (Gent 1855), p. 307 en De Brusselse Post van 15 Maart 1954, p. 2, k. 4.

(4) Vgl. A. Carnoy, Origines des noms des communes de Belgique (Louvain 1948), p. 448.

(5) Cf. J.A.H. Murray, A new english dictionary VI (London 1908), p. 287a (oudste vb.: 1483).

[p. 405]

4. Largent.

In hetzelfde hekeldicht kunnen wij nagaan hoe de conventuelen van de nieuwe stempel, na hun proefjaar, geen rode duit meer bezitten, waarop de dichter zingt (wij cursiveren):

Dan soe syn si povers van largenten
Ende dan leven si vanden covente.

A.C. Oudemans, S^r, die het woord largenten overneemt zoals hij het in Serrure's Vaderlandsch Museum, I (Gent 1855), p. 82 had gelezen, meende het als volgt te moeten verklaren:⁽¹⁾

‘Onbekrompenheid, ruime inkomsten hetzij door eigen goederen, hetzij door giften of milddadigheden’.

Verdam echter hield er een andere opvatting op na en verkondigde⁽²⁾:

‘Largent, znw. o. van fra. l'argent. Vgl. lommer uit fr. l'ombre. Geld.’

Bovendien zei hij van povers:⁽³⁾ ‘... het woord zal het nagebootste meervoud zijn van ofra ‘pauvre’, waarna hij ‘povers van largenten’ gelijkstelde met arm aan duiten.

Inmiddels dient opgemerkt dat het Hulthemse handschrift, waarin ons gedicht voorkomt⁽⁴⁾, niet largenten heeft, maar largente, d.w.z. een verbogen vorm van largent, wat Oudemans' interpretatie uitschakelt en Verdam's lemma bevestigt.

Het woord is bovendien geen hapax, want wij troffen een tweede voorbeeld aan in de Nieuwe Refereinen van Anna Bijns⁽⁵⁾, alwaar in een geregelde uitval tegen het huwelijk (ca 1530) verzekerd wordt (wij cursiveren):

Alsoo saen als de brulocht es gheendt,
Zoo beghindt de sorghe, waer ghij u keert oft wendt;
Om largent men sendt van allen sijen.

(1) In zijn Bijdrage tot een middel- en oudnederlandsch woordenboek IV (Arnhem 1873), p. 40.

(2) Zie zijn Middelnederl. Wdb., IV (1899), kol. 158.

(3) A.w., VI (1907), kol. 627.

(4) Fol. 61a, r. 23 (van boven; zie p. 403, n. 2).

(5) Uitgegeven door dr. W.J.A. Jonckbloet en dr. W.L. Van Helten (Gent 1886), Refereyn XXVII, str. b (p. 100; zie ook de variante).

[p. 406]

 

Esser tghelt dan dinne, zoo eest hof geschendt.

 

Waer blijft dan darm brugom?...

Hier is het duidelijk, nl. wegens het binnenrijm, dat largent de onverbogen vorm is, alsmede dat het woord eenvoudig betekent: geld.

Hct mag dan ook wel vreemd worden genoemd, dat het Woordenboek der Nederlandse Taal ons largent niet behandelt⁽¹⁾. Anderzijds zal het woord wel aan een Frans dialect zijn ontleend, waarin de e van -ent wordt uitgesproken zoals de e van zendt; wat evenwel de klankwaarde van de g betreft, daaromtrent verkeren wij in het onzekere, d.w.z. wat de zoëven besproken plaatsen betreft. Een oud moedertje, intussen, dat het oproer te Brugge in 1830 naar horen zeggen navertelt, deelt over de door het janhagel in die stad gepleegde plunderingen op zeker ogenblik mede: ’... pakken is gemakkelijk... zonder larzan’, bij welk laatste woord, waarin de z de Franse g weergeeft, de schrijver aantekent: ‘larzan: het geld (fr. l'argent). Toen de franschen ten tijde der assignaten al trommelen Brugge binnenkwamen, liepen de jongens voorop al zingen het liedje van

Ramplamplam pampiere larzan!’⁽²⁾

Voor het overige doet het ontleende largent ons denken aan een referein uit het zgn. handschrift van Anna Bijns (ca 1540), waarin de oudfranse vorm van monnaie, nl. monnoye, rijmt met hoye, d.i. hoofd (er is sprake van aflaathandelaars en ketellappers, die door hun lawaai een naar rust hakende dronkaard razend maken; cursiefjes van ons):⁽³⁾

Dan comen dees casseneers al tinghen tanghen voort
En brenghen ons aflaet om ons monoye,
Ende de keteleers die houden oock accoort
En maken my, erm dronckaert, dul van hoye.

(1) Nl. in deel VIII, 7 (1912), kol. 1103.

(2) Zie Karel De Wolf, a.w., p. 102 b en p. 253 b, alsmede diens Hier weerom Brugsch Volk (Brugge 1849), p. 197.

(3) Kon. Bibl. (Brussel), Hs. 19547, fol. 163^v, v. 5 v. b; vgl. de Leuvense Bijdragen IV, 3 (Antw. 1902), p. 354, str. C, v. 5 vlgg.

[p. 407]

Waarschijnlijk komt van monnoye, onder invloed van penning, schelling en helling, het Vlaamse woord monink (te Gent zelfs pieke de monynk),⁽¹⁾ terwijl in West-Vlaanderen ook soejen (Fr. sous) wordt gehoord en in Brabant de uit het Italiaans overgenomen term piasters (vanwaar piasteren = betalen)⁽²⁾.

Om te besluiten halen wij een Frans woord aan (de naam van een grootwarenhuis), dat in de jongste tijd tegelijk met zijn bepaald lidwoord o.a. te Brugge wordt gehoord, nl. ‘in den Linnovation’.

(1) Zie L. Lievevrouw-Coopman, De rijkdom van de Gentsche Tale, in de Oostvlaamsche Zanten, XIX, 2 (Gent 1944), p. 28, alwaar 29 benamingen voor ‘geld’ zijn opgesomd.

(2) Cf. J. Cornelissen, Idioticon van het Antwerpsch dialect. Bijvoegsel, 2e Deel. (Kon. Vl. Ac. voor Taal- en Letterk., Reeks VI, No. 60; Gent 1938), p. 266.

5. Medecoepers

In een ander hekeldicht, Van den Plaesterers, heeft de opvermelde Jan Dingelsche het over allerlei huichelaars en bedriegers, o.m. over akker- en ambachtslieden⁽³⁾. De verzen betreffende de ambachtslieden (v. 81 vlgg.) luiden ten dele als volgt (wij cursiveren):

Smede coepers ende fruteniers,
Perpointstickers ende permentiers,
Scoenmakers ende smeden
Plaesteren met allen leden.

Natuurlijk werd deze passus door Verdam onderzocht en aldus noteert hij op het woord coper(e)⁽⁴⁾... Op ééne plaats (nl. v. 81)... staat coper buiten samenstelling in de beteekenis van handelaar en wel kleinhandelaar, winkelier; het is dus daar hetzelfde als nog heden koopman in tongvallen, b.v. in Groningen en Friesland’. Aan deze uiteenzetting voegt hij nochtans, tussen haakjes, dit zeer gewichtig voorbehoud toe: ‘misschien evenwel is eene op de eene of andere wijze bedorven samenstelling van coper

(3) Zie Serrure's Vad. Mus. I (1855), p. 326 en De Brusselse Post van 15 Juni 1954, p. 2.

(4) Cf. zijn Mnl. Wdb. III (1894), kol. 1876 (v.o.).

[p. 408]

verscholen in smede, coepers, daar de smeden nu tweemaal genoemd worden’.

Niet zonder reden wijst de beroemde emendator op de onmogelijke herhaling van smede(n), doch hij had tevens kunnen doen opmerken dat de dichter in vv. 82 en 83 telkens twee bedriegers noemt en er dus waarschijnlijk, wegens de symmetrie, ook twee zal hebben vermeld in v. 81.

Intussen zoeken wij verder in de richting van het zoëven gemaakte voorbehoud, te meer daar het Hulthemse handschrift, waarin het hekeldicht in erg verminkte toestand is afgeschreven⁽¹⁾, geen andere uitweg toelaat. Wij nemen bijgevolg aan, dat het aan het begin van v. 81 staande Smede bedorven is uit Mede⁽²⁾, d.i. de in de middeleeuwen bekende volksdrank en dat dit Mede met het dadelijk daarop volgende coepers een samenstelling uitmaakt met de betekenis van verkopers (in het klein) van mede. Deze samenstelling zou dan een variante zijn op medemeter; ze zou anderzijds de boven ter sprake gebrachte symmetrie herstellen en tegelijk het gelaakte bedrog duidelijk doen uitkomen, aangezien de detaillisten van mede zich wellicht op uitzonderlijke wijze zullen hebben onderscheiden bij het verdunnen of dopen van hun koopwaar.

(1) Nl. fol. 56 a - 56^v b (zie p. 403, n. 2).

(2) Zie Verdam, Mnl. Wdb. IV (1899), kol. 1246 vlgg.

6. Banckenteren

Het Volksboek van Margarieta van Lymborch (1516), waarover collega Van Mierlo ons verleden jaar zulke belangwekkende aantekeningen ten beste gaf⁽³⁾, wordt o.a. gekenmerkt door het feit dat de merkwaardige tekst, naast 17 maal het woord bancketeren⁽⁴⁾, ook nog 6 maal de variante banckenteeren⁽⁵⁾ bevat,

(3) Cf. de Verslagen en Meded. der Kon. Vl. Ac. voor Taal- en Letterk. (Gent 1953), p. 95 vlgg.

(4) Vgl. dr. Fr. J. Schellart, Volksboek van Margarieta van Lymborch (1516), uitg. door de Wereldbibliotheek (Amst.-Antw. 1952), pp. 18 b, r. 13 v.b.; 30 b, r. 25 v.o. (bancketteren); 35 a, r. 6 v. b.; 51 a, r. 12 v.o.; 51 b, r. 20 v.o.; 56 b, r. 12 v.b.; 59 a, r. 2 v.o.; 62 b, r. 26 v.b.; 63 a, r. 2 v.b.; 63 b, r. 16 v.o.; 63 b, r. 11 v.o.; 65 b, r. 19 v.o.; 68 a, r. 21 v.o.; 84 a, r. 9 v.o.; 92 a, r. 13 v.o.; 110 b, r. 11 v.b.; 123 b, r. 4 v.b.

(5) A.w., pp. 13 a, r. 11 v.o.; 30 b, r. 19 v.b.; 30 b, r. 19 v.o.; 34 a, r. 5 v.b.; 83 a, r. 3 v.b. (banckenteren); 116 a, r. 26 v.o.

[p. 409]

waarvan het tot dusver enige, uit ca 1530 daterende voorbeeld te vinden is in het Woordenboek der Nederlandsche Taal⁽¹⁾.

Bovendien vertoont de eerste van onze zes nieuwe vindplaatsen de eigenaardigheid, dat de auteur (of de zetter) het in de overige gevallen als één enkel woord opgevatte banckente(e)ren hier in tweeën splitst, met dan nog een duidelijke punt tussen de twee bestanddelen in: bancken. teeren. Moeten wij hierin soms een proeve van volksetymologie zien, alsof banckenteeren eigenlijk zou beduiden: teeren, d.i. eten en drinken, met name op de bancken van de herberg? En wijst de verhouding van 17 maal bancketeeren tegen slechts 6 maal banckenteeren er wellicht op, dat dit laatste woord ca 1500 nog maar aan het opkomen was?⁽²⁾ Wat hier ook van zij: de wisselvorm banckente(e)ren is anders niet dan een tot heden onbekend gebleven voorbeeld van epenthetische of ingevoegde -n, te vergelijken met vermalendien, visenteren en andere dergelijke curiosa, door collega Van Loey gezamenlijk behandeld en verklaard⁽³⁾.

Eindelijk weze hier nog opgemerkt dat het voorbeeld in het Woordenboek der Nederlandsche Taal ontleend is aan de Nieuwe Refereinen van Anna Bijns (ca 1530)⁽⁴⁾, doch dat in deze verzameling nog een tweede voorbeeld is te vinden en wèl in Referein XXXIII, strophe b, r. 13⁽⁵⁾. Daar nu, voor zover ons bekend, Anna Bijns alleen banckenteeren gebruikt en in het onderhavige volksboek deze vorm 6 maal voorkomt, is het m.i. niet uitgesloten, dat de Antwerpse dichteres te dezen de invloed van het volksboek heeft ondergaan, tenzij men zou willen concluderen, dat dit alleszins kostbare voortbrengsel uit haar pen is gevloeid.

(1) Zie het Tweede Deel (1898), kol. 990; zie ook aldaar, kol. 986: banken I (= eten en drinken), met als oudste bewijsplaats K. Van Mander's Olyfbergh (1609).

(2) In dat opzicht is p. 30 b gewis kenschetsend: r. 19 v.b. vinden wij banckenteerden, r. 25 v.o. bancketteren (l. banckenteren?) en r. 19 v.o. opnieuw banckenteren.

(3) Cf. zijn Middelnederl. Spraakkunst II. Klankleer (Gron.-Antw. 1949), p. 80, § 105 f. Zie nog: eenkhoren (= eekhoren), papengay (= papegaai), enwel (= ewel = welnu), en(t)citera (= et cetera), interniet (= eteriet), verninglezeren (= negligeren), Samponiën (= Japan) enz.

(4) Vgl. p. 405, n. 5.

(5) Zie het op p. 405, n. 5 a.w., p. 119.

[p. 410]

7. Mijn vrouwe Johanne lach op de sterre.

De voortzetter van Jan Boendale's Brabantsche Yeesten (ca 1425) verhaalt hoe Everaert Tserclaes, de Brusselse held, op Witte Donderdag 1388, onderweg van Lennik naar Brussel, door handlangers van de Heer van Gaesbeek ijselijk werd verminkt en eindelijk op een wagen naar zijn vaderstad kon worden gevoerd, alwaar men met de zieltogende schepene tussen twee en vier uur na de middag op de Markt aankwam. Hier was, aldus de dichter (cursieven van ons):

................... groot gerochte
... ende menegerhande tale,
Want tvolc in groten ghetale
Was daer vergadert eer iet lanc,
Dat met groter porssen dranc
Omtrent hem, als gramme manne;
Ende selve die edle vrou Johanne
Quam neder ter merct, sonder letten,
Om tvolc te vreden te setten
Ende te saten, want het was erre.
Mijn vrouwe Johanne lach op die sterre
Ende die gewonde her Everaert
Sprac haer toe al onghespaert
Van op den wagen, seere ontdaen,
Maer qualijc conde ment verstaen,
Soe hem die tonge was ghecort⁽¹⁾.

Deze in hun sobere zakelijkheid schone verzen laten, meen ik, aan duidelijkheid niets te wensen over, uitgezonderd v. 9164:

Mijn vrouwe Johanne lach op die sterre,

dat de uitgever in een voetnoot de volgende vragen deed stellen: ‘Wat beduidt dit woord sterre? Als een voorwerp waerop men liggen kan vind ik het in geen onzer woordenboeken, noch in den Nomenclator van Junius. Is het de sterre (hoogd. stirne), het

(1) Cf. J.F. Willems, De Brabantsche Yeesten, Zesde Boek (Brussel 1843), p. 315 vlgg.

[p. 411]

voorhoofd van een wagen? of sternriem, het frontale equi? Wellicht boog vrouw Johanna het hoofd over het hoofd van haer paerd, ten einde toe te luisteren wat Serclaes haer zeggen wilde. Het laetste wordt des te aennemelyker, vermits deze haer van op den wagen toesprak.’

Men moet toegeven, dat deze toelichting de moeilijkheid onopgelost laat.

Omstreeks 1912 echter houdt Verdam zich op zijn beurt met de crux bezig n.a.v. het woord sterre, d.i. voorhoofd van een paard⁽¹⁾ en komt tot de volgende Aanmerking: ‘Dat dit woord (sterre) hier bedoeld zou zijn, is niet waarschijnlijk. In de noot (van Willems, de uitgever) wordt aangenomen, dat de vorstin op een wagen zat, doch daarvan wordt (in het dichtwerk) niets vermeld: het was de gewonde, die op den wagen lag. De eigenlijke beteekenis is niet met zekerheid te zeggen. Is misschien met sterre eene plaats op de markt (te Brussel) bedoeld, waar openbare rechtshandelingen plaats hadden?... Doch ook dan blijft “lach” nog vreemd.’ Hierop verwijst hij, om zijn veronderstelling kracht bij te zetten, enerzijds naar een soortgelijke plaats te Leiden (nl. den blauwen steen) en anderzijds naar zijn artikel sterre, d.i. hemellichaam, alwaar wij lezen: ‘Naar het schijnt wordt het woord ook gebezigd in de beteekenis: vereenigingspunt van verschillende er op uitloopende straten’, op welke verklaring een uittreksel volgt uit een Brusselse oorkonde van 12 Juni 1383, waarin de bepaling ‘op de sterre’ eveneens aanwezig is en door J.F. Willems als volgt wordt uitgelegd: ter Kruisstrate (Carrefour).

Het verbaast ons na dit alles, dat Verdam er i.c. niet aan gedacht heeft, Henne en Wauters' Histoire de Bruxelles te raadplegen⁽²⁾. In dat geval, immers, zou hij geen nutteloze hypothesen hebben moeten opbouwen (al benadert hij op zeker ogenblik de waarheid), want in voornoemd standaardwerk vernemen wij dat de Sterre een houten gebouw was, dat in het zuidoostelijk gedeelte van de markt te Brussel was opgetrokken en dat reeds in 1299 in archiefstukken wordt vermeld⁽³⁾. Het was met name

(1) In zijn Mnl. Wdb. VII (1912), kol. 2098 vlg.

(2) Nl. Deel III (Brux. 1845), p. 53.

(3) De straat, of liever de doorgang, waaraan de Sterre gelegen was, heette nog in de jaren 1320 tusschen den Merte ende Sterre, want tegenover de Sterre verhief zich den Merte of raadhuis, welk laatste gebouw in de jaren 1402 plaats moest maken voor het thans nog bestaande stadhuis. Zie De Brusselse Post van 15 Sept. 1952, p. 2, alwaar een schets van de Grote Markt te vinden is.

[p. 412]

in de Sterre, dat de amman, de vertegenwoordiger van de vorst, zetelde en van waaruit hij de terechtstellingen bijwoonde. Het was ook daar dat de verordeningen, indagingen en andere mededelingen, ten bijwezen van amman en schepenen, in het openbaar werden afgekondigd, verrichtingen dus, die later op de zgn. pui van het stadhuis bij trompetgeschal plaatsgrepen⁽¹⁾.

Als men er nu nog even aan denkt, dat liggen heel dikwijls eenvoudig betekent: zich bevinden⁽²⁾, dan wordt onze geheimzinnige versregel 9164 glashelder, aangezien hij wil zeggen:

‘Johanna, onze landsvrouwe, bevond zich in het Ammanshuis’, waarbij dan verzwegen is: ‘van waaruit zij de stervende Tserclaes op de wagen zag liggen’⁽³⁾.

Wij mogen ten slotte niet verhelen dat Henne & Wauters, die naar onze passus verwijzen, deze laatste niet te best hebben begrepen, aangezien zij de zaken aldus voorstellen: ‘Informée de l'irritation des bourgeois, la duchesse alla visiter T'Serclaes, qui avait été transporté dans la maison dite l'Etoile.’ Deze voorstelling is immers in strijd met die in de Brabantsche Yeesten, welker voortzetter het door hem verhaalde waarschijnlijk met eigen ogen heeft waargenomen en dan ook met treffend realisme heeft weergegeven.

(1) Bijzonderheden over de pui of bretecke verstrekte E. Gaillard in onze Verslagen (Gent 1919), p. 454 vlg.

(2) Zie Verdam, Mnl. Wdb. IV (1899), kol. 584 vlgg.; de tweede, aldaar sub 8) geleverde bewijsplaats (Opter scepen huus liggen = zich daar bevinden) was de auteur blijkbaar ontgaan, toen hij in Deel VII (1912), v^o Sterre, 2de art., Aanm. in fine (kol. 2099) beweerde: ‘Doch ook dan blijft “lach” noch vreemd’.

(3) Er wordt wel eens beweerd (cf. de op p. 411, n. 2 aangehaalde plaats), dat de Sterre een met een tuintje omgeven herberg was. Zeker is althans dat b.v.K. De Flou, Woordenboek der Toponymie, XV (Brugge 1934), p. 431 vlgg. zo maar 29 herbergen, genaamd de Sterre, opgeeft.

8. Sonder niet.

Het boven (no 4, in fine) reeds vermelde klaaglied, door de Brusselaar Jan Knibbe einde Februari 1384 vervaardigd naar aanleiding van het overlijden van Lodewijk van Male, graaf van

[p. 413]

Vlaanderen, telt, evenals zo vele Dietse gedichten, meer dan één lastige plaats. Wanneer de dichter b.v. verneemt, dat twee bij het lijk wakende edelvrouwen⁽¹⁾ hem over de afgestorvene zullen inlichten, spreekt hij één van hen aldus toe:

......... ‘Vrouwe, al sonder niet
Doer god hadt mi dat waer geseit,
Wanen ghi compt ende wie ghi sijt.’⁽²⁾

Van deze passus nu begrijpt een ieder dadelijk de laatste versregel. De andere twee, daarentegen, zijn minder eenvoudig. Vat men, om te beginnen, het woordje niet op, hetzij als het ontkennend bijwoord niet, hetzij als het zelfstandig gebruikte niet, d.w.z. niets, dan schiet men niet op en stelt men bovendien vast, op het eerste gezicht althans, dat in beide gevallen het rijm niet in orde is, tenzij men sijt zou uitspreken als sît. Dit laatste voorbehoud zal ons echter op de goede weg helpen: net als sijt kan worden gelezen sît, zo kan ook niet (met lange i) een andere schrijfwijze zijn van nijt. Verdam kent evenwel, ofschoon hij talrijke voorbeelden opgeeft⁽³⁾, alleen de schrijfwijze nijt (verbogen: nide); nochtans verwijst hij naar een Arnhems eedsformulier uit de tweede helft der 14de eeuw, waarin nyet wordt aangetroffen, wat hem doet schrijven: ‘hier zal met nyet wel een andere schrijfwijze van nyt zijn bedoeld.’ Deze voorzichtige formulering kunnen wij intussen niet beamen: het slot van bewust eedsformulier wordt immers vijfmaal herhaald (te weten in de eed van de schepenen en in die van de rechter, van de raadsleden, van de stadsboden en van de gildemeesteren) en luidt als volgt: ‘ende dit en sal ic laten om lieve noch om lede, om maesscap noch om swaegerscap, om hadt noch om nyet, om myede noch om ghichte, noch om gheenrehande saken bi minen vyf zinnen...’⁽⁴⁾.

(1) Het lijk bleef 26 dagen tentoongesteld, blijkens Kervyn de Lettenhove, OEuvres de Froissart X (Bruxelles, 1870), p. 541.

(2) Vgl. Serrure's Vad. Mus. I (1855), p. 307 en De Brusselse Post van 15 Maart 1954, p. 2, kol. 2.

(3) Zie zijn Mnl. Wdb. IV (1899), kol. 2446 vlgg.

(4) Cf. de Verslagen en Mededelingen van de Vereeniging tot uitgave der bronnen van het Oude Vaderlandsche Recht II ('s-Grav. 1885-1892), p. 502 vlgg.

[p. 414]

Welnu, in de eerste drie gevallen leest men nyet, in het vierde nijt en in het vijfde nydt. Alle twijfel is bijgevolg uitgesloten (men lette ook op myede = miede = beloning) en aan de hand van zulke voorbeelden mogen we het besluit trekken, dat ons niet kan staan voor nijt. Dit besluit wordt overigens nog verstevigd door het feit, dat Verdam drie voorbeelden meedeelt van de uitdrukking sonder nijt, in de betekenis: met volmaakte trouwhartigheid, welke betekenis hier past.

Daar het mitsdien vaststaat, dat niet een andere schrijfwijze is van nijt, kunnen wij overgaan tot de gewis belangwekkende constatatie, dat nl. nog in 1384 en zelfs nog omstreeks 1410, toen het Hulthemse handschrift, waarin ons gedicht is opgenomen, werd voltooid, de lange i van nijt nog niet als tweeklank werd uitgesproken, zodat wij hier een aileszins welkome datum verkrijgen voor de nog verre van afgesloten geschiedenis der Nederlandse diftongering⁽¹⁾.

Inmiddels staat de tweede versregel op onze verklaring te wachten. Doer god, dan, is een bekende formule om iemand tot iets aan te sporen, terwijl dat waer veelvuldig voorkomt en eenvoudig betekent: de waarheid⁽²⁾. Er blijft dus over: hadt mi... geseit. Daar dit zinsdeel evenwel alleen kan neerkomen, blijkens het verband, op: zeg mij de waarheid, schuilt de laatste moeilijkheid in het woordje hadt. Mocht derhalve hadt een schrijffout zijn voor hebt (wat heel goed mogelijk is, daar de verdere tekst meer dan één misstelling bevat), dan zou hier misschien kunnen worden gedacht aan de Dietse constructie van hebben + een voltooid deelwoord, met de waarde van een praesens, zodat hebt mi dat waer geseit zou gelijkstaan, ook grammaticaal, met: seght mi dat waer⁽³⁾.

Ten slotte kan de hele passus als volgt worden vernederlandst: ‘Mevrouw, zeg mij, bij God, in volmaakte trouwhartigheid de waarheid: waar komt U vandaan en wie is U?’

(1) Zie dr. A. Van Loey, Mnl. Spraakk. II Klankleer (Gron.-Antw. 1949), § 66 vlgg.

(2) Zie Verdam, Mnl. Wdb. II (1889), kol. 310 vlg., 3) a) en kol. 2006, alsook IX (1918), kol. 1533 vlg., 1).

(3) Zie Verdam, Mnl. Wdb. III (1894), kol. 198, 3).

[p. 415]

9. ....sinte Jans thonne.

De doden rijden snel en vele jongelieden zouden op dit ogenblik niet weten te zeggen, welke stad men, om een voorbeeld te nemen, tot vóór 1925 met Christiania (verkort: Xia) bedoelde.

In een nog wanhopiger geval bevond zich J.F. Willems, toen hij in 1840 moest toegeven, dat sinte Jans thonne hem onbekend was. Deze plaatsnaam nu, die toenmaals inderdaad sinds eeuwen uit het geheugen der mensen was gewist, duikt echter op in het boven (p. 401) reeds aangehaald en door hem uitgegeven epos Vanden derden Edewart, dààr nl. waar Jan Boendale de tocht van de Engelse koning tegen de Schotten (1335) volgenderwijs bezingt:

Hij wan hem af ter selver tijt
Meest hair lant na menege strijt.
Daer belach hij mede
Berwijc die groete stede
Ende sinte Jans thonne tier stonde,
Die hij beide slechte ten gronde
Ende andre borge ende castele.
Daer bleef doot also vele
Volx (na dat ic hoerde gewach)
Alse omtrent xl. dusentach.
Dus warp hij die scotten neder
Ende keerde thuuswaert weder.

Deze onkunde zullen wij de Vlaamse voorman niet al te kwalijk nemen, want zelfs nu nog is het in ons land haast onmogelijk om zich naar behoren in te lichten over bepaalde bijzonderheden betreffende Schotland, zodat ook wij niet over alle gewenste gegevens kunnen beschikken. Nochtans had Willems bij de beroemde geschiedschrijver Jean Froissart (1338 - ca 1410) kunnen zien, hoe deze overal aanwezige ooggetuige het herhaaldelijk heeft over een stad, welker naam hij op verschillende manieren spelt, veelal met een merkwaardige consonantovertrekking, alsof het bepaalde bestanddeel van het toponiem niet tone (= town) was, maar... stone⁽¹⁾:

(1) James B. Johnston, Place-names of Scotland ³ (London 1934), p. 50, acht het nodig er op te drukken: ‘... Johnstone means not “John's stone”, but “John's town”.’

[p. 416]

‘... à Saint-Jehan Stone, une bonne ville séant sus ung brach de mer où li roys d'Escoce se tenoit;⁽¹⁾

... se parti de Saint-Jean Stonne;⁽²⁾

... la ville de Saint-Jehan, qui siet seur une belle rivière, qui porte bons saumons et grosse navie;⁽³⁾

... la ville de Saint-Jehan-sus-Taye en Escoce;⁽⁴⁾

... à Saint Jehanston, une bonne ville et marchéande, séans sus une rivière que on appelle Taye;⁽⁵⁾

... à Saint-Jehan-Ston, une bonne ville en Escoce où la rivière de Taie keurt, et là a bon havène de mer pour aler par tout le monde.’⁽⁶⁾

En toch hadden deze leerrijke bijzonderheden hem aan de gewenste vereenzelviging niet geholpen.

Sinte Jans thonne dan is één der namen van de plaats die, na het vermaarde Scone⁽⁷⁾, de hoofdstad van Schotland werd, nl. het aan de rechteroever van de Tay gelegen Perth. Deze van huize uit Keltische plek⁽⁸⁾, onder de Romeinse overheersing Victoria geheten, werd met de naam St. Johnstone bedacht⁽⁹⁾, nadat er de eerste christelijke kerk was opgericht geworden en wel ter ere van de H. Johannes de Doper⁽¹⁰⁾. Sindsdien waren de namen St. Johnstone en Perth naast elkaar in gebruik (ongeveer zoals thans Konstantinopel en Istanboel) en zulks tot omstreeks 1600,

(1) C. Kervyn de Lettenhove, OEuvres de Froissart II (Bruxelles, 1867), p. 263.

(2) Idem, a.w., II (Bruxelles, 1867), p. 263.

(3) Idem, a.w., III (Bruxelles, 1867), p. 433.

(4) Idem, a.w., V (Bruxelles, 1868), p. 120.

(5) Idem, a.w., VI (Bruxelles, 1868), p. 21.

(6) Idem, a.w., X (Bruxelles, 1870), p. 289.

(7) Men spreke uit sku:n, volgens D. Jones, An english pronouncing dictionary (London 1919), p. 333 a.

(8) Nu eens verklaard als perth = struikgewas, of als barr Tha = de Tay beheersende hoogte (cf. James B. Johnston, a.w., v^o Perth), dan weer als aber Tha = monding van de Tay (cf. de Encyclopedia Britannica, London, 1947, p. 623).

(9) Oudste vermelding: 1220 Sanct Johns toun, getuige James B. Johnston, a.w., v^o Johnstone en v^o Perth.

(10) Van deze eerste kerk is volstrekt niets overgebleven, niet eens het oprichtingsjaar. De ruïnes van haar voor het eerst in de jaren 1120 vermelde opvolgster worden nauwkeurig beschreven door David Macgibbon en Thomas Ross, The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest christian times to the seventeenth century III (Edinburgh 1897), p. 104 vlgg.

[p. 417]

toen Perth, dat intussen in 1436 als hoofdstad door Edinburgh was vervangen geworden, voorgoed zijn mededinger versloeg.

In de middeleeuwen hebben menigvuldige betrekkingen bestaan tussen Vlaanderen en Schotland⁽¹⁾. Vele Vlamingen weken naar de oostkust van Schotland uit en stichtten er meer dan één Flemington. Reeds in de loop van de 12de eeuw brachten velen hunner het aldaar tot hoge posten, b.v. Maynard en Bartholomeus, die onderscheidenlijk tot provoost van S. Andrews en burgemeester van Edinburgh (het Schotse Parijs, volgens Froissart) werden aangesteld, terwijl Theobald Flamaticus de voorvader werd van de later zo machtige graven van Douglas. Ook waren de voornaamste officieren van de in 1175 door de Engelsen gevangengenomen koning Willem de Leeuw allen uit Vlaanderen afkomstig. Te St. Johnstone zelf onderscheidden zich in hetzelfde tijdsbestek drie Vlamingen: de Bruggeling Boudewijn Lorimer, zadelmaker; Hendrik Bald, goudsmid en Swartbrand. In de 13de eeuw wordt Adam Flandrensis gouverneur van Berwick, waar trouwens sinds lang Vlaamse handelsondernemingen waren gevestigd en waar een keurbende van Vlamingen met de verdediging van die havenstad tegen de Engelsen was belast. In 1296 verkozen dertig van deze dapperen in de vlammen om te komen liever dan zich over te geven.

Aan de andere kant hebben de Schotten zich in Vlaanderen niet onbetuigd gelaten, want zij maken één van de drie groepen uit, waarin Anthonis de Roovere, die in zijn 15de eeuwse Brugge zoveel levenswijsheid heeft opgedaan, het mensdom schijnt te willen verdelen. Eén van zijn balladen eindigt immers met deze indrukwekkende woorden:

Hoe elck hem voor de doodt vervare,
Hij moet eens sterven, als coempt den tijdt
Tsy Vlaminck, Schotte, oft Colenare⁽²⁾.

Wij mogen ten slotte niet onvermeld laten, dat Walter Scott een van zijn best geslaagde geschiedkundige romans, te weten

(1) Zie Em. Stacquaert, Les Flamands en Ecosse au moyen âge et l'origine des comtes de Douglas (Bruxelles, 1900), p. 11 vlgg.

(2) Zie zijn Vier gheestelijcke leeringhen, in zijn Rethoricale Wercken (Antw. 1562), fol. 40^v en Dr. G.C. van 't Hoog, Anthonis de Roovere (Amst. 1918), p. 177 vlgg.

[p. 418]

The Fair Maid of Perth (1828), in het oude St. Johnstone laat spelen⁽¹⁾. Het aanwenden van beide stadsnamen in het verhaal sticht echter nogal verwarring bij niet-Schotten, doch ‘St. Johnston’ (een enkele keer voorafgegaan door bonnie)⁽²⁾, wordt er minder vaak in gebezigd dan (the Fair City of) Perth,⁽³⁾ al doen de personages meer dan eens beroep op ‘(good) St. John, the patron of the Fair City.’⁽⁴⁾ Inmiddels komt deze ongelijke verhouding ons verdacht voor tegenover het uitsluitend gebruik van ‘Saint-Jehan Stone’ door Froissart en het te pas brengen van ‘sinte Jans thonne’ door Boendale, die bovendien in de naam klaar ziet: ‘John’ verdietst hij tot ‘Jan’, maar tegelijkertijd hevelt hij de h ervan over naar het hem vermoedelijk onwennige ‘tonne’. Hoe dan ook, het middeleeuwse St. Johnstone was voor W. Scott zeker niet, zoals voor J.F. Willems, een terra incognita.

(1) Op 26 Sept. 1867 werd G. Bizet's opera, La jolie fille de Perth, in het Théâtre Lyrique te Parijs opgevoerd.

(2) Cf. kapittel IV (ongeveer tegen het midden).

(3) Cf. kapittel VII (ongeveer tegen het einde).

(4) Cf. kapittel XIX (even na het midden).

10. ....alut

Nog steeds in Vanden derden Edewart vertelt de dichter hoe Willem, graaf van Henegouwen, die de koning van Frankrijk in de slag bij Kassel (1328) het leven heeft gered, wegens deze dienst slecht wordt beloond. Twee vrije heerlijkheden, immers, die hij van de bezitter tegen gerede penningen had gekocht, werden hem door Filips VI van Valois afhandig gemaakt (1337):

Van doen hij hadde vercregen
Crevecuer ende alut jegen
Eenen heere van denremonde
(Dies machtich was tier stonde)
Ende wel betaelt mit sinen gelde,
So onderginc hem mit gewelde
Philips ende bleeffer heere ave,
Waest lief ofte leet den grave.

[p. 419]

In zijn noot nu bij v. 944 schrijft J.F. Willems: ‘Crevecuer, thans in het département du Nord. Alut is my onbekend.’

Een dergelijke verklaring mag echter, ten minste wat alut betreft, niet worden vergoelijkt, daar de commentator hier toch alleszins de gissing had kunnen opperen, dat alut wellicht niets anders was dan Alleux of Arleux. Deze insgelijks in het département du Nord, ten zuidoosten van Douai, gelegen plaats heeft inderdaad in de middeleeuwen een nogal belangrijke rol gespeeld wegens haar versterkt kasteel, dat te midden van schier onbegaanbare moerassen was opgetrokken en voor volstrekt onneembaar doorging⁽¹⁾. Arleux, evenals Crèveceur een leengoed van de bisschop van Kamerijk, verwisselde meer dan eens van eigenaar en was een tijd lang in het bezit van Gwijde van Dampierre en diens afstammelingen, die er munt sloegen (tussen 1311 en 1337)⁽²⁾.

Het toponiem Arleux, aan de andere kant, door dissimilatie ontstaan uit Alleux, gaat eigenlijk terug op de middeleeuwse rechtsterm allodium, d.w.z. totaal bezit, vrije erve, welke term nog het aanzijn heeft geschonken aan een dertigtal op het eerste gezicht veelal onherkenbare plaatsnamen in Frankrijk⁽³⁾ en een achttal dito in België⁽⁴⁾. Van deze laatste memoreer ik hier alleen Braine-l'Alleud, omdat ik er de aandacht wil op vestigen, dat naast de moderne vertaling Eigenbrakel, in vroeger eeuwen niet alleen Eyghen-braechenen en Bracheneyghenen⁽⁵⁾, maar ook Bracheneyghen⁽⁶⁾ en Brachenijen⁽⁷⁾ in zwang zijn geweest⁽⁸⁾.

(1) Zie Kervyn de Lettenhove, OEuvres de Froissart XXIV (Bruxelles 1877), p. 38 vlg.

(2) Zie A. Dieudonné, Manuel de numismatique française IV (Paris, 1936), p. 197.

(3) Cf. A. Vincent, Toponymie de la France (Bruxelles, 1937), p. 320 vlg.

(4) Zie A. Carnoy, Origines des noms des communes de Belgique I (Louvain 1948), pp. 11 en 101, alsook II (Louvain 1949), pp. 388 en 703.

(5) Cf. A. Vincent, Les noms de lieux de la Belgique (Brux., 1927), p. 152.

(6) Zie het Dagboek van Jan de Pottre (1549-1602), te Gent in 1861 uitgegeven door de Maetschappij der Vlaemsche Bibliophilen, p. 120.

(7) Cf. M. Sacré, Daniël van Oesbroeck's Rijmkronijk van Merchtem (Merchtem 1918), p. 109.

(8) Eigenaardig genoeg wordt in een merkwaardig Diets charter, dat op 30 April 1374 te Bracheneyghen is opgemaakt, de naam van deze plaats in het Frans opgegeven en dan nog wel in een vorm, die in de vier bekende exemplaren van het stuk verschillend is: Brayne alloez, Braine laloet, Breyne allourz, Brain la Leut. Cf. Alph. Verkoren, Inventaire des chartes et cartulaires des duchés de Brabant etc. V (Bruxelles 1913), p. 104 vlgg.

[p. 420]

Behalve dus door eigen, werd allodium ook nog verdietst door alut, want Boendale, de schepenklerk, die zo goed op de hoogte was van het tijdgebeuren hier en elders, zal wel geweten hebben, hoe het te dezen hoorde⁽¹⁾.

Arleux is eindelijk nog bekend - en zal het steeds blijven - uit hoofde van een fabliau, dat in de loop der dertiende eeuw door een zekere Enguerrand d'Oisy⁽²⁾ werd gedicht (414 verzen) en doorgaans geciteerd wordt onder de titel Le meunier d'Arleux⁽³⁾.

De molenaar van Arleux en diens knecht dan schieten beiden in vuur en vlam bij het zien van een boerinnetje, dat op zekere middag wat graan bij hen wil laten malen. Beiden komen aldra overeen dat, bijaldien in de eerstvolgende nacht hun plan met het meisje wordt verwezenlijkt, de knecht dan zijn baas met een varken zal belonen. De baas nu troont de lichtgelovige naar zijn woning mede, doch hier slaagt het onschuldige ding er in, het hele opzet aan de bazin te verklappen, die daarop besluit, in de plaats van de belaagde op te treden. Des anderen daags zijn onze twee medeplichtigen tevreden en de baas neemt het varken in ontvangst. Als echter kort nadien het bedrog van de molenaarster uitlekt, eist de knecht zijn varken terug, doch daar de baas van geen restitutie wil weten, komt het geschil vóór de rechter. Na rijp beraad velt deze laatste het volgende vonnis: De baas mag het varken houden, op voorwaarde dat de knecht het hem beloofde krijgt; daar dit evenwel niet mogelijk is, mag de knecht zijn varken terugnemen, maar aangezien anderzijds de knecht

(1) In een gesprek, dat op de lezing volgde, deelde dr. J. Lindemans mij mede, dat een in de baljuwsrekening van Aalst (1384) voorkomend à l'Alleut (in 1195 en 1265 Allodium) in Middelnederlandse teksten en tot in de 17de-18de eeuw steeds als ten Eigene verschijnt; nadien is, door consonantovertrekking, te Neigen ontstaan, waarin -gen als -gem opgevat werd en dusdoende het huidige Neigem (bij Ninove) tot stand kwam. Aldus ook, besloot hij, wordt het Eigenveld te Heikruis (bewesten Halle in Brabant), ten Eigene genoemd en in Henegouwse oorkonden uit de 15de eeuw: La couture de Laluet.

(2) De dichter bericht ons in vv. 403 en 404, dat hij te Oisy getogen en geboren werd, een plaatsje, dat niet ver van Arleux gelegen is, zodat hij de door hem berijmde klucht uit onverdachte bron zal hebben vernomen.

(3) Vgl. A. de Montaiglon et G. Raynaud, Recueil général et complet des fabliaux des XIIIe et XIVe s. imprimés ou inédits, II (Paris, 1877), pp. 31-45 en pp. 312-314.

[p. 421]

toch ook een sanctie verdient, moet hij zijn varken tegen een spotprijs aan de rechter afstaan, die daarop het dier geheel kosteloos door de gemeenschap laat oppeuzelen.

Het thema van dit grappig verhaaltje heeft in de loop der tijden en in verschillende streken aanleiding gegeven tot ver van elkaar afwijkende bewerkingen⁽¹⁾; geen enkele intussen kan het halen bij die, welke ik hier zo beknopt mogelijk heb samengevat en die ik U niet mocht onthouden, omdat ze aan het voor J.F. Willems zo geheimzinnige alut onafscheidelijk is verbonden.

(1) Pierre des Brandes, Les facéties de Pogge florentin. (Paris, Garnier, s.d.), p. 293 vlg., vermeldt 17 versies.