Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1954

[p. 69]

M. de Swaen's digtkonde, A. Dacier en P. Corneille
Een Bronnenonderzoek
Door Jan F. Vanderheyden
Lid der Academie.

Een van de tot hiertoe betrekkelijk verwaarloosde sectoren van de neerlandistiek is de studie van de geschiedenis van de litteraire theorieën.

Ter verontschuldiging, of althans ter verklaring hiervan kan ingeroepen worden dat de nodige onderbouw voor het systematisch uitvoeren van gelijkaardig werk nog ontbreekt. De inventarisering van de in aanmerking komende stukken is nog niet gebeurd, en de moderne uitgaven van anders moeilijk te bereiken ouder materiaal zijn niet voorhanden. Wie praat en schrijft er niet over De Castelein, maar wie heeft hem geredelijk bij de hand liggen?

Zij zijn inderdaad schaars de tot hiertoe bezorgde heruitgaven van oude poetica's en rhetorica's. Men kan zich zelf afvragen of zich hier herhaalt wat zich rond het ontstaan en aan de man brengen van deze geschriften zelf voordeed, nl. of de gebeurlijke heruitgever met dezelfde moeilijkheden af te rekenen heeft als de auteur zelf? Gemis aan belangstelling vanwege het groot publiek dat natuurlijk meer in het letterkundig werk zelf zal opgaan dan in de bezinning over het wezen, rol en middelen van het woordkunstwerk. Men beschouwt veelal gelijkaardige bemoeiingen als een ontluistering van het schone geheim der woordkunst, maar in 't bijzonder der dichtkunst. Een kunstig gesierde bloemistenetalage trekt meer aan dan het prozaïsche uitstalraam van de zaadhandelaar, hoe kleurig zaad- en bloembollenzakken ook mogen zijn. Het is inderdaad opvallend te kunnen vaststellen hoe bij ons oudere tractaten pas jaren na hun ontstaan het licht zagen. De Castelein's werk verscheen in 1555 als posthume

[p. 70]

uitgave, ongeveer 7 jaren nadat het script er van klaar lag. David van Hoogstraten's Beginselen of Kort Begrip der Rederykkunst kwam pas van de pers in 1725, al was het volgens de getuigenis van de schrijver zelf reeds ‘dertig en meer jaren’ in ‘ontwerp op het papier gebragt.’ M. de Swaen's Neder-duitsche Digtkonde of Rym-konst moest op een modern uitgever wachten eer het uit de handschriftenverzameling van een bibliotheek gelicht werd.

Of was het schroom die de schrijvers weerhield het werk uit te geven of hun naam aan dergelijke uiteenzettingen te hechten zoals dat wellicht het geval was bij Adriaan Verwer, die zijn, nochtans in menig opzicht baanbrekend werk, Idea linguae belgicae grammatica, poetica et rhetorica in 1707 onder de banale schuilnaam Anonymus Batavus uitgaf?

Welke ook de echte oorzaken van dit verschijnsel vroeger en thans mogen zijn, het feit is daar: veel van deze documenten wachten op een heruitgave.

Ook het voorbereidend grondig doorgevoerd monographisch studiewerk over verschillende belangwekkende tractaten moeten wij nog al te vaak ontberen dan dat wij het wagen kunnen een lijn en ontwikkeling te zoeken in de opeenvolgende uiteenzettingen welke theoretici en practici van het litterair bedrijf bij ons in de Nederlanden aan het vraagstuk literatuur, haar wezen, doel en techniek hebben gewijd.

De kansen dat de achterstand, welke wij op het stuk van uitgaven t.o.v. van sommige vreemde literaturen hebben, geleidelijk zal kunnen ingelopen worden zijn in de jongste tijd gelukkig gestegen nu onder meer de redactie van de zo pas gestichte serie Trivium zich heeft voorgenomen ook tractaten over ‘rhetorica’ naast deze over grammatica en dialectica in haar reeks op te nemen.

Dit voortrekkerswerk zal allicht de studie van deze verhandelingen in de hand werken en wellicht zal ook de stilaan overal groeiende belangstelling voor de geschiedenis van de litteraire theorie naar ons overslaan en sommigen onder de aan- en opkomende generatie aanzetten om ook dat veld verder systematisch en grondig te ontginnen.

Nogmaals aantonen dat hier nog braakland ligt, en onrechtstreeks trachten te bewijzen dat dieper kennis van een theoretisch tractaat tot beter begrip van het litterair werk en tot grotere

[p. 71]

billijkheid in 't vellen van een oordeel over bepaalde auteurs en werk leiden kan, is het opzet van deze mededeling.

_* * _*

Nemen wij inderdaad het geval Michiel de Swaen en zijn Neder-duitsche digtkonde of rym-konst⁽¹⁾ en zijn bronnen, of althans meer in 't bijzonder een paar van deze.

Dat wij in dit geval voor geen gaaf oorspronkelijk tractaat zouden kunnen staan is klaar. Zijn onze westeuropese middeleeuwse artes poeticae in hun grote lijnen en zelfs in hun onderdelen als amplificators van zwakke echo's welke men uit de toen gekende Latijnse werken opving, zo is ook vanaf de XVI^e eeuw, vanaf de ontdekking van de volledige tekst van Quintilianus' Institutio oratoria door Poggio in 1486 en de uiteindelijke verspreiding op grote schaal van Aristoteles' Rhetorica en Poetica na de editio princeps door Aldus in 1508-1509, de Griekse en Latijnse leer de basis geweest van het litterair-esthetisch denken van de XVI^e, de XVII^e en zelfs een groot deel van de XVIII^e eeuw.

Michiel de Swaen is in dit opzicht geen uitzondering: hij erkent dan ook herhaaldelijk dat hij schatplichtig is aan anderen, o.m. aan Aristoteles.

Zijn titel zelf roept U luid en vrijmoedig toe dat dit werk op schriften van anderen steunt. Het heet daar immers: Nederduitsche digtkonde of rym-konst te saemen gesteld en uyt verscheiden schryvers vergaederd; en in de gang van zijn betoog komt hij meer dan eens terug op zijn afhankelijkheid van anderen.

Zijn werk zelf is daarbij oversprenkeld met namen van theoretici op wie hij zich beroept of naar wie hij voor verdere gegevens verwijst. Prof. Dr. Sabbe in zijn baanbrekend werk over De Swaen heeft deze namen aan een snoer geregen en de door hem opgehangen slinger van bloemen en festoen is hoog en rijk in kleur en geur: ‘Plutarchus, Quintilianus, Suetonius, Buccelinus, Farnabius, Baronius, Rosweydus, R. Rapin, Mezeray en William Temple.’ En dat is niet alles: er zijn nog Horatius en talrijke

(1) Verder zal telkens verwezen worden naar de tekst te vinden in Deel II van de ‘Werken van Michiel de Swaen,’ uitgegeven door Dr. V. Celen, met de medewerking van Dr. C. Huysmans en Prof. Dr. M. Sabbe, Antwerpen, De Sikkel, 1928-1930.

[p. 72]

‘belletristen’ Vondel natuurlijk, ook Cats, zelfs Westerbaen en Fockenbrogh; ook Corneille, Racine, Molière en Boileau⁽¹⁾.

Sommige auteurs worden herhaaldelijk vermeld, zo b.v Quintilianus. In feite werd diens Institutio oratoria nog wel elders gebruikt dan in de bepaalde passages waar Quintilianus door De Swaen vernoemd wordt. Ten bewijze hiervoor in paralleldruk enkele uittreksels die m.i. klaar de afhankelijkheid van De Swaen t.o.v. Quintilianus uitwijzen, zelfs daar waar geen bronnenopgave in het contekst te bespeuren valt.

Leenspreuk is een oversetting van eene naem of woord uijt de plaets, die eijgen is, in een andere, die niet eijgen is, ofte waer het overgesette beter is dan het eijgen.	[In translatione] transfertur ergo nomen aut verbum ex eo loco, in quo proprium est, in eum, in quo aut proprium deest, aut translatum proprio melius est.
Sij heeft drij bewéegredenen: 1^o de noodsakelykheijd. 2^o de klaerder bedieding. 3^o de behagelijkheijd.	Id facimus, aut quia necesse est, aut quia significantius est, aut ut dixi quia decentius;
	...
De noodsakelykheyd: gelijk, weelderige weyden, lacchende velden, blijden oogst.	necessitate rustici gemmam in vitibus; quid enim dicerent aliud? et sitire segetes, et fructus laborare; necessitate nos durum hominem aut asperum; non enim proprium erat, quod daremus his affectibus, nomen.
Klaerder bedieding, gelijk ontvonkt door toornigheijd: ontstéken door begeerlykheyd.	Jam, incensum ira; et inflammatum cupiditate; et lapsum errore, significandi gratia: nihil enim horum suis verbis, quam his arcessitis, magis proprium erat:

(1) M. Sabbe: Het Leven en de Werken van Michiel de Swaen. Bruxelles, 1905 (Académie royale de Belgique. Classe des Lettres... Mémoires. Coll. in-4^o. T. I), p. 69.

[p. 73]

Behagelykheijd, gelijk, stroovan welsprekentheijd^(1): klaerblinkendheijt van deugden: licht van Rédening^(2).	illa sed ornatum, lumen orationis, et generis claritatem, et concionum procellas, et eloquentiae fulmina.
...
De kracht der leenspreuk is vierderleij	Hujus vis omnis quadruplex maxime videtur: quum in rebus animalibus aliud pro alio ponitur; ut de agitatore,
1^o) als in besielde dingen het eene voor het andere gestelt word, gelijk, dat wijf bast iemand toe.
	Gubernator magna contorsit equum vi: et ut Livius, Scipionem a Catone allatrari solitum refert.
2^o) ofte als dit geschied in onbesielde, gelyk; den soeten t' samenklank der deugden.	Inanima pro aliis generis ejusdem sumuntur, ut, Classique immittit habenas:
3^o) als voor besielde, onbesielde dingen gestelt worden als: den blixem van den krijg.	aut pro rebus animalibus inanima,...
4^o als voor onbesielde gestelt sijn besielde, gelijk: de meuren weenen; de bergen suchten.	Praecipueque ex his oritur sublimitas, quae audaci et proxime periculum translatione tolluntur, quum rebus sensu carentibus actum quemdam et animos damus; qualis est,
	...Pontem indignatus Araxes^(4).^(3)

(1) Heeft M. de Swaen een Latijnse tekst voor zich gehad waarin flumen i.p.v. lumen voorkwam? of heeft hij verkeerd gelezen? Moest de eerste veronderstelling aan de werkelijkheid beantwoorden dan kon men wellicht de door hem gebruikte uitgave identificeren.

(2) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 241.

(4) Quintilianus: Institutio oratoria... p. 307.

(3) Quintilianus: Institutio oratoria... (Quintilien et Pline le Jeune. OEuvres complètes... publ. sous la direction de M. Nisard. Paris, 1865), p. 307.

[p. 74]

	...
De leenspreuken om goet te syn moeten	Ut modicus autem atque opportunus ejus usus illustrat orationem; ita frequens et obscurat, et taedio complet: continuus vero in allegoriam et aenigmata exit: sunt etiam quaedam et humiles translationes, ut id, de quo modo dixi, saxea est verruca, et sordidae:
1^o seldsaem gebruijkt worden volgens dit van Quintilianus, frequens usus translationis exit in Enigma.
2^o niet ongeriemt syn; maer wel passen op het onderwerp, gelijk: afgrond der wellusten: ende niet: speelhof der begeerelykheijd.
	...
3^o) niet opklimmen van de soort tot het geslacht, noch afdalen van t' geslacht tot de soort: de genere ad speciem.	ne nimio major, aut, quod saepius accidit, minor; ne dissimilis:... sed copia quoque modum egressa vitiosa est; praecipue in eadem specie. Sunt et durae, id est, a longiqua similitudine ductae...^(2).
4^o) niet onaerdig, plomp, en slap, nochte ook te verheven, noch te verre gesocht sijn...^(1).
...
Aristoteles geeft er de reden van, daer hij segt dat de leenspreuk is eene gelijkenis versamelt in een woord. Doch niet is 'er dat de gemoederen soo bekoort dan de gelijkenissen. En hier in moet gelij-	In totum autem metaphora brevior est similitudo: eoque distat, quod illa comparatur rei, quam volumus exprimere, haec pro ipsa re dicitur. Comparatio est, quum dico fecisse quid hominem, ut

(2) Quintilianus: Institutio oratoria... p. 308.

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 241.

[p. 75]

kenis wijken voor de leenspreuk, dat sij slechts met de saek vergeleken word, daer dese voor de saeke self word aangewesen; bij voorbeeld: 't is eene gelijkenis als men segt, dat eenen mensch heeft gestreden gelyk eenen leeuw: 't is eene leenspreuk als men segt van den mensch t' is eenen leeuw: de kracht van beijde is licht om t' onderscheijden^(1).	leonem; translatio, quum dico de homine, leo est;^(2)
Door haer [= leenspreuk] bekomt de stijl eene aensienelijkheijd, die door eijgene woorden niet te bekomen is, gelijk in dese van Virgyl	Praecipue et his oritursublimitas...; qualis est,... Pontem indignatus Araxes
	...
Pontem indignatus Araxes
De rivier Araxes verontweerdigde de brug.
Door haer voldoet men aen tgebrek van de taele:^(1)	...copiam quoque sermonis auget permittendo mutuari, quae non habet;^(2)

Deze oogst, resultaat van enkele losse steekproeven, blijkt m.i. het vermoeden te rechtvaardigen dat een systematisch doorgezet onderzoek nog wel andere overeenkomsten zou uitwijzen. Overeenkomsten, doch tevens ook afwijkingen, zoals er reeds voorkomen in de zoëven gegeven laatste passage.

_* * _*

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 242.

(2) Quintilianus: Institutio oratoria... p. 307.

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 242.

(2) Quintilianus: Institutio oratoria... p. 307.

[p. 76]

Ik wens echter bijzonder te verwijlen bij een ander geval van afhankelijkheid, nl. een aspect van De Swaen's verhouding tot Aristoteles' Poetica, of ‘Dichtkunde’ zoals De Swaen het heet, wanneer hij verwijst naar de vertaling van het Griekse werk dat hij verklaart gevolgd te hebben, althans in een gedeelte van zijn werk.

Welke was deze vertaling van Aristoteles' tractaat?

Wijlen Prof. Dr. Sabbe heeft in 1905⁽¹⁾ één na één de door De Swaen geciteerde auteurs ter hand genomen, en eindelijk het verder zoeken opgegeven met de zelftroost: ‘Het is echter van minder belang te weten welke Aristoteles-vertaling De Swaen bij 't schrijven zijner Digtkunde naast zich liggen had’⁽²⁾. Daarbij bleef het tot bijna veertig jaar later Dr. W.J.C. Buitendijk in zijn rijkgevuld boek over Het Calvinisme in de spiegel van de Zuidnederlandse literatuur der Contra-Reformatie het zinnetje schreef dat De Swaen in zijn Digtkonde ‘vooral steunt op een of anderen vertaler van Aristoteles (Dacier, 1692?)’⁽³⁾, uiting dus van het vermoeden dat het wel mogelijkerwijze een Franse vertaling zou geweest zijn, nl. deze van Dacier. Dr. Buitendijk was meen ik de eerste om de naam Dacier voorop te stellen; enkele weken geleden in een gesprek met collega Rombauts, vernam ik van hem dat ook hij, na Buitendijk, de mening was toegedaan dat het Dacier's vertaling was welke De Swaen zou gebruikt hebben.

Door ander werk onlangs er toe geleid De Swaen ter hand te nemen, had ik brokken uit zijn Digtkonde met fragmenten uit Quintilianus' Institutio Oratoria geconfronteerd en was plots geïntrigeerd door de naam Sir William Temple die vermeld wordt als le Chevalier Temple. Temple's essay over de dichtkunst werd er bij gehaald en de verzekering bleef niet lang uit dat hij, De Swaen, slechts in beperkte mate gebruik had gemaakt van het speelse stuk van de Engelse staatsman en essayist, en hierbij niet de oorspronkelijke Engelse versie, noch de Nederlandse vertaling er van ter hand had genomen welke te Utrecht

(1) M. Sabbe's studie werd reeds in 1903 bekroond.

(2) M. Sabbe: Het Leven en de Werken van Michiel de Swaen... p. 77.

(3) Dr. W.J.C. Buitendijk: Het Calvinisme in de Spiegel van de Zuidnederlandse Literatuur der Contra-Reformatie. Groningen, 1942. p. 344.

[p. 77]

in 1693 was verschenen⁽¹⁾, maar wèl de Franse omzetting er van, welke bij dezelfde Utrechtse uitgever in hetzelfde jaar van de pers kwam. Deze Franse bundel had succes; na enkele maanden (in 1694) mocht hij reeds een tweede druk kennen⁽²⁾.

Dat gangengegraaf bracht mij echter niet bij de fondamenten zelf van het massief gedeelte van het werk. Het bleek mij meer en meer noodzakelijk de hand te kunnen leggen op de gecommentarieerde Aristoteles-vertaling op dewelke De Swaen een toespeling maakte waar hij schreef over ‘de dichtkunde van Aristoteles, en d'aenmerkingen van sijnen vertaelder’⁽³⁾ en over ‘den oversetter van Aristoteles’⁽⁴⁾. Daarin was hoogstwaarschijnlijk het gebinte terug te vinden dat een belangrijk gedeelte van het werk van De Swaen schraagt; daaruit was wellicht heel wat bouwmateriaal geput voor 't vullen van de vlakken en panden in dat balkwerk.

Een Nederlandse vertaling van vóór 1700 van Aristoteles Poetica ken ik niet⁽⁵⁾, Franse wèl. En daar De Swaen zelfs goed op de hoogte was van de Franse literatuur, bij voorkeur dankbaar gebruik maakte van Frans litterair werk ter illustratie van zijn stuk zelf, en ook niet-Frans werk liefst in de Franse versie hanteerde - zie zijn gebruik van de Franse vertaling van Sir William Temple's Essay on Poetry - scheen het aangewezen in deze richting te zoeken eer er aan het gebeurlijk bijhalen van een gecommentarieerde Latijnse Aristoteles moest gedacht worden.

De keuze was niet groot: in feite kwamen hiervoor slechts twee gedrukte Franse versies in aanmerking, nl. La Poétique d'Aristote traduite du grec par le sieur de Norville, Paris, T. Moette, 1671, en deze van André Dacier.

M.i. staat het onomstootbaar vast na onderzoek van ‘La poétique d'Aristote, contenant les règles les plus exactes pour juger du poëme heroïque, & des pieces de theatre, la tragedie & la comedie.

(1) William Temple: Miscellanea of verscheidene tractaten zoo politique als andere. In twee deelen. Utrecht, A. Schouten, 1693. Daarin Het Vierde Discours over de dicht-konst, p. 563-635.

(2) W. Temple: Les oeuvres mêlées de Monsieur le chevalier Temple. Utrecht, A. Schouten, 1694. Daarin: Quatrième essai de la Poesie. Seconde partie, p. 359-443.

(3) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 267.

(4) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 265.

(5) Cfr. infra.

[p. 78]

Traduite en françois, avec des remarques critiques sur tout l'ouvrage par Mr. Dacier’ en uitgegeven ‘A Paris, chez Claude Barbin au Palais,’ in 1692 dat deze Franse vertaling en commentaar door De Swaen gebruikt werden.

André Dacier (Castres, 1651 - Parijs, 1722) leverde vertalingen van werk van Horatius en van Plato en bezorgde uitgaven van Oidipoes en Elektra van Sophokles. Zijn belezenheid in de klassieke literaturen zowel als in de Franse XVII^e eeuwse dramatische letterkunde blijkt verder uit de massa en verscheidenheid van de begeleidende nota's bij zijn Aristoteles-vertaling. Inderdaad Dacier's uitgave is meer dan een gewone vertaling van de 27 hoofdstukken van Aristoteles' Poetica. De commentaar, welk bij elk kapittel gevoegd wordt, volgt haast zin op zin, het betoog van de Griekse wijsgeer en heeft het werk doen uitzwellen tot een boekdeel van 327 bladzijden in duodecimo⁽¹⁾.

Geannoteerde vertalingen schijnen wel het genre geweest te zijn dat hij met voorliefde beoefende: de woorden ‘traduit en françois avec des remarques’ vormen een herhaaldelijk voorkomende formule op het titelblad van zijn uitgaven⁽²⁾.

_* * _*

En nu het bewijs!

Op 't einde van zijn Voor: reden wijst De Swaen er op dat hij de regels van de dichtkunst getrokken heeft ‘voornamentlijk... uijt Aristoteles dichtkunde’⁽³⁾, en heel wat verder hecht hij er aan de lezer er aan te herinneren dat hij, ‘tot hier toe... in het kort uijt de dichtkunde van Aristoteles en d'aenmerkingen

(1) A. Dacier vindt dat nog niet overdreven; integendeel! ‘La simple traduction d'Aristote seroit assez claire, & n'auroit aucun besoin de Commentaires, si l'on étoit bien instruit des Poëmes sur lesquels il a formé ses regles; mais comme presque tout le monde les ignore, il est necessaire d'expliquer par l'exemple ce que la regle a d'obscur. C'est ce que j'ay tâché de faire dans mes Remarques, qui paroîtront courtes si l'on pense au grand nombre de gros Volumes qu'on a faits sur ce petit Traité’ in zijn Préface.

(2) Cfr. o.a. Reflexions morales de l'empereur Marc Antonin avec des remarques de Mr. & Mad. Dacier. 2^e ed. Utrecht, 1691.
- Les oeuvres d'Hippocrate. trad. en françois (par André Dacier) avec des remarques. Paris, 1697.
- Les oeuvres de Platon (quelques dialogues) trad. avec des remarques. A'dam, 1700.
- Le manuel d'Epictète... trad. avec des remarques par Dacier. Paris, 1715.

(3) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 204.

[p. 79]

van sijnen vertaelder voorgehouden [heeft] de regelen van het treurspel’⁽¹⁾.

Een vertaling van Aristoteles' werk en van de commentaar van Dacier is de Neder-duitsche Digtkonde dus niet: plan en omvang zijn verschillend. Het is m.i. vooral in de 14 hoofdstukken van het Tweede Deel ‘Van de Regelen der Rijmkonstwerken in 't bijsonder’ dat uit Aristoteles wordt geput, al zijn ook in ‘'t Besonder Hoofdstuk van de Poësij in 't gemeen, en haere verdeylinghe’ splinters van de aristoteliaanse poetica - versie Darcier - te vinden⁽²⁾.

_* * _*

De Swaen's afhankelijkheid van deze Franse vertaling en van geen andere blijkt uit het feit dat de Duinkerkse ‘heel-meester’ op bepaalde plaatsen een letterlijke Nederlandse vertaling levert van de tekst van Dacier waar deze Aristoteles' werk eigenmachtig heeft uitgebreid, zo b.v. in de aanhef van het ‘9^e Hoofdstuk. Van de Staetsverwisselinge en verkentenis’⁽³⁾. Daar vinden wij de volgende bepaling:

Staetsverwisseling bij den Grieken peripetia is eene verandering van geval in een dat tegenstrijdig is aen t' gene men verwacht hadde^(4).

La Péripetie est un changement de fortune en une fortune contraire; contre ce qu'on avait attendu,...^(5).

In zijn ‘Remarques sur le Chapitre XI’ pikt A. Dacier deze tekst andermaal op met de volgende commentaar: ‘J'ay ajouté ces derniers mots pour mieux expliquer la pensée d'Aristote, car il est certain que les Péripeties les moins attenduës & les plus surprenantes, sont les plus belles, pourvû qu'elles soient, ou necessaires ou vray semblables.’⁽⁶⁾.

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 267.

(2) Cfr. o.a. De Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 205 en Aristote: La Poétique... chap. IV, p. 30, 31; en ‘Remarques sur le Chapitre IV’ p. 36, 37, 39. Steeds wordt hier naar de duodecimo uitgave van 1692 verwezen, de enige waarover ik beschikken kon.

(3) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 262.

(4) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 262.

(5) Aristote: La Poétique... Chap. XI, 1, p. 157.

(6) Aristote: La Poétique... p. 159. (Tekst van de commentaar van A. Dacier. ‘Remarques sur le Chapitre XI, 1’).

[p. 80]

Het feit dat De Swaen zó klakkeloos hier de vertaling van Dacier met de daarin ingelaste verwoording van de eigen, persoonlijke interpretatie van de Fransman overneemt, wijst klaar en duidelijk op Dacier als bron.

De bijzondere verhouding De Swaen-Dacier blijkt ten tweede uit het feit dat De Swaen herhaaldelijk de tekst van Aristoteles, zoals vertaald door Dacier, in 't Nederlands omzet, en deze grondtekst doorspekt met verklarende commentaar welke hij licht uit de aantekeningen van Dacier zelf.

Ten bewijze volgen hier enkele voorbeelden: De Swaen's en Aristoteles' tekst (versie Dacier) in gewone letter, Dacier's commentaar in cursiefdruk.

Staetsverwisseling bij den Grieken peripetia is eene verandering van geval in een dat tegenstrijdig is aen t' gene men verwacht hadde.	La Péripetie est un changement en une fortune contraire, contre ce qu'on avoit attendu,
Dese verandering geschied of waerschijnelykof noodsakelijk, ofte op beijde de wijsen t' effens, gelyk in Edipus by Sophocles en word uijt gebeeld op dese wijse.	& ce changement arrive, ou vray-semblablement ou necessairement, comme dans l'Edipe de Sophocle;...^(1)
Eenen borger van Corinthen komt hem de dood van den koning Polijbus kenbaar maken maken, op dat hij het rijk in bestiering neme. Edipus die Polybus voor synen vader aensag, en beducht was van aldus te vervallen in bloedschande, volgens het dreijgement der godsspraek, antwoord hem, dat hy noijt sal gaen, waer syne moeder is. Den Corinthian segt daer tegen: dat 'et wel te sien is, dat hy sich selven niet kent,	Un homme de Corinthe vient apprendre à Edipe la mort du Roy Polybe, afin qu'il aille se mettre en possession de ce Royaume: Edipe qui croyoit que Polybe étoit son pere, & qui craignoit encore d'aller commettre un inceste, comme l'oracle l'en avoit menacé, luy dit, qu'il n'ira jamais dans un lieu, où il pourra trouver sa mere. Ce Corinthien luy répond, qu'il paroît bien qu'il ne se connoît pas luy-même, & qu'il s'allarme pour rien, apres quoy,

(1) Aristote: La Poétique... Chap. XI, 1. p. 157.

[p. 81]

en om niet beroert is. Waernaer denkende hem eenen aengenamen dienst te doen, voegt daer noch bij, dat hij den soon niet en is van Polijbus en Merope: en hier begint Edipus verkentenis, die hem in eenen afgrond van ellenden nederstort.	croyant luy faire un tres grand plaisir, & luy rendre un signalé service, de le désabuser, il luy apprend qu'il n'est point fils de Polybe & de Merope; ce qui commence la reconnoissance qui le jette dans le plus horrible de tous les malheurs^(1).
Verkentenis volgens haere naems beduijdenis, is eene verandering overstappende van d'onwetentheijd tot de kennis, om den haet of de vriendschap te verwekken, in, of tegen de voornaemste persoonaedjen, die den poéet voorgenomen heeft gelukkig, of ongelukkig te maken^(2).	La reconnoissance est, comme son nom même le témoigne, un changement qui faisant passer de l'ignorance à la connoissance, produit ou la haine ou l'amitié dans ceux que le Poëte a dessein de rendre heureux ou malheureux^(3).
Daer is geene beter verkentenis dan die t'effens en geheel onverwachts de verwisseling van staet voor oogen stelt, ende den held van het treurspel doet vallen van een uijterste geluk, in eenen afgrond van ongeluk, ofte in tegendeel uijt den afgrond van	Il [= Aristote] a voulu nous faire entendre que la plus belle reconnoissance est celle qui produit sur le champ dans les principaux personnages le changement de fortune... car une reconnoissance qui fait passer tout d'un coup le Héros du Poëme de la derniere felicité,

(1) Aristote: La Poétique... p. 159-160. (Tekst van de commentaar van A. Dacier. ‘Remarques sur le Chapitre XI, 1,2’).

(2) Hier wijkt M. de Swaen af van de Aristoteles-vertaling van Dacier. Gedeeltelijk is deze wijziging te verklaren door de commentaar van Dacier bij de bepaling van de ‘reconnoisance’ waar hij zegt. (P. 161. ‘Remarques sur le Chap. XI, 4: ‘Il faut qu'elle [= la reconnoissance] produise, ou l'amitié ou la haine. Cela ne suffit pas, il faut encore qu'elle produise l'une ou l'autre de ces passions dans ceux que le Poëte a dessein de rendre heureux ou malheureux, c'est-à-dire, dans les principaux personnages...’).

(3) Aristote: La Poétique... Chap. XI, 2, p. 157-158.

[p. 82]

ongeluk, doet opklimmen tot het opperste geluk; het eerste word bevestigt in den Edipus van Sophocles^(1).

dans un abîme de misere, ou qui le tire de cet abîme de misere pour le porter au comble de la felicité, fait... sur l'esprit du spectateur, de plus grands effets, que celle qui ne frappe point du tout ce coup, mais dispose simplement des choses,... le sujet d'Edipe fournit à Sophocle la plus belle reconnoissance que le Theatre ai jamais veuë^(2).

Kan men een sprekender voorbeeld vinden van de haast letterlijke vertaling door De Swaen van de Franse versie door Dacier van Aristoteles' tekst, en van de werkwijze tevens van M. de Swaen die, als commentaar op en als illustratie van zijn uiteenzetting, bij Dacier niet alleen te rade gaat, maar hem over 't algemeen op de voet volgt.

En dit is niet het enige geval; er zijn er andere. Zo o.m. de behandeling van de ‘Beleyding van het onderwerp’:

Dit [= ontdoening vanden knoop] moet geschieden sonder t'gebruijk van eenig uijtwendig konstwerk, welke misslag in Medea te sien is, die t' gevaer ontvlucht op eenen vliegende wagen.	Il est donc évident par là que le denouëment... doit être tiré du sujet même, sans qu'on y employe le secours d'une machine, comme dans la Medée...^(3).
Niet min is verwerpelyk de verschijning van eenen godt, engel heijligen of duijvel oft eenig wonderwerk tensij dit uijt het onderwerp selve synen	......
	Il faut absolument que dans tous les Incidens qui com-

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 262-263.

(2) Aristote: La Poétique... p. 161-162. (Tekst van de commentaar van A. Dacier. ‘Remarques sur le Chapitre XI, 5’).

(3) Aristote: La Poétique... Chap. XVI, 9, p. 243.

[p. 83]

oorsprong néme waeruijt men noodsakelyk besluijt, dat er in alle d'invallen die de fabel t' samen stellen niet een mag sijn sonder reden^(1).

posent la fable, il n'y ait rien qui soit sans raison^(2).

En dan neemt De Swaen plots het overzichtelijk resumé van Dacier zelf over:

d'Ontdoening van den knoop mislukt	Ces vices sont en grand nombre, mais on peut les reduire à quatre, qui sont les plus ordinaires & les plus grands. Car le denouëment péche le plus souvent, parce qu'il est mal préparé & qu'il ne naît pas du fond de la fable, ou parce qu'il est trop long & trop embarrassé, ou parce qu'il est obscur, ou enfin parce qu'il est double^(4).
1. ofte om dat sij geene bereydselen heeft, ende niet en spruijt uijt den grond van het versiersel.
2. oft om dat hij al te lank, ende te seer belemmert is.
3. ofte om dat sij duijster.
4. ofte om dat sij dubbel is^(3).

Of er is nog het volgende parallelisme:

want
de verheventheijd van doorluchtige mannen maekt, dat hunne werkingen groot, ende hunne achtbaerheijd, dat de selve waerschijnelijk ende geloofbaer sijn.	La grandeur de ces hommes illustres, rend l'action grande, & leur réputation la rend vray-semblable & croyable:^(5)...
Hier tegen kan ingevoert worden: indien alleenelijk	Mais, dira-t-on, s'il n'y a que les malheurs de nos sem-

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 261.

(2) o.c. ibid. Het door De Swaen vermeld gebruiken van ‘de vliegende wagen’ berust denkelijk op de commentaar door A. Dacier cfr. p. 259 waar sprake van ‘ce char volant.’

(4) Aristote: La Poétique... p. 322. (Tekst van de commentaar van Dacier: ‘Remarques sur le Chap. XIX, 15’).

(3) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 262.

(5) Aristote: La Poétique... p. 191. (Tekst van commentaar van A. Dacier: ‘Remarques sur le Chap. XIII, 8’).

[p. 84]

d'ongelukken van onses gelijken in ons vreese, en medelijden veroorsaken, de tragedie en sal dit niet doen, nadien sij slechts rampen van koningen, en doorluchtige mannen voor oogen stelt; doch is aen te merken, dat hier gesproken word van gelykheijd, niet in staet, maer in seden en hartstochten. Dit blykt genoeg uijt de leering van Aristoteles, die alree getoont heeft, dat het onderwerp der tragedie een algemeen versiersel is, t' gene alle menschen aensiet int gemeen. Het insicht vanden poeet en is niet naar te volgen werkingen van vorsten, maer van menschen. t' Sijn wij, die gespeelt worden, gelijk Horatius seer wel waerschouwt	blables, qui nous donnent la crainte, la Tragedie n'en donne point, puisqu'elle n'expose que les malheurs des Princes & des Rois, & des personnages les plus illustres, ou si elle en donne, c'est aux personnes de ce rang...^(2)
	... La véritable réponse se doit tirer de la doctrine même d'Aristote, qui a déja fait voir que le sujet de la Tragedie est d'abord une fable universelle, qui regarde tous les hommes en general...^(3)
	car le Poëte n'a pas eu en veuë d'imiter les actions des Rois, mais les actions des hommes; c'est nous qu'il represente. Mutato nomine de te fabula narratur^(4).
mutato nomine de te fabula narratur^(1).

Op bepaalde plaatsen verlaat De Swaen de voorstelling van feiten zoals hij deze in Aristoteles' tractaat vond; hij beroept zich op het gezag van tijdgenoten en op 't gebruik in zijn tijd, om dan Dacier's commentaar eenvoudig weg te vertalen.

De ‘verdeeling van Aristoteles’ van de tragedie in vier delen verwerpt De Swaen; hij stelt vast dat ‘het treurspel gemeenelijk

(2) o.c. p. 188. (Tekst van commentaar van A. Dacier: ‘Remarques sur le Chap. XIII, 6’).

(3) Aristote: La Poétique... p. 189. (Tekst van de commentaar van A. Dacier: ‘Remarques sur le Chap. XIII, 6’).

(4) o.c. p. 189.

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 255.

[p. 85]

verdeelt wordt in vijf bedrijven’⁽¹⁾ en, Dacier volgend, schrijft hij in dit verband:

Het eerste bedrijf komt over een, met de voorreden der Grieken, en is eijgentlyk een uijtlegging van alle dingen, die niet alleenelijk het onderwerp aengaen; maer die aen t' selve eijgen en noodsakelijk syn, ende daervan maken een waerachtigh deel...^(2)	Le Prologue est fait pour expliquer aux spectateurs des choses, qui non seulement concernent le sujet du Poëme, mais qui luy sont propres & necessaires, & qui en font une véritable partie. C'est notre premier Acte.,^(3)
Het tweede, derde en vierde bedrijf mogen vergeleken worden by d'episodia der Grieken, als behelsende geheel den knoop, en schakering van het versiersel^(4).	Voilà pourquoy Aristote dit icy que l'Episode, est tout ce qui est renfermé entre les chants du Choeur; c'est-à-dire, que c'est tout le sujet de la Tragedie, ou plûtôt tout ce qui en fait l'intrigue, & le noeud jusqu'au dénoüement & à la Catastrophe...^(5)
Het vijfde bedrijf is bij ons, t' gene by de Grieken was exodia en is d' ontdoening van den knoop, of volbrenging van het treurspel bij hen genoemt catastrophe^(4).	En effet l'exode est le dénoüement & la Catastrophe de la piece...^(6)

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 265.

(2) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 265-266.

(3) Aristote: La Poétique... p. 170. (Tekst van de commentaar van A. Dacier: ‘Remarques sur le Chap. XII, 5’).

(4) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 266.

(5) Aristote: La Poétique... p. 174. (Tekst van de commentaar van A. Dacier: ‘Remarques sur le Chap. XII, 6’).

(4) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 266.

(6) Aristote: La Poétique... p. 175. (Tekst van de commentaar van A. Dacier: ‘Remarques sur le Chap. XII, 7’).

[p. 86]

Bij de behandeling van de manier waarop de schepper van een tragedie vrees en medelijden bij de toeschouwer kan verwekken en van de middelen daartoe aan te wenden, nl. de soorten handelingen welke als tragisch onderwerp in een spel kunnen verwerkt worden, hebben wij andermaal het dooreenvlechten van haast woordgetrouwe vertalingen uit Dacier's omzetting van Aristoteles' tekst en uit de commentaar van Dacier zelf.

Eijndelijk toont Aristoteles door wat deel van het treurspel dese uijtwerking [= opwekking van vreese... en medelijden] volbragt word, te weten, niet door de tooneelssieraden, maer door den knoop van het werk, en d'ontdoening van den selven. Want indien sulcx geschiede door t' ssieraed, dan sou den uijtvinder van t' selve, ende niet den poeet dit uijtgewrocht hebben; ende aldus en soud eenen blinden oft leser in de vertooning oft overlésinge daer van geen gevoelen hebben.	Il [= Aristote] commence d'abord par refuter l'erreur de ceux qui croyoient que l'un & l'autre [= Ce pitoyable & ce terrible] devoient naître du spectacle et de la décoration...
	... Ce n'est pas là ce qui est propre à la Tragedie, il ne faut pas véritablement negliger la décoration, il faut qu'elle réponde au sujet de la piece; mais ce n'est pas l'affaire du Poëte... Si le terrible ne naît que de la décoration, il n'y en a point pour celuy qui est aveugle, ou qui ne fait que lire la Tragedie; or il faut que celuy qui est aveugle, & celuy qui ne fait que lire, soient aussi touchez que celuy qui voit; & par consequent le terrible doit naître principalement du sujet même. Quand nous lisons aujourd'huy les Eumenides d'Eschyle, nous ne sommes pas fort touchez, parce que ce qu'il y avoit de plus terrible, naissoit de la décoration; mais quand nous lisons l'Edipe, nous ne pouvons nous empêcher de fremir & de sentir les mêmes mou-
Men laekt daerom d'Eumenides van Aeschilus omdat alles wat daerin vreeselijk was, uijt de verssiering voortsquaem. Maer niemant kan Edipus lesen, en sich wederhouden van te schroomen, en te gevoelen soodanige beweginge van vreese en medelyden, gelijk degene gevoelt hebben, die inde vertooning sijn tegenwoordig geweest, om dat het gene daer in schrikkig is niet uijt de vers-

[p. 87]

siering, maer uijt het onderwerp voorts komt^(1).	vements de terreur & de compassion que sentoient ceux qui la voyoient representer sur leur Theatre, parce que le terrible naît du sujet, & non pas de la décoration^(2).
Voorders leert den philosooph welke onderwerpen de schrikkigste, en medelijdigste syn, om de voorgemelde uijtwerking te betrachten. Siet hier syne regelen.	Tachons presentement d'établir quels Incidens sont, ou terribles ou pitoyables.
Alle t' gene geschied, geschied of tusschen vrienden, of tusschen vijanden, of tusschen onverscheijden persoonen.	Tout ce qui arrive, arrive ou entre des amis, ou entre des ennemis, ou entre des personnes indifferentes.
Eenen vijand die sijne vijand ombrengt veroorsaekt geen ander medelijden, dan t' gene spruijt uijt het quaed selfs.	Un ennemi qui tuë, ou qui va tuer son ennemi, n'excite d'autre pitié que celle qui naît du mal même.
t' Selve is van onverscheijde menschen: maer als dusdanige ongelukken tusschen vrienden voorvallen by voorbeeld: dat eenen broeder synen broeder moord; eenen vader synen soon^(3); eene moeder haer kind, een kind syne moeder, of dat sij iets diergelijk doen dit is t' gene den poeet soeken moet om syn oogwit te bereiken.
	C'est la même chose des personnes indifferentes, qui viennent à se tuer. Mais lorsque de pareils malheurs arrivent entre des amis, qu'un frere tuë, ou va tuer son frere; un fils son pere^(3); une mere son fils; ou un fils sa mere, ou qu'ils font quelqu'autre chose semblable, c'est ce qu'il faut chercher.

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 256-257.

(2) Aristote: La Poétique... 212-213. (Tekst van de commentaar van A. Dacier: ‘Remarques sur le Chap. XIV, 1, 2’).

(3) Hier wijkt M. de Swaen van zijn grondtekst af, spijt de nota van A. Dacier op p. 222. [5. Un fils son pere.] Comme dans l'Edipe de Sophocle Edipe tuë son pere Lajus.

(3) Hier wijkt M. de Swaen van zijn grondtekst af, spijt de nota van A. Dacier op p. 222. [5. Un fils son pere.] Comme dans l'Edipe de Sophocle Edipe tuë son pere Lajus.

[p. 88]

	...
Dusdanige schroomelijke werkingen konnen geschieden, op vierderhande wijsen.	On peut representer des actions qui se font par des gens qui agissent avec une entiere connoissance, & qui sçavent ce qu'ils font, & c'étoit la pratique des anciens Poëtes. Euripide l'a suivie, lorsqu'il a representé Medée tuant ses enfans.
1^o Als de gene die t' quaet doen, t' selve doen met volle kennis, wel wetende t' gene sy doen; dit is t' gebruijk der ouden, en Euripides heeft 'et naer gevolgt, doen hij Medea vertoonde haere kinderen ombrengende.
2^o Als degene die t'quaed doen, de schroomelykheijd van t'selve niet kennen terwylen dat sij 't doen, maer soo ras als t'bedreven is, de verbintenis verkennen, die tusschen hen is, en tusschen de gene over wie sij sich gevroken hebben; dit siet men in den Edipus van Sophocles, en noch beter in den Alemhon van Astijdamas^(1).	On peut aussi faire agir des gens qui ne connoissent pas l'atrocité de l'action qu'ils commettent, & qui aprés l'avoir commise viennent à reconnoitre la liaison & l'amitié qui étoit entre eux, & ceux sur qui ils se sont vangez, comme l'Edipe de Sophocle. Il est vray que dans Sophocle cette action est hors de la Tragedie. En voicy dans la Tragedie même, la mort d'Eriphyle tuée par Alcmaeon dans le Poëte Astydamas, & la blessure d'Ulysse par Telegonus^(2).

Tot hiertoe volgde M. de Swaen betrekkelijk van dichtbij Dacier's vertaling; de verklaring van de afwijking op 't einde van dit stuk, nl. zijn grotere waardering voor Alcmaeon dan voor Oidipoes ligt in de commentaar door Dacier op p. 226/227 waarin deze de voortreffelijkheid van Astydamas' treurspel in dit opzicht tracht te bewijzen.

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 257-258.

(2) Aristote: La Poétique... Chap. XV, 1, 3, 4, p. 217-218.

[p. 89]

Ook de nummering van de verschillende mogelijke tragische handelingen is overgenomen uit Dacier's commentaar, zowel als de korte appreciatie over deze tweede ‘wijse,’ die op het hier afgedrukte fragment uit De Swaen onmiddellijk volgt, nl.:

Dese tweede wijse is beter dan d'eerste, en moet van den poéet gekosen worden wanneer sulx mogelyk is^(1).

De ces deux maniéres, le Poëte toujours choisir la derniere, quand cela est possible^(2)

Dan vervolgt M. de Swaen zijn uiteenzetting:

3^o Als iemand door onwetendheijd bereyd is om eene groote boosheijd te plegen tegen eenen anderen, ende hem verkennende, eenige stonden, voor de beraemde uijtvoering, sijnen aenslag wederhoud^(3).

Voicy la troisiéme maniére qu'il va mettre bien-tôt au dessus des deux autres. C'est quand une personne, qui va commettre quelque action atroce contre un autre qu'elle ne connoit pas, vient ensuite à la reconnoitre un moment avant l'execution, & ne passe pas outre^(4).

De hier door De Swaen gekozen grondtekst lijkt mij eerder de commentaar door Dacier te zijn dan de vertaling van Aristoteles' tekst zelf, welke Dacier als volgt formuleerde: ‘Enfin on peut faire qu'une personne qui par ignorance va commettre un tres grand crime, le reconnoît avant que de l'executer’⁽⁵⁾.

Voor de bepaling van de waarde van deze ‘wijse’ begrijpt hij echter opnieuw naar Aristoteles zelf, wanneer hij schrijft:

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 258.

(2) Aristote: La Poétique... p. 226. (Tekst van de commentaar van A. Dacier: ‘Remarques sur le Chap. kV, 13’).

(3) ibid.

(4) Aristote: La Poétique... p. 227. (Tekst van de Commentaar van A. Dacier: ‘Remarques sur le Chap. XIII, 15’).

(5) Aristote: La Poétique... Chap. XV, 5, p. 218.

[p. 90]

Dese wijse is de beste en word van Euripides naegevolgt in synen Cresphona, waer Merope haren soon verkent op den oogenblik, als sij hem denkt te dooden^(1).

Mais la meilleure de toutes ces manieres sans contredit, c'est la troisiéme qu'Euripide a suivie dans son Cresphonte, où Merope reconnoit son fils dans le moment qu'elle va le tuer...^(2).

En De Swaen gaat dan voort:

‘Als iemand willens en wetens bereyd synde om een schelmstuck te plegen van besluyt verandert’ en laat hierop onmiddellijk volgen: ‘Dese wijse is de slichtste van alle vier: want buijten dat die grouwelijk en misdadig is, het en heeft niets treurigs, omdat het eijnde niet bewegelyk is’⁽³⁾.

Deze laatste paragraaf is de weergave van Dacier's vertaling van Aristoteles nl.: ‘Mais cette maniere est tres mauvaise, car outre que cela est horrible & scelerat, il n'y a rien de tragique, parce que la fin n'a rien de touchant’⁽⁴⁾.

Op de formulering van de onmiddellijk voorafgaande paragraaf, nl. de bepaling van de vierde soort onderwerpen, voor een tragedie geschikt om vrees in de gemoederen van toeschouwer en lezer te verwekken, zou ik later willen terugkomen, want hier, zoals op een paar andere plaatsen, ontmoeten wij P. Corneille.

Teruggaand naar de tekst van De Swaen lezen wij dan hoe, na zijn afwijzend oordeel over dit soort onderwerp, zoals hij het formuleerde, te hebben uitgesproken en na de opmerking te hebben gemaakt dat gelijkaardige onderwerpen, spijt alles, toch door de voortreffelijkste treurspeldichters uit zijn dagen worden bewerkt, De Swaen, weer aan de hand van A. Dacier' commentaar, zijn uiteenzetting resumeert:

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 258.

(2) Aristote: La Poétique... Chap. XV, 9, p. 220.

(3) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 258.

(4) Aristote: La Poétique... Chap. XV, 7, p. 219.

[p. 91]

Siet hier de vier wijsen bondig	Voicy les quatre maniéres.
1. doen met volle kennis, en volbrengen t' géne besloten is.	1. Agir avec une entiere connoissance, & achever ce qu'on a projetté.
2. doen sonder kennen, en t' misdaed verkennen naer het bedreven is.	2. Agir sans connoître, & reconnoître son crime, quand il est commis.
3. gereed sijn om te doen sonder kennen, en verkennen eer het gedaen word.	3. Estre sur le point d'agir sans connoître, et reconnoitre avant que d'agir.
4. gereed syn om te doen met de volle kennis, en niet volbrengen^(1).	4. Agir avec entiére connoissance, & ne pas achever^(2).

Bij het overzetten van dit overzicht op het einde van dit 7^e Hoofdstuk was De Swaen zozeer onder de ban van de voorstelling der feiten door de commentator Dacier dat hij niet eens opmerkte het verschil tussen de formulering van zijn vierde punt hier en de ietwat vroeger verstrekte versie waar hij van Dacier en Aristoteles was afgeweken. Dacier was consequent in zijn houdingen en in de voorstelling van de feiten zoals hij ze zag: hij volgde Aristoteles tegen alles en allen, ook in dit geval; De Swaen was het niet⁽³⁾.

En om te sluiten nog deze tekst:

De tooneelplaats moet niet alleenelijk eenig, maer ook openbaer syn, nadien de werking soodanig is. Dese plaets dan openbaer sijnde, soo en

... Le lieu de la Scene doit être un lieu public, puisque l'action doit être publique, & ce lieu étant public, il n'y a pas un seul Acteur qui y doive

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 258-259.

(2) Aristote: La Poétique... p. 231. (Tekst van de Commentaar van A. Dacier: ‘Remarques sur le Chap. XV, 22’).

(3) Wij mogen echter niet uit het oog verliezen dat M. de Swaen nooit een druk van dit werk heeft bezorgd. Het is denkelijk slechts billijk te veronderstellen dat dergelijke valse noten bij een gebeurlijk persklaar maken van de tekst en bij een grondige herziening achterwege zouden gebleven zijn.

[p. 92]

mag daer niet eene persoonaedje verschijnen sonder noodsakelykheijd, en dese noodsakelykheijd word nergens soo seer vereijscht dan in den eersten uijtgang...^(1)

paroître sans necessité, & cette necessité doit être encore plus forte & plus grande dans la premiere Scene, que dans les autres...^(2).

_* * _*

Het eenvoudig naast elkaar leggen van deze teksten bewijst m.i. voldoende dat de ‘vertaelder’ van Aristoteles, door M. de Swaen vermeld, André Dacier is. Tevens blijkt hieruit hoe fragmenten van de commentaar van Dacier en teksten van Aristototeles zelf (versie Dacier, natuurlijk) in een grillig getekend inlegwerk door De Swaen in elkaar werden gewerkt. Terloops werd er zelfs op gewezen dat De Swaen van zijn twee zegslie afweek.

_* * _*

Is het André Dacier, waarom vermeldde De Swaen dan deze naam niet?

Het achterwege blijven van elke aanduiding betreffende de identiteit van de ‘oversetter’ of ‘vertaelder’ heeft inderdaad reeds de eerste belangstellenden, die zich over deze Ars Poetica van de Duinkerkenaar gebogen hebben, enigszins bevreemd. Was hij genoegzaam bekend zodat het overbodig geacht kon worden nadere gegevens over hem te verstrekken? Of was het vergetelheid? vroeg wijlen Prof. Dr. M. Sabbe zich af⁽³⁾.

Ik meen dat wij De Swaen noch vergetelheid noch enige duistere of onvriendelijke inzichten mogen toeschrijven. Hij komt immers geredelijk voor zijn afhankelijkheid van zijn ‘vertaelder’

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 268.

(2) Aristote: La Poétique... p. 295. (Tekst van de commentaar van A. Dacier: ‘Remarques sur le Chap. XVIII, 3’). Men leze de verdere uiteenzetting (p. 268-269) van De Swaen over de noodzakelijkheid voor de toeschouwer te weten waarom de personnages optreden, waarom zij het toneel verlaten, en wat zij in de tussenpozen verrichten. Hier volgt De Swaen andermaal de interpretatie van A. Dacier tegen de opvattingen van P. Corneille in: (cfr. ‘Remarques sur le Chap. XVIII, 3, p. 295-296).

(3) M. Sabbe: Het Leven en de Werken van Michiel de Swaen... p. 75.

[p. 93]

uit, en zijn werk is doorspikkeld met namen als een stafkaart met kleurige speldekopjes of vlaggetjes. De zaak is m.i. veel eenvoudiger: De Swaen zelf kende vermoedelijk de naam niet.

Inderdaad van André Dacier's Aristoteles-vertaling verschenen ietwat vóór de tijd dat De Swaen zijn Neder-duitsche digtkonde schreef twee uitgaven: beide te Parijs, beide in 1692, en slechts in één nl. deze in-duodecimo, komt de naam Dacier voor. Dit blijkt uit de titelbeschrijving van een uitgave in de Catalogue général des livres imprimés de la Bibliothèque nationale te Parijs⁽¹⁾ en nog klaarder uit de aantekening in de Catalogue of Printed Books van het British Museum⁽²⁾.

Ik meen te mogen veronderstellen dat De Swaen een exemplaar van de naamloze in-quarto uitgave ter hand heeft genomen, en zó is het waarschijnlijk te verklaren dat de naam Dacier nergens in de Neder-duitsche digtkonde geciteerd wordt.

Een dertigtal jaren later is de naam Dacier wèl met de Poetica van Aristoteles ook in de Nederlanden verbonden geworden, althans in het Noorden, nl. in de eerste druk, echter slechts van een fragment van een Nederlandse Vertaling van de Poetica van Aristoteles, daterend van 1733-1734. Voor deze Nederlandse vertaling werd als basis genomen de Franse versie van Dacier. Dit stuk verscheen als de ‘Verdeediging der Poëten van Aristoteles; volgens de fransche vertalinge, en met de aentekeningen des Heeren Dacier’ in Godgeleerde, Historische, Philosophische... Vermakelykheden... Vyfde Stukje... T' Amsterdam, By Marten Schragen, 1733. p. 145-158, & Zevende Stukje ibid., 1734, p. 519-526⁽³⁾.

Ten andere in het jaar 1733 verscheen er te Amsterdam een Franse uitgave van Dacier's vertaling en commentaar⁽⁴⁾.

_* * _*

(1) Catalogue général des livres imprimés de la Bibliothèque Nationale. Auteurs, vol. IV, col. 71 (Paris, 1924). ‘La Poétique d'Aristote, traduite en franFais, avec des remarques. (Par Dacier). Paris, C. Barbin, 1692. In-4^o.’

(2) The British Museum Catalogue of Printed Books. 1881-1900. Vol. III. s. v^o Aristotle. Col. 77 (Ann Arbor, J.W. Edwards, 1946). ‘La Poétique d'Aristote, traduite en François, avec des remarques critiques. Paris, 1692, 4^o. In this edition Dacier's name does not appear on the titlepage.’

(3) Cfr. A. Geerebaert: Lijst van de gedrukte Ndl. vertalingen der oude Grieksche en Latijnsche schrijvers. Gent, 1924. s. v^o Aristoteles.

(4) The British Museum Catalogue of Printed Books 1881-1900, vol. III, s. v^o Aristotle. Col. 77. (Ann Arbor, J.W. Edwards, 1946).

[p. 94]

En nu tot besluit.

Wellicht werd hier een kleine tip van de sluier gelicht. De enkele punten op dewelke de vinger kon gelegd worden schijnen in elk geval toch voldoende gewicht te hebben om het besluit te rechtvaardigen dat Michiel de Swaen als basis voor een groot gedeelte van zijn werk de Aristoteles-vertaling van André Dacier en diens commentaar hierop gebruikt heeft; ook, dat De Swaen deze niet immer slaafs gevolgd heeft. Sommige van deze afwijkingen wijzen op de invloed van P. Corneille. Of De Swaen de volledige tekst van de drie discours van deze grote en door hem bewonderde Franse dramaturg ter hand heeft genomen is niet zeker, doch, meen ik, waarschijnlijk.

_* * _*

Wijlen Prof. Dr. M. Sabbe schreef: ‘Het is echter van minder belang te weten welke Aristoteles-vertaling De Swaen bij 't schrijven zijner Digtkonde naast zich liggen had. Zelfs “d'aenmerkingen” van den vertaler, die De Swaen eventueel overnam, dragen geen het minste persoonlijk karakter, want wij herhalen het, alles wat De Swaen over de tooneelwetten zegt, vinden wij niet bij één maar bij alle rhetors van dien tijd terug’⁽¹⁾.

Het aprioristische zelf van deze stelling en het absolute van deze uitspraken zijn enigszins bevreemdend, al zijn zij, menschelijkerwijze gezien, natuurlijke verschijnselen in een jeugdwerk, hoe merkwaardig dit ook verder is.

Nu wij echter over nieuwe gegevens beschikken - onder meer, betreffende de verhouding De Swaen-Dacier - kan het een en ander in De Swaen's opvattingen in een nieuw licht gezien worden.

Mijn bedoeling is geenszins een discussie te openen over het vraagstuk van de toneelwetten in de XVII^e eeuw. Ik meen echter wel er te mogen aan herinneren dat er toen geen volstrekte eensgezindheid onder de theoretici noch onder de practici bestond. Ook M. de Swaen had zijn eigen opvattingen welke hij nu eens uit deze, dan weer uit een andere bron putte, - nu eens bewust, dan weer onbewust wellicht - en welke hij verdedigde en illus-

(1) M. Sabbe: Het Leven en de Werken van Michiel de Swaen... p. 77.

[p. 95]

treerde met argumenten en voorbeelden welke hij nu in één arsenaal, dan weer in het kamp van een andere groep ging zoeken.

Ik wil in genen dele de oorspronkelijkheid van De Swaen overdrijven, doch wat zijn Digtkonde betreft ligt er ongetwijfeld heel wat persoonlijk denken en zoeken, keuren en proeven aan de basis van dit geschrift. Prof. Dr. E. Rombauts getuigde reeds dat ‘de oorspronkelijkheid [van de Neder-duitsche digtkonde] veel groter is dan men, op grond van al te bescheiden uitlatingen van de auteur, geneigd zou zijn te aanvaarden’⁽¹⁾.

Inderdaad nu wij de onderlinge verhouding Aristoteles, Dacier en De Swaen kunnen nagaan, blijkt al dadelijk dat in verband met bepaalde aspecten van het drama De Swaen én van Aristoteles afwijkt, én ook diens commentator niet immer volgt. Sommige van de opvattingen welke hij voorstaat vinden wij dan weer elders terug, o.m. bij Pierre Corneille - ‘den hooggeleerden Corneille’ - zooals De Swaen hem noemt⁽²⁾.

En hier is het bewijs.

In zijn uiteenzetting over de soorten schrikwekkende handelingen welke voor verwerking in een treurspel in aanmerking kunnen komen werd als vierde, en als de minst geschikte, door Aristoteles, volgens Dacier's vertaling en interpretatie, voorgesteld: het tragisch geval dat iemand, die op punt staat een wanbedrijf te begaan, dat hij vrij en in 't volle besef van de aard er van had beraamd, van de uitvoering afziet.

In Dacier's vertaling luidde de hierop slaande verwoording: ‘Il est vray que cela renferme une quatrieme maniere, qui est lorsqu'une personne va commettre un crime le voulant & le scachant, & ne l'execute point’⁽³⁾. Dit wordt nu door De Swaen gewijzigd tot ‘als iemand willens en wetens bereyd synde om een schelmstuck te plegen van besluyt verandert’⁽⁴⁾.

De nuancering in de laatste zinsgeleding van De Swaen is te onderlijnen, want hier wordt een bepaalde wilsdaad vanwege de tragische held vooropgesteld.

(1) De Letterkunde van Renaissance en Barok. Deel II door Prof. Dr. G.A. van Es en Prof. E. Rombauts. (Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden. V^e Deel). Antwerpen-Brussel, 1952, p. 467.

(2) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 200.

(3) Aristote: La Poétique... Chap. XV, 7, p. 219.

(4) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 258.

[p. 96]

Deze opvatting nu beantwoordt noch aan die van Aristoteles, zoals De Swaen deze uit Dacier's vertaling kende, noch aan die van Dacier zelf.

Volgens de Griekse wijsgeer en de Franse commentator is het geval van ‘onvoltooide’ handeling te verwerpen, welke ook de oorzaken voor het niet voltrekken van de wandaad mogen zijn; of deze oorzaken liggen in de wil van de held, of in feiten en omstandigheden buiten zijn bereik en invloed, m.a.w. of de held niet wil uit zich zelf, of niet kan onder invloed van buiten hem liggende factoren.

Dit distinguo ligt impliciet in de engere voorstelling van De Swaen besloten, en alleen het eerste geval, waar een wilsdaad de anders onvermijdelijke voltooiing van de wandaad belet, wordt hier door hem vermeld en hierop wordt de veroordeling van Aristoteles, nl. dat het de ‘slichtste van alle vier’ soorten van tragische handelingen is, toegepast.

De andere mogelijkheid, nl. het niet voltrekken van een beraamd wanbedrijf omdat bepaalde omstandigheden of feiten de uitvoering onmogelijk maken, wordt door De Swaen niet afgweezen, niet veroordeeld.

Nu is het merkwaardig hoe deze opvatting over dit aspect van het tragische bij De Swaen overeenkomt met die van de door hem zozeer bewonderde P. Corneille. Deze immers verzet zich tegen de volgens hem te ruime opvatting van Aristoteles' formulering en veroordeling van dit mogelijk tragisch geval, nl. het niet voltooien van een wandaad onder bepaalde omstandigheden, omdat, volgens hem, d.i. Corneille, juist gelijkaardig gebeuren de hoogste tragische mogelijkheden in zich sluiten kan, in het geval dat omstandigheden of feiten, die aan de greep en macht van de held volledig ontsnappen, hem beletten zouden zijn opzet ten uitvoer te brengen.

‘Il (= Aristote) condamne entièrement la quatrième espèce de ceux qui connoissent, entreprennent et n'achèvent pas, qu'il dit avoir quelque chose de méchant, et rien de tragique, et en donne pour exemple Hémon qui tire l'épée contre son père dans l'Antigone, et ne s'en sert que pour se tuer lui-même. Mais si cette condamnation n'étoit modifiée, elle s'étendroit un peu loin, et envelopperoit non-seulement le Cid, mais Cinna, Rodogune, Héraclius, et Nicomède.

Disons donc qu'elle ne doit s'entendre que de ceux qui con-

[p. 97]

noissent la personne qu'ils veulent perdre, et s'en dédisent par un simple changement de volonté, sans aucun événement notable qui les y oblige, et sans aucun manque de pouvoir de leur part. J'ai déja marqué cette sorte de dénouement pour vicieux; mais quand ils y font de leur cóté tout ce qu'ils peuvent, et qu'ils sont empêchés d'en venir à l'effet par quelque puissance supérieure, ou par quelque changement de fortune qui les fait périr euxmêmes, ou les réduit sous le pouvoir de ceux qu'ils vouloient perdre, il est hors de doute que cela fait une tragédie d'un genre peut-être plus sublime que les trois qu'Aristote avoue; et que s'il n'en a point parlé, c'est qu'il n'en voyoit point d'exemples sur les théâtres de son temps, où ce n'étoit pas la mode de sauver les bons par la perte des méchants, à moins que de les souiller eux-mêmes de quelque crime, comme Electre, qui se délivre d'oppression par la mort de sa mère, où elle encourage son frère, et lui en facilite les moyens⁽¹⁾.

Corneille passioneert zich zelfs voor dit volgens hem hoogst tragisch gegeven en in zijn derde stuk ‘Sur les trois unités’ komt hij hier nogmaals op terug:

‘Dans le dénouement je trouve deux choses à éviter, le simple changement de volonté, et la machine. Il n'y a pas grand artifice à finir un poëme, quand celui qui a fait obstacle aux desseins des premiers acteurs, durant quatre actes, en désiste au cinquième, sans aucun événement notable qui l'y oblige.’⁽²⁾.

(1) J. Corneille: Discours de la tragédie et des moyens de la traiter selon le vraisemblable ou le nécessaire. (OEuvres de P. Corneille. Nlle éd. par M.Ch. Marty-Lavaux). Paris, Hachette, 1862. T. I, p. 68-69. Bij alle verdere aanhalingen uit P. Corneille's werk wordt verwezen naar dit boekdeel, verschenen in de serie Les Grands Ecrivains de la France,... sous la direction de M. Ad. Regnier.

(2) P. Corneille: Discours des trois unités d'action, de jour, et de lieu... p. 105-106. In deze passus verwijst hij naar de bespreking van de ontknoping in een blijspel door een huwelijk b.v. dat mogelijk wordt ‘par le consentement de ceux qui y mettoient obstacle’ (Discours du poème dramatique... p. 27) en hij waarschuwt ‘Nous devons toujours prendre garde que ce consentement ne vienne pas par un simple changement de volonté, mais par un événement qui en fournisse l'occasion. Autrement il n'y auroit pas grand artifice au dénouement d'une pièce, si, après l'avoir soutenue durant quatre actes sur l'autorité d'un père, qui n'approuve point les inclinations amoureuses de son fils ou de sa fille, il y consentoit tout d'un coup au cinquième, par cette seule raison que c'est le cinquième et que l'auteur n'oseroit en faire six.’ (Discours du poème dramatique... p. 27-28.)

[p. 98]

En nu wordt het ook begrijpelijk waarom De Swaen onmiddellijk nadat hij nochtans Aristoteles' veroordeling, die op de twéé mogelijkheden sloeg - niet willen en niet kunnen uitvoeren - op het ook door hem gewraakte geval toegepast had, en de motivering van Aristoteles' veroordeling overgenomen had, plots Aristoteles niet langer volgt, doch, schijnbaar argeloos, de vaststelling maakt dat ‘d'uytnemendste poëten van desen tijd’ gelijkaardige tragische handelingen - onvoltooide - toch als onderwerp verkiezen. Hier denkt hij waarschijnlijk aan Corneille als schrijver o.m. van de Cid en Cinna, werken welke hij, De Swaen, vertaald had.

In paralleldruk volgt hier deze passus om de tegenstelling nogmaals te laten uitkomen.

Il est vray que cela renferme une quatriéme maniere, qui est lorsqu'une personne va commettre un crime le voulant & le sçachant, & ne l'execute point. Mais cette maniere est tres mauvaise, car outre que cela est horrible & scelerat, il n'y a rien de tragique, parce que la fin n'a rien de touchant. Voilà pourquoy les Poëtes n'ont pas suivi cette quatriéme maniere, ou s'ils l'ont fait, ç'a été tres rarement. Sophocle s'en est servi une seule fois dans son Antigone, où Haemon tire l'épée contre son pere Creon pour le tuer^(1).	Als iemand willens en wetens bereyd synde om een schelmstuck te plegen van besluyt verandert.
	Dese wijse is de slichtste van alle vier: want buijten dat die grouwelyk en misdadig is, het en heeft niet treurigs, omdat het eijnde niet bewegelyk is.
	Dusdanige voorwerpen syn meest nagevolght ook door d'uijtnemenste poëten van desen tijd, schoon sy d'alderverwerpelijkste syn^(2).

(1) Aristote: La Poétique... Chap. XV, 7, p. 219.

(2) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 258.

[p. 99]

In hoeverre is deze stellingname terzelfdertijd een verdediging of rechtvaardiging van zijn eigen dramatisch werk, zou nu te onderzoeken vallen. Dat is echter een ander probleem⁽¹⁾.

Een tweede geval van aanleuning bij Corneille tegen Dacier in, kan geput worden uit: De Swaen's 3^e Hoofdstuk van zijn 1^e Verhandeling van de Tooneelspelen in het Tweede Deel, nl. zijn behandeling van het thema ‘van de seden’ het tweede wesentlijk deel der tragedie’ meer speciaal de vier soorten welke hier te onderscheiden vallen volgens de leer van Aristoteles zelf: de ‘goede,’ de ‘gevoegelyke,’ de ‘gelyke seden’ en de ‘gestadige seden.’

Dit stuk van zijn betoog zet in als volgt:

De Seden zijn vierderhande.	Il y a quatre choses à observer dans les moeurs: La premiere & la plus importante, qu'elles soient bonnes. Il y a des moeurs dans un discours ou dans une action, comme je l'ay déja dit, lorsque l'un & l'autre font connoître l'inclination ou la résolution telle qu'elle est, mauvaise si elle est mauvaise, & bonne si elle est bonne^(3).
1^o goede: dat is eijgene seden; en sijn dese, die de genegentheden, en voornemingen des herten naer den aert uijtdrukken; te weten quade, syn sy quaet: en goede, syn sy goet: soo syn eerbare seden in Hipolitus, en ontuchtige in Phedra. Goed dat is te seggen eijgene^(2).

Opvallend hier is dat noch het begin noch het einde van deze paragraaf, nl. de omschrijving van ‘goede seden’ als ‘eijgene seden’ uit Aristoteles' tekst noch uit Dacier's interpretatie werd gelicht. Zelfs meer, deze interpretatie, deze gelijkschakeling van

(1) Dr. W.J.C. Buitendijk heeft in Het Calvinisme in de spiegel van de Zndl. literatuur der Contra-Reformatie p. 343-344 op fijnzinnige wijze op de verhouding van theorie en practijk in De Swaen's werk gewezen. - Over de ‘martelaren, of bloed getuygen’ als helden van een treurspel. (De Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 249). Cfr. Aristote: La Poétique... p. 185-186, commentaar van A. Dacier, en P. Corneille in zijn tweede Discours de la Tragédie: ‘L'exclusion des personnes tout à fait vertueuses qui tombent dans le malheur bannit les martyrs de notre théatre.’

(3) Aristote: La Poétique... Ch. XVI, 1, p. 241-242.

(2) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 251.

[p. 100]

‘goed’ en ‘eijgen’ gaat ten andere in tegen de bepaling en de omschrijving van Dacier, die aan de hand van Aristoteles beweert, dat ‘bonnes moeurs’ hier betekent dat ‘elles sont bien marquées & bien exprimées’⁽¹⁾. Want het gaat hier niet bij Aristoteles, noch bij Dacier zelf om morele goedheid. Ietwat verder ten andere in zijn commentaar op hetzelfde hoofdstuk komt Dacier er andermaal op terug waar hij zegt ‘que cette bonté ne consiste pas dans la vertu, mais sans l'expression; que ce n'est pas une bonté morale, mais une bonté Poëtique, qui consiste à marquer si bien & à faire si bien connoître les moeurs, que l'on connoisse en même temps tout ce qu'elles peuvent produire’⁽²⁾.

Hier ook lijkt het mij alsof De Swaen andermaal onder invloed van P. Corneille's opvattingen staat. Deze immers in zijn rede ‘De l'utilité et des parties du poëme dramatique’ zet zijn eigen opvatting over dit begrip ‘goed’ in dit verband als volgt uiteen.

‘Il faut donc trouver une bonté compatible avec ces sortes de moeurs’ schrijft hij na gewezen te hebben op verschillende grove morele tekortkomingen in het karakter van verschillende helden uit klassieke treurspelen, ‘et s'il m'est permis de dire mes conjectures sur ce qu'Aristote nous demande par là, je crois que c'est le caractère brillant et élevé d'une habitude vertueuse ou criminelle, selon qu'elle est propre et convenable à la personne qu'on introduit’⁽³⁾.

En De Swaen zet de discussie over de volgende soort ‘seden’ voort, aanleunend bij Aristoteles én bij Dacier, zoals de vergelijking van de teksten onmiddellijk uitwijst:

2^o gevoegelyke seden naer t' seggen van Horatius, convenientia finge. De seden gevoegelijk maken, dat is de redeningen en werkingen naer de bedaegtheyd, staet en ge-	2. La seconde chose qu'il y a à observer dans les moeurs, c'est qu'elles soient convenables^(4).
	C'est ce qu'Horace a dit, convenientia finge; faire les

(1) Aristote: La Poétique... p. 245. (Tekst van de commentaar van A. Dacier).

(2) Aristote: La Poétique... p. 252. (Tekst van de commentaar van A. Dacier).

(3) P. Corneille: Du poëme dramatique, p. 31-32.

(4) Aristote: La Poétique... Chap. XVI, 2, p. 242.

[p. 101]

legenheijt van ieder persoon. Soo syn statige seden gevoegelijk den ouderling: lichtveerdige den jongeling^(1).

moeurs convenables, c'est donner à chaque personnage ce qui luy convient, le faire agir & parler selon son âge, son état & sa condition^(2).

Aan te stippen echter is dat voor het voorbeeld, op 't einde van De Swaen's bepaling aangehaald, noch in Aristoteles' tekst noch in Dacier's commentaar een aanduiding te vinden is, en dat er evenmin in De Swaen zelf enige aanwijzing betreffende de mogelijke bron voorkomt. Nu is het mogelijk dat men hierbij een passus kan betrekken die tien bladzijden verder in Dacier's commentaar bij de bespreking van een ander punt voorkomt en waar herhaaldelijk sprake is van een oude man en een jongeling, nl. bij de bespreking van het ‘noodsakelijke’ en ‘waerschijnlijke’ in de zeden.

‘Voorders moet men in de séden soo wel, als in de stelling van het onderwerp, altijt betrachten het noodsakelijk ofte het waerschijnelyk: de noodsakelykheijd moet voorgaen: eenen jongeling moet spreken, als een jongeling, eenen ouderling als een ouderling; doch mits het gebeurt dat somwijlen ouderlingen jonge genegentheden hebben, en jongelingen oude; dan moet men volgen de waerschijnelijkheyd’^(3).

Or dans les moeurs, comme dans la disposition du sujet il faut toujours chercher ou le necessaire, ou le vraysemblable^(4). La necessité doit toûjours aller la premiere;... Un jeune homme ne doit parler ny agir en vieillard, ny un vieillard en jeune homme; mais comme il arrive quelque fois qu'un vieillard a les inclinations d'un jeune homme, & un jeune homme celles d'un vieillard alors au défaut de la nécessité, on se retranche dans la vray-semblance^(5).

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 251.

(2) Aristote: La Poétique... p. 247. (Tekst van commentaar van A. Dacier).

(3) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 251-252.

(4) Aristote: La Poétique... Chap. XVI, 8, p. 245. (Vertaling van A. Dacier).

(5) Aristote: La Poétique... p. 257. (Tekst van commentaar van A. Dacier).

[p. 102]

Opvallend echter is dat bij de behandeling van het ‘gevoegelyke’ van de ‘seden’ noch Aristoteles, noch Dacier het contrast oude man - jongeling gebruiken, wèl echter P. Corneille in zijn ‘Discours de l'utilité et des parties du poëme dramatique’ waarin deze Franse dramaturg in zijn getheoretiseer over het begrip ‘moeurs convenables’ herhaaldelijk het voorbeeld van een oude man en jongeling gebruikt, net zoals De Swaen⁽¹⁾.

De formulering in de behandeling van ‘gelijke seden’ en ‘gestadige seden’ - stuk dat dan volgt - en de aldaar gegeven citaten en voorbeelden zijn alle in de vertaling van Dacier en in zijn commentaar op de Aristoteles-tekst weer te vinden⁽²⁾.

_* * _*

Een ander bewijs van contact tussen P. Corneille en M. de Swaen meen ik te zien in De Swaen's ‘7^e Hooftstuk. Van d'uijtwerking der tragedie, ende haere middelen’ waarin o.m. de Duinkerkenaar het treurspel onderzoekt als een handeling van sommige mensen ‘die ons gelijk sijn’⁽³⁾.

Ook P. Corneille had zich met dit aspect van het treurspel in zijn ‘Discours de la tragédie’ ingelaten.

Corneille verwierp hierin de enge interpretatie welke aan Aristoteles' woord ‘gelijken’ gegeven werd, daar waar de Griekse theoreticus sprak over de vrees welke de toeschouwers moest overweldigen, vrees nl. dat hun dezelfde ramp zou kunnen overkomen als deze waaronder zij hun ‘gelyken’ zien ten onder gaan. Inderdaad, dit woord ‘gelijken’ in zijn enge betekenis op te vatten als duidend enkel en alleen op hen die tot dezelfde

(1) P. Corneille: Du poème dramatique... p. 36: ‘Il est bon de remarquer encore que ce qu'Horace dit des moeurs de chaque âge n'est pas une règle dont on ne se puisse dispenser sans scrupule. Il fait les jeunes gens prodigues et les vieillards avares: le contraire arrive tous les jours sans merveille; mais il ne faut pas que l'un agisse à la manière de l'autre, bien qu'il aye quelquefois des habitudes et des passions qui conviendroient mieux à l'autre. C'est le propre d'un jeune homme d'ëtre amoureux, et non pas d'un vieillard; cela n'empëche pas qu'un vieillard ne le devienne: les exemples en sont assez souvent devant nos yeux; mais il passeroit pour fou s'il vouloit faire l'amour en jeune homme, et s'il prétendoit se faire aimer par les bonnes qualités de sa personne.’

(2) Aristote: La Poétique... p. 249-251.

(3) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 255.

[p. 103]

sociale rang en stand zouden behoren als de helden van het treurspel zelf, lijkt hem onaanvaardbaar. De meeste hoofdfiguren in de klassieke tragedie zijn immers koningen of prinsen. Werd de restrictieve interpretatie van ‘gelijken’ aangenomen dan zou de vrees - welke evenals het medelijden uit elk treurspel moet geboren worden - slechts vat hebben op een onaanzienlijk gedeelte van het publiek, nl. vorsten en edelen, nl. de ware ‘gelijken’ van de treurspelhelden zelf. Bijgevolg 't zou slechts uiterst zelden voorkomen, dat het treurspel zijn doel bereiken zou. Vandaar ook het verzet van sommige commentatoren tegen deze enge opvatting, o.a. van Dacier en ook van De Swaen. Beiden onderstrepen de zuiver algemeen-menselijke betekenis van de helden van het treurspel: ‘Het insicht vanden poeet en is niet naer te volgen werkingen van vorsten, maer van menschen. t' Sijn wij, die gespeelt worden...’⁽¹⁾.

Tot hiertoe volgt De Swaen Dacier, die verklaarde: ‘car le Poëte n'a pas en veuë d'imiter les actions des Rois, mais les actions des hommes; c'est nous qu'il represente...’⁽²⁾.

De Swaen illustreert dan zijn stelling met het voorbeeld: ‘Bij voorbeeld ten is d'onvoorsichtigheijd van Edipus niet, als van eenen koning; noch de gramschap van Achilles, als van eenen vorst: maer d'onvoorsichtigheijd, en de gramschap van Edipus en Achilles als van gebrekkelyke menschen ons gelijk, die voor oogen gestelt worden om de selve in ons te verbeteren’⁽³⁾. De helden dragen namen van koningen en prinsen, in de grond zijn het en blijven het gewone mensen.

De Swaen huldigt hier dezelfde opvatting als deze welke bij A. Dacier, doch breder uitgesponnen, teruggevonden wordt, waar deze voorhoudt:

‘Ce n'est ny Edipe ny Atrée, ny Thyeste, c'est un homme ordinaire à qui on donne tel nom qu'on veut; mais pour rendre son action plus grande & plus croyable, le Poëte luy donne un nom illustre qui soit connu; cependant quoyque cette fable soit renduë singuliere par l'imposition des noms, elle ne change pourtant pas de nature au fond, & demeure toujours générale;

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 255.

(2) Aristote: La Poètique... p. 189. (Tekst van de commentaar van A. Dacier: ‘Remarques sur le Chap. XIII, 6’).

(3) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 255-256.

[p. 104]

c'est toujours un homme ordinaire qui agit sous le nom d'un Prince ou d'un Roy. Ainsi Aristote a eu raison d'appeler ces Princes & ces Rois, nos semblables; car le Poëte n'a pas en veuë d'imiter les actions des Rois, mais les actions des hommes; c'est nous qu'il represente’⁽¹⁾.

Tot hiertoe zijn De Swaen en Dacier het eens. Plots echter wijkt De Swaen zonder de minste waarschuwing van de tot hiertoe gevolgde weg af, wanneer hij het wil klaar maken hoe door het voorvoeren van treurspelhelden vrees en medelijden bij de toeschouwer opgewekt worden. Inderdaad deze helden uit de tragedie zijn eensklaps niet langer zuiver algemeen-menselijke figuren, maar wèl degelijk vertegenwoordigers van een hoge maatschappelijke klas; zij zijn prinsen en vorsten.

‘Wanneer wij koningen en vorsten sien ongelukkig worden, wy leeren d'ongelukken van dit leven aensien met meerder stantvastigheijd, en verbeteren aldus in ons de vreese en het medelyden, die anders door groote teerheyd de siel onderdrukken; doch als ons voorder word aengewesen door wat oorsaken die groote mannen in soo ongemeene swarigheden gevallen sijn, en wij bemerken dat dees niet anders syn geweest dan ingeboren krankheden, en gewoone gebreken; wij worden gewaerschouwt, om ons van dusdanige te wachten, en besluijten naer de rechte reden: is, bij voorbeeld, soo machtigen prins of koning door eenige onvoorsichtigheijd, versuijmenis, of hoogmoedigheijd soo ellendig geworden, wat en hebben wij niet te vreesen, die deselve kranckheden onderworpen sijn, en die bij gelykenis van soodanige persoonaedjen, soo kleijne middelen ter hand hebben om ons selven te redden?’⁽²⁾

Welnu, hier ook vangen wij een echo op van een uitspraak van P. Corneille.

Deze Franse dramaturg verwierp evenals A. Dacier de enge opvatting van de term ‘semblables.’ Doch al onderstreepte hij ook dat de treurspelhelden, de prinsen en koningen, ook zwakke mensenkinderen zijn zoals wij, zij zijn en blijven in zijn ogen, en volgens hem, ook in de ogen van de toeschouwer mensen van een hogere staat en rang dan de gewone toeschouwer. En juist

(1) Aristote: La Poétique... p. 189. (Tekst van de commentaar van A. Dacier: ‘Remarques sur le Chap. XIII, 6’).

(2) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 256.

[p. 105]

dit verschil wordt door de lezer én de schouwburgbezoeker aangevoeld; het verstevigt zelfs in hem het gevoelen van vrees voor rampen die hem kunnen bedreigen en tegen dewelke hij nog minder dan deze machtige heersers beschut en bestand is.

‘... Paul Beni marque jusqu'à douze ou quinze opinions diverses, qu'il réfute avant que de nous donner la sienne. Elle est conforme à celle-ci pour le raisonnement, mais elle diffère en ce point, qu'elle n'en applique l'effet qu'aux rois et aux princes, peut-être par cette raison que la tragédie ne peut nous faire craindre que les maux que nous voyons arriver à nos semblables, et que n'en faisant arriver qu'à des rois et à des princes, cette crainte ne peut faire d'effet que sur des gens de leur condition. Mais sans doute il a entendu trop littéralement ce mot de nos semblables, et n'a pas assez considéré qu'il n'y avoit point de rois à Athènes, où se représentoient les poëmes dont Aristote tire ses exemples, et sur lesquels il forme ses règles. Ce philosophe n'avoit garde d'avoir cette pensée qu'il lui attribue, et n'eût pas employé dans la définition de la tragédie une chose dont l'effet pût arriver si rarement, et dont l'utilité se fût restreinte à si peu de personnes. Il est vrai qu'on n'introduit d'ordinaire que des rois pour premiers acteurs dans la tragédie, et que les auditeurs n'ont point de sceptres par où leur ressembler, afin d'avoir lieu de craindre les malheurs qui leur arrivent; mais ces rois sont hommes comme les auditeurs, et tombent dans ces malheurs par l'emportement des passions dont les auditeurs sont capables. Ils prêtent même un raisonnement aisé à faire du plus grand au moindre; et le spectateur peut concevoir avec facilité que si un roi, pour trop s'abandonner à l'ambition, à l'amour, à la haine, à la vengeance, tombe dans un malheur si grand qu'il lui fait pitié, à plus forte raison lui qui n'est qu'un homme du commun doit tenir la bride à de telles passions, de peur qu'elles ne l'abîment dans un pareil malheur...’⁽¹⁾

Mogen wij niet uit dit parallelisme andermaal tot een beïnvloeding van P. Corneille op M. de Swaen besluiten?

Tevens moet hier gewezen worden op de inconsequentie in De Swaen, want logisch doorgedacht tot in alle onderdelen is zijn systeem niet. Het is ten andere niet uitgesloten dat De

(1) P. Corneille: Discours de la tragédie... p. 53-54.

[p. 106]

Swaen bij een gebeurlijk persklaar maken van zijn stuk heel wat oneffenheden zou weggewerkt hebben.

_* * _*

Wat valt hieruit te besluiten? Eerstens, een zekere overeenkomst bij De Swaen met Corneille, tegen Aristoteles en Dacier in, zelfs op één essentieel punt, nl. in verband met de al of niet tragische waarde aan een bepaalde soort handeling te hechten.

Mag men daaruit concluderen dat De Swaen de Discours van P. Corneille zou gekend hebben? Want ook deze vraag moet gesteld. Immers Corneille's opvattingen over de waarde van het zoëven besproken tragisch geval, en de bijzondere betekenis te hechten aan het woord ‘goede’ in de verbinding met ‘seden’ en de uitspraak dat de treurspelhelden ons gelijk moeten zijn kon hij, De Swaen, leren kennen hebben uit de commentaar van Dacier zelf. Inderdaad, herhaaldelijk neemt Dacier het tegen Corneille op, en hij last ook in verband met deze hier ter zake besproken passages in zijn commentaar lange uittreksels in, gelicht uit de Discours van P. Corneille.

Ik meen nochtans dat er in de Digtkonde zelf sommige aanduidingen zijn die er schijnen op te wijzen dat De Swaen de Discours zelf waarschijnlijk ter hand heeft genomen. Een paar bijzonderheden wijzen deze richting uit. Is daar eerst het zoëven aangehaald geval van de tegenstelling ‘ouderlingen’ ‘jongelingen.’ Zijn daar verder de aanduidingen van De Swaen betreffende de duur en meer in 't bijzonder de lengte van een toneelspel.

In Aristoteles noch in Dacier's commentaar wordt - zo ver ik mocht zien - over het ideale aantal verzen van een tragedie gesproken; wèl echter bij Corneille die in een van zijn reden cijfers citeert, en vermeldt dat 1500 verzen als normale lengte beschouwd wordt, al gaat hij zelf soms in zijn blijspelen tot 2.000 en tot 1.800 in zijn treurspelen; ook wijst Corneille er op dat de vertoning over 't algemeen min dan twee uur duurt⁽¹⁾.

(1) P. Corneille: Du poème dramatique... p. 92.
‘A ce que je viens de dire de la juste grandeur de l'action j'ajoute un mot touchant celle de sa représentation, que nous bornons d'ordinaire à un peu moins de deux heures. Quelques-uns réduisent le nombre des vers qu'on y récite à quinze cents, et veulent que les pièces de théâtre ne puissent aller jusqu'à dix-huit, sans laisser un chagrin capable de faire oublier les plus belles choses. J'ai été plus heureux que leur règle ne me le permet, en ayant pour l'ordinaire donné deux mille aux comédies, et un peu plus de dix-huit cents aux tragédies, sans avoir sujet de me plaindre que mon auditoire ait montré trop de chagrin pour cette longueur.’

[p. 107]

Al geeft De Swaen toe dat het moeilijk is de ideale lengte van een ‘behoorlyk treurspel’ voor te schrijven, toch gaat hij over tot het verstrekken van concrete aanduidingen:

‘Doch in 't gemeen gesproken, een tooneel-spel en behoorde niet over twee en half, of ten uijttersten drij uren te duren, naerdien men dikwils bemerkt heeft, dat ook deftige werkstukken, die dese bepaelinge te buijten gingen, sijn verdrietig geweest. Om hier in niet te vallen sullen veerthien of vijfthien hondert verssen alexandrijnsche maete genoegsaem syn, dat is omtrent drij hondert voor ieder bedrijf’⁽¹⁾.

_* * _*

En nu tot besluit: ik meen de bewijzen te hebben kunnen leveren waaruit blijkt dat M. de Swaen bij 't opstellen van een belangrijk gedeelte van zijn Neder-duitsche Digtkonde gebruik gemaakt heeft van een Franse Aristoteles' vertaling, nl. deze door André Dacier tezamen met zijn commentaar in 1692 te Parijs uitgegeven. De Swaen heeft waarschijnlijk de anonieme duodecimo-uitgave van deze gecommentarieerde overzetting ter hand genomen. Een vraagteken dat tot hiertoe in sommige literatuurgeschiedenissen spookte kan aldus, meen ik, gevaagd worden.

Ook kan hierdoor, ten minste voorlopig, als terminus a quo voor de chronologische situering van een aanzienlijk gedeelte van de Swaen's Digtkonde 1692 aanvaard worden.

Sommige opvattingen van P. Corneille in zake het treurspel werden m.i. door M. de Swaen overgenomen, doch niet altijd op gelukkige wijze in zijn stelsel verwerkt.

Mocht iemand tot een stelselmatige vergelijking van De Swaen's Digtkonde met o.m. Aristoteles' Poetica, A. Dacier's vertaling en commentaar en P. Corneille's Discours kunnen overgaan dan zouden er wellicht nog heel wat meer gegevens aan 't licht komen. Deze zouden het dan mogelijk maken de

(1) M. de Swaen: Neder-duitsche digtkonde... p. 266.

[p. 108]

Neder-duitsche Digtkonde in haar waar perspectief te zien en ons meteen het eigenaardige, het persoonlijke van De Swaen's litteraire opvattingen en kunst doen kennen. Een verantwoorde billijke beoordeling van De Swaen's ars poetica zou pas na dit verder peilen en delven kunnen uitgesproken worden, en het juist begrip van De Swaen's scheppend letterkundig werk zelf zou er alvast bij winnen.

Een paar wegen, welke in deze richting voeren, liggen thans niet langer bedolven, hun tracé werd afgebakend; en de gedane peilingen en boringen schijnen wel uit te wijzen dat een systematisch uitgevoerd opgravingswerk lonend zijn kan. Wie pakt aan?