Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1954

(1954)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde– rechtenstatus

Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende



[pagina 21]
Wat klokken roepen Door Prof. Dr. Robert Foncke Lid van de Academie. Voor ons woord ‘klok’ zegde het Oudnoors: ‘klukka,’ bezigt het Duits: ‘Glocke’Ga naar eind(1), kent het Engels: ‘clock’Ga naar eind(2), dat wel een ontlening aan het Middelnederlands zijn kanGa naar eind(3); zijn aequivalenten in de Romaanse talen lieten het Middellatijnse ‘clocca,’ dat voorkomt sedert de 7^e eeuwGa naar eind(4) - of ook ‘glogga’ en een enkele maal zelfs ‘gloccum’ - en het Franse ‘cloche’ ontstaan. Al deze germaanse en romaanse benamingen hebben wij meer dan waarschijnlijk te beschouwen als leenwoorden uit het Keltisch, waarin het woord wel als een klanknabootsing verscheenGa naar eind(5). In onze gewesten lijkt de naam bekend geworden langs het Iers om, waarin ‘clog’ bel, klok wilde zeggen, en wel dank zij de christelijke missionarissen van ginder in de vroege Middeleeuwen, die tegelijk met het ding zijn naam verbreidden; zij immers kondigden met behulp van belletjes de uren van gebed aan en riepen er mee op naar de goddelijke dienstenGa naar eind(6). In een van de Engelse universiteitsboekerijen klept nu nog de bibliothecaris een klok om aan de omgeving kond te doen dat zijn inrichting geopend isGa naar eind(7). Het valt niet licht te weerstaan aan de verlokking om even uit te weiden over de geschiedenis, verspreiding en betekenis van de klok voor het volksleven. Een paar beknopte bizonderheden houde men ons ten goede! Klokken waren reeds in de tijden vóór Christus bekend. Men beweert dat de oude Egyptenaren ze al bezigden om de feesten ter ere van hun god Osiris in te luiden. Anderen schrijven hun uitvinding toe aan de oude Chinezen, wel van rond de twee duizend zeshonderd jaar vóór onze tijdrekening. In de Oudheid - dit staat vast! - kondigde men de opening van de markten en zelfs van de openbare baden aan met klokgelui; daarnaast diende dit nog om elke morgen de slaven te wekken en ook om
[pagina 22]
de aandacht te vestigen op begrafenissen en terechtstellingen van ter dood veroordeelden, die gingen plaats hebben. Van zo gauw het vervolgingsgevaar voor Jezus' leer had opgehouden ten tijde van keizer Constantinus de Grote - dus van in de 4^e eeuw - maakten de christelijke kerken gebruik van klokken. Aanvankelijk slechts in zeer bescheiden mate! Hun verbreiding dagtekent eerst van een eeuw later, onder de aanstoot van de H. Paulinus, bisschop van Nola in Italië. Wat haar vooruit hielp was dat voor de vervaardiging van de klokken het vermaarde erts van de Campania ter beschikking lag; om die reden verwierven ze als vroege benaming behalve ‘nolae’ ook ‘campaniae’Ga naar eind(8). Alleszins vond en vindt de klok hare voornaamste bestemming in het kerkelijk en godsdienstig leven. Zij bezit evenwel een diepgaande betekenis tevens voor het burgerlijk en maatschappelijk bestaan. Haar te schetsen zou men kunnen beginnen aan de hand van hoogstaande literaire producten, als in de eerste plaats het uitvoerig episch ‘Lied von der Glocke,’ dat Friedrich von Schiller (1759-1805), na Goethe de grootste dichter van Duitsland, ten jare 1799 in de laatste dagen van September beëindigde. Welke geestvervoerende vizioenen 't gegalm van de klokken in staat is op te roepen mag blijken o.m. uit ‘The Belfry of Bruges’ van de amerikaanse dichter H.W. Longfellow (1807-1882)Ga naar eind(9) en uit het eenvoudigere, doch zeer keurige gedicht, getiteld ‘De Beiaard’, van de Vlaamse priester-dichter Delfien Van Haute (1869-1944)Ga naar eind(10). Menig bloedig hoofdstuk in de geschiedenis van de volkeren is met klokken in- en uitgeluid geworden! In de vervlogen eeuwen waakten de burgers angstvallig over hun rechten op hun klokken. Hun toch hoorde gewoonlijk de voornaamste klok in de kathedraaltoren van de stede toe en niet aan het kapittel der kerk: aldus waren bijv. te Antwerpen Carolus en de Sinte-Mariaklok eigendom van de stad en dienvolgens zorgde keizer Karel de Vijfde er voor, na de onderdrukking van de opstand te Gent in 1540, te verklaren ‘oick gheconfisqueert de clocke, ghenaempt Roelandt’Ga naar eind(11). Want wie over de klok kon bevelen, voerde ook bevel over de stede. Hierom luidde de heer van een gebied soms zelf de klok, ten einde te betekenen dat hem het recht toekwam over d at luiden te beslissenGa naar eind(12). Daarom ook, tenslotte deed een veroveraar gewoonweg de stadsklok smelten en dikwels,
[pagina 23]
werd haar metaal aangewend voor het gieten van klokjes en bellen ten gebruike van zijn eigen garnizoen, dat ze in beweging kon brengen wanneer het er op aankwam zich te weer te stellen tegen losbrekende opstanden. In onze middeleeuwse gemeenten kondigde men met het geklep van de ‘werkclock’ het begin en het einde van de dagelijkse taak van de handarbeiders aanGa naar eind(13). Viel de duisternis in, dan luidde de ‘nachtclock’ of ‘diefclock,’ omdat het dan onveilig werd in onze maar weinig verlichte stratenGa naar eind(14). Bij openbare afkondigingen, indagingen, uitspraken van vonnissen en dgl. werd veelal een klok geluid. Ook in onze Noordzeelanden leidde men ter doodveroordeelden naar galg of schavot onder het tampen van de klokkenGa naar eind(15). Dreigden onheilen, dan sloeg de ‘stormclocke’ alarmGa naar eind(16). Bij voortduring geeft het volk thans nog speciale namen aan de klokken, die op bepaalde uren en dagen worden geluid. Te Herentals hoort men de ‘beeklok,’ als het angelus kleptGa naar eind(17), en daags vóór de jaarlijkse kermis galmt er ‘de kermisklok’Ga naar eind(17). Te Zichem, wanneer ergens brand was uitgebroken, ging de ‘brandklok’ haar gang en haar geluid bestempelt men als ‘tampen’Ga naar eind(17). Ieder weet genoeg dat klokkengelui in het nauwste verband staat met al de gewichtige ogenblikken en de gebeurtenissen van belang in het bestaan van de mensen. Alleen niet in de grote steden, alwaar de stem van de klokken verloren klinkt in het de dag door durende straatrumoer; maar overal elders ontwikkelt zich bij man en vrouw een vertrouwdheid met de klokken, die hun als 't ware een eigen persoonlijkheid verleent en een bizonder geluid laat toekennen, dat we dadelijk en zonder moeite thuisbrengen en nimmer met de klank van andere zullen verwisselen. Wij kunnen het onze grote Vlaamse prozaschrijver Cyriel Buysse (1859-1932) najubelen: ‘Ik ken den klank van al de avondklokjes uit mijn streek!... de weemoedvolle melodie van Vannelaar; het heel weke antwoord daarop van Lovergem; de kalme, rustige stem van Amertinge’Ga naar eind(18). Wat ongetwijfeld ertoe bijdroeg om in de volksfantazie de klokken te verheffen tot bezielde wezens is het feit dat de Kerk ze wijdt vooraleer ze in de dienst van God te gebruikenGa naar eind(19). Klimt, gelijk wordt gemeend, de gewoonte van deze klokkenwijding op tot in het midden van de 8^e eeuw? Met zekerheid
[pagina 24]
weet men ten minste dat de capitulariën van de vrome keizer Karel de Grote de afschaffing van die plechtigheid voorschreven en daarin desniettemin geen effekt bereiktenGa naar eind(8). Het volksgeloof nam intussen aan dat de duivel vat heeft op ongewijde klokkenGa naar eind(20). In Marnix' ‘Byencorf’ zelfs staat te lezen ‘Dat men de Clocken also wel doopen moet ende ouer de Vunte kerstenGa naar eind(21) maken, als de menschen’Ga naar eind(22). Het geven van een naam aan de klokken en hun besprenkeling met wijwater bij de wijding wijzen op een voor de handliggende overeenkomst met het toedienen van het doopsel aan de gelovigenGa naar eind(8): het volk voelde de klokkenwijding aan als een echt klokkendoopsel. Wordt dan niet gemakkelijk begrijpelijk dat men ze levend dacht? Zó geschiedt toch in een rijk aantal sagen nopens wandelende klokken - waaraan o.a. Goethe een van zijn aantrekkelijke balladen liet aanleunenGa naar eind(23) - en zó komt uit in het algemene geloof dat ze op Witten Donderdag de reis aanvaarden naar de heilige stede Rome om, geschenkenGa naar eind(24) - als ‘klok(k)eiers’ - uitstrooiend, vandaar de Zaterdag vóór Pasen terug te kerenGa naar eind(25). Van klokken, die trots hun zwaar gewicht, door de lucht vliegen gewaagt menige sageGa naar eind(26). Uitblijven kon het derhalve niet: hun geluid moest van bizonder ver-dragende betekenis worden. Haar galm schept een band tussen allen, die hem horen. Aldus kermist men te Alken in Limburg 's Zondags na de feestdag van St-Joris-martelaar (= 23 April) in de omgeving van de kapel, die hem is toegewijd, zo ver men het klokje van het bedehuis verneemtGa naar eind(27). Men lette er overigens op dat in het Nederduits ‘Klokkenschlag’ synoniem worden kan voor ‘parochie’Ga naar eind(28); het gewone Duitse woord voor dit kerkelijk gebied - en het is tevens te beluisteren in de nederduitse namen ‘Kerkspel,’ of: Karspel en Kaspel - luidt ‘Kirchspiel,’ betekenend: omschrijving, waarbinnen het woord van de kerk geldt (van ‘spel’ = rede, verhaal, nog bewaard in het Duitse ‘Beispiel,’ dat met ‘spelen’ niets heeft te doen en eigenlijk zeggen wil: ‘vertelling, fabel, parabel, bijgevoegd verhaal’ (vgl. het Engelse to spell, Nederl. spellen en ook het Engelse ‘gospel,’ evangelie... en eigenlijk: woord Gods’Ga naar eind(29). Het opschrift van niet weinige klokken zinspeelt geredelijk op de juiste draagwijdte van hun geklank. Op de klok van Nieuwenhoorn, in de provincie Zuid-Holland,
[pagina 25]
die in 1524 werd gegoten hoogst waarschijnlijk te Mechelen, leest men: Maria is mynen name/ Myn gheluyt si Gode bequameGa naar eind(30). Also verre als [men] my horen sal/ Wylt God bewaren overalGa naar eind(31), gelijk op die te Portugaal, nogmaals een Zuid-Hollandse gemeente, welke één jaar later en blijkbaar weer te Mechelen werd vervaardigd: Also verre als [men] mi horen sal, Wilt God bewaren overal. Anno Domini m ccccc xxv Ter eeren Go[d]es ben ick ghegotenGa naar eind(32). Het komt uit dat men aan gelijkaardige opschriften één eeuw te voren nog meer heeft gehouden, althans onder de Mechelse klokkengietersGa naar eind(33). Legenden en sagen menigerhande dichten aan de klok het vermogen toe van menselijke taal te sprekenGa naar eind(26). Wat wonder dan dat vaak bij ons en in vele landen het geluid van de klokken vertaald wordt met menselijke woorden? Van in de vroegere eeuwen heerste de gewoonte een bizondere roep van zeer verschillende aard in de galm van een klok te beluisteren. Men gaf van stonde aan gelijk aan de Franse zegswijze: ‘C'est le son des cloches, auxquelles on fait dire tout ce qu'on veut’Ga naar eind(34). Voor mannen, die graag het glas omhooghieven, gewaagde de vesperklok van 't goede avondnat, als blijken mag uit een opschrift, dat was aangebracht op het torentje van de refter van de abdij Park te Heverlee, bij Leuven: ‘Vinum bonum, bonum vinum’Ga naar eind(35). De Straatsburger Sebastian Brant (1457-1521) laat in zijn dichtbundel ‘Narrenschiff,’ van 1494, lezen: ‘In einem pfarrthurn hangend dry glocken; die erst und kleinest, anzogen und glüt, spricht: ‘Gem wyn, gem wyn etc.’; die ander gröber, so man die Nonglocken nent, spricht: ‘wär zalt's, wär zalt's?’ Zelest lüt man die grosz sturmglocken, die brumt: ‘Pûren, Pûren, Pûren’!Ga naar eind(36).
[pagina 26]
Men zal het niet onbegrijpelijk vinden dat men niet het laatst in de doodsklok met haar doffe slag een bizondere roep wou verstaan. Het schijnt dat van in het begin der 8^e eeuw het gebruik doordrong in Engeland, ze voor afgestorvenen te luidenGa naar eind(8). Te Mechelen waarschuwt ze: Heden ik, morgen gij! of poëtischer: Heden rood, morgen dood! In andere gemeenten in Vlaanderen roept zij: Heden ik, morgen gij! Niemand vrij! Te Kanegem bij Tielt verstaat men: Bim, bam, bom! 't Moet al dood, Klein en groot, Arm en rijk, al gelijk!Ga naar eind(37). In andere gemeenten in Vlaanderen luiden de klokken ‘over eerd',’ wanneer het lijk nog boven aarde ligtGa naar eind(17). Vóór 1914 galmden de doodsklokken van Scherpenheuvel het gehele ‘Pater noster, qui es in coelis,’ zoals het in de mis wordt gezongenGa naar eind(17). Onze Walen horen ‘al tjôye’ (= à la joie) in het klokkengelui over een kindje, dat vóór zijn zevende jaar sterven moestGa naar eind(38). Hier zij dan ook ingelast dat bij begrafenissen van onbemiddelden voor de lijkdienst in de parochiekerk ‘het klokske van de arme’ kleptGa naar eind(17). Het kerkhof van de gemeente Kirchberg, bij Koblenz, in Duitsland, dient tegelijk voor het begraven van de inwoners van twee naburige dorpen, Kütlingen en Biberstein. Daarom laat men zijn klokje naar hen roepen: ‘Kom gauw’Ga naar eind(39). De
[pagina 27]
kerkhofklokken van Ansbach, in Beieren, luiden: ‘Kom maar af; gij hoort me reeds toe’Ga naar eind(39). Gelukkiglijk hecht zich toch ook wel eens de volkshumor aan de klokken. Bestempelt men de grote klok te Haarlem niet als ‘'t kanon,’ ongetwijfeld wegens haar sterke galm? Ook het gelui der klokken maant niet gedurig aan zwaars en treurigs; enkele malen verstaat men het ook als lachverwekkend. Hoe vertolkt men bijv. het geluid van de klok te Meerbeek, bij Ninove? Bim, bam, bom! Zet 'ne stoel, Iffra (= juffrouw) komt. Wie zou niet verwachten dat bij het inkleden van de klokkenroep met woorden het volk zijn lust voor ruwe, sappige taal bij gelegenheid ook botviert? Mijn goede vriend, dokter Al. D.S., ofschoon niet geboortig van Herentals, vergat niet dat de klokken dier gemeente steeds hetzelfde deuntje ten beste geven: Da kind da kakt... Wa kakt da kind? Da kind kakt stront! Te Lommel, tegen de hollandse grens in Noord-Limburg, hangen op de kerktoren twee klokken, een grote en een kleine. De zware vraagt: ‘Wa-at is er te Lommel?’ en de kleine antwoordt: ‘Eerremoe, eerremoe (= armoede).’ De eerste herneemt dan: ‘Hoe lang zal het duren?’ en de lichte voorspelt: ‘Al ze leven, al ze leven’Ga naar eind(40). Zulks leidt ons naar het rijkbewassen terrein in de volkskunde van de humor en spot op steden en dorpen. Hij gaf ook te Herdersem het rijmpje in dat de kinderen er ophalen tegen de nabijliggende gemeente Wieze, wanneer daar de drie klokken tegelijk aan het bengelen gaan: Wieze is zot; Toebakdol. Van dezelfde aard zijn er bizonder vele bekend op het duitse taalgebied.
[pagina 28]
De gemeente Jonen duidt men er in scherts aan met ‘Irdene Glocke,’ lemen klok. Immers ze hebben er maar een petieterig kerktorentje en toen er sprake was er een klok in te hangen, leek het uitgesloten dat ze van brons zou wezen: haar gewicht hadde de toren doen instorten. Daarom stelde de waard van de dorpsherberg voor er een klok van klei aan te brengen; Redemund, de doofstomme potbakker, die achter de molen woonde, zou ze vervaardigen. Nu klept die: De klokkengieter Redemond achter de molen is ook geen hondGa naar eind(41). Nog blijft het wel eens bij lustige scherts alleen, wat de klok uitgalmt. Bij voorbeeld in Beieren, als ze de gelovigen oproept naar de mis. Dan geeft ze een dialoog weer tussen de pastoor en hen. De priester vraagt: ‘Zijn mijn schelmen allemaal daar?’ Zij antwoorden: ‘Behalve één, behalve één,’ waarop de naslaande klepel doet horen: ‘Hij komt, hij komt!’Ga naar eind(42). Ofwel wordt de pastoor zelf onder handen genomen. Hij staat te wachten in de sakristij en vraagt of de gemeente verzameld is voor zijn preek: ‘Zijn mijn schelmen allemaal daar?’; waarop de gelovigen honend antwoorden: ‘Allemaal, één uitgezonderd.’ De koorknapen lopen nog in hun banken met de waarschuwing: ‘Hij komt, hij komt!’Ga naar eind(43), met wie natuurlijk de aantredende geestelijke is bedoeld. Liever lijkt men nochtans spot- en schimpgezegden de klokken in hun mond te leggen. Onder andere wordt aan de inwoners van het dorp Rued aangewreven dat ze graag hout gaan stelen in de bossen van naburige gemeenten. Dies hoort men hun klokje roepen dat ze zouden kreupelgewas en hout voor bijlstelen gaan hakken; want al kleppende zegt het ‘Gertelhefti, Bîlhalm’Ga naar eind(44). Of zo niet, smaalt het op de zeer armoedige levenswijze van de dorpelingen, althans op het povere vee, dat het onder zich op de schrale weiden ziet grazen: Drei Ell Ankemilch, drei Ell sûreGa naar eind(45). Tot verdere beschaming van de Ruedenaars wordt nog beweerd dat op zekeren dag de klepel van hun klok door het galmgat
[pagina 29]
naar beneden plofte en dat de haan van de pastoor hem toen opslokte op de mesthoop, omdat hij hem voor een regenworm hieldGa naar eind(39). Te Klingnau aan de Aare moet er in vroeger tijd ook weinig weelde hebben geheerst. Immers, toen de heilige Verona daar voorbijvoer op een boot, zonder aan land te komen, vingen de klokken aan van zelf te luiden: Wenig Brod und sûre Wî, ach Gott, wer möcht au z'Klingnau sî?Ga naar eind(46). Te Gortenschwill, in het Kulmertal, waren de boeren misschien eer achterlijk dan arm. Zij gingen voort bij hun ontbijt meelsoep te gebruiken, wanneer overal elders de gewoonte reeds was doorgedrongen bij die maaltijd koffie te zetten. Derhalve hoort men bij hen de klok galmen: ‘Mehlbrüe’ (= meelbrei)Ga naar eind(39). Verhevener van allure is het gelui van de klok te Keitum, in Sleeswijk-Holstein. De twee vrouwennamen Ing en Dung verklankt het zeer duidelijk en wel uit dankbaarheid; want Ing en Dung heetten twee oude juffrouwen of nonnen, die bij de kerk in Keitum een woning of klooster bezaten en op hun kosten er de toren hebben laten opbouwen. Te hunner gedachtenis heeft men in 't dorp ook twee rechtopstaande, pyramiedvormige akkerstenen aangebrachtGa naar eind(47). De grote klok van de stad Laufenburg aan de Rijn maant de bewoners van het aan de overzijde gelegen Zwarte Woud aan hun belastingen bij tijds binnen te brengen: Bring Geld, wenn d'heschGa naar eind(42). Volgens tal van klokkensagen berichten, werden vele klokken door evers en zwijnen uit de bodem naar bovengewoeld. Bijv. was dit het geval met die van Ebergötzen, die daarna door middel van een haarsnoer van een maagd werd opgehaald. Daarom luidt ze tot op de huidige dag: ‘Sû fand, Mäggen band’Ga naar eind(48). Van een hoop dorpen in Duitsland en nog meer in Zwitserland gaat de mare dat zij slechts door roof en diefstal in het bezit zijn geraakt van hun klok. Die verdietst het zelve in een schimpdeuntje, opklinkend uit haar roep! In het Saanenland scheldt ze
[pagina 30]
aldus: ‘Hogen nit der Schelme wegen’Ga naar eind(49). Die van het dorpje Gstad bij Solothurn roept ‘Gstadschelm!’; want het ligt aan de vlug stromende Aare en zijn bewoners vissen bij overstromingen voor zich alles wat de rivier dan voorbijstuwtGa naar eind(39). De mensen van Herzogenbuchsee bij Bern noemt men ‘Glockenschelme’; immers, eens moeten ze een klok hebben gevonden en zich zonder meer toegeëigend, ofschoon ze aan een andere gemeente behoorde, die zich verplicht had gezien de klok in oorlogstijd in de grond weg te stoppen. Daarom zingt ze nu steeds met doffe toon: E Geiszfuesz het mi g'funge dort ûsze bî 's Grubers Brunne; z' Buchsee a der Stange muesz ig armi Glogge hange; wat betekent: ‘Een geitenvoet heeft mij gevonden daar buiten bij 's Grubers bronne; te Buchsee aan de stang moet ik, arme klok, hangen.’ Dit spotvers onderstreept dan nog de bezwarende omstandigheid dat de klokkenroof werd begaan met de hulp van het onheilig, duivels dier dat de geit in het volksgeloof ginder isGa naar eind(50). Te Bernhardsweiler vertelt men een sage, die hiermee ten dele verwant is. Aan het kerkje aldaar had eertijds een gravin een klok geschonken, die veel zilver in haar metaal bevatte. Ze deed ze noemen gelijk zijzelve heette: Anna Susanna. Over het gewest voer eenmaal de oorlog en toen bracht men de klok in veiligheid naar een bos, alwaar men haar begroef. Eerst een honderd jaar nadien kwam ze weer aan het daglicht: everzwijnen woelden ze uit de grond. Een weinig later werd ze dan door mensen gevonden. Daar niemand wist waar ze thuis hoorde, hing men ze op de kerktoren van Dinkelsbühl. Doch iedere keer als men ze luidde daar, liet ze slechts een zwakke galm vernemen, die vertelde: Anna Susanna, Zu Berndsweiler will ich hangen! Nadat men dit had begrepen, voerde men ze naar het kerkje van Bernhardsweiler terug en van het eerste luiden af heeft ze haar vroegere, mooie klank weergevondenGa naar eind(51). Want klokken,
[pagina 31]
die van hun plaats zijn weggeraakt, hebben heimwee; men hoort het aan hun klank, als ze nog luiden willen; want meer dan eens verstommen zij dan geheelGa naar eind(52). God de Heer laat volgens zekere sagen zelf wel duidelijk worden aan wie betwiste klokken in waarheid toebehoren en waar ze dienen te hangenGa naar eind(53). Te Brunnsbüttel in Ditmarschen bevonden zich in de toren klokken, die overal in den lande bekend stonden wegens hun enig mooi geluid. Maar de streek werd eertijds veelmaals door overstromingen van de Elbe geteisterd en bij ene ervan kwamen de Kedingers van de overzijde af; ze namen de klokken weg. Een inwoner van Brunnsbüttel, die getuige was van de roof, riep hun daarom nog een verwensing na, waarbij hij de klokken aanzette ten eeuwigen dage te steunen en te klagen: na Brunnsbüttel, na Brunnsbüttel! En werkelijk, de klokken hebben niet nagelaten zó te doen! Wel hingen de Kedingers ze in hun kerktoren; maar wanneer ze werden geluid, verstond men uit hun gegalm gans duidelijk en klaar: ‘Na Brunnsbüttel, na Brunnsbüttel.’ Dit was daarbij telken kere een voorteken van slecht weder en stormGa naar eind(54). Enkele malen komt in de roepen, die men bij het gelui van de klokken fantazeert, het geloofsverschil aan 't woord. Die van het katholieke dorp Maihausen bij Luzern ruziën met het protestantse Menzikon en schelden overmoedig: Eüssere Kerzen und Palme sind besser as eure PsalmeGa naar eind(41). Menzikon blijkt niet op zijn mond gevallen en zijn klok laat als antwoord tegenschallen: Eure Palme-n-und Kerze sind wie der Schnee im MärzeGa naar eind(55). In Beieren, in het gebied tussen de Lech en de Donau, hoort men de klok waarschuwen tegen huwelijken van kwalijk bij elkaar passende echtelieden. Luidt men ze bij zulke trouwplechtigheden, dan roepen ze:
[pagina 32]
O Elend, o Elend! Wie lang, wie lang? Dein Leben lang!Ga naar eind(56). Met een beetje goede wil kan men wel uit het klokgelui vernemen wat men juist graag horen zou. Hierop drukken een paar vertelsels van het volk. O.m. het verhaal van de boerin uit Henegouwen, die, weduwe geworden, wenste te hertrouwen met Jan, hare knecht. Ze luisterde aandachtig naar het gebimbam van de klokken in haar dorpstoren en verstond het als: ‘Neem uw knecht Jan! Neem uw knecht Jan!.’ Later echter, als ze dan getrouwd waren en het helaas tussen hen misliep, luisterde ze er opnieuw naar en vernam thans, doch te laat: ‘Neen, neem nooit Jan! Neen, neem nooit Jan!’Ga naar eind(57). Bij het begin hier herinnerden wij er noodzakelijk aan dat de klokken gemeenlijk op een naam werden gedoopt, die trouwens veelal in hun bronzen opschriften werd ingegoten. Wie dacht dan niet dadelijk aan Klokke Roeland van Gent, aan de Carolusklok te Antwerpen of aan Salvator van Mechelen? Dit neemt echter niet weg dat de volksfantazie meermaals gereed is om aan de klok een andere naam onder te schuiven. Men noemt nu nog het morgenklokje van het klooster Averbode, dat er te 4 ure wordt geklept, ‘Gabriëlleke,’ afgeleid van de naam van de aartsengel Gabriël, die Gods boodschap aan de Heilige Maagd aankondigdeGa naar eind(17). In Duitsland is men aldus vele klokken ‘Susanna’ gaan heten, na verdraaiing van het Hebreeuwse ‘Hosianna’, of: Heer, help hem, dat op hun rand voorkwamGa naar eind(58). De zware klok van Schaffhausen in de hoofdkerk laat bijv. lezen: ‘Osanna heisz ich, im Namen Gottes ward ich, Peiger von Basel gosz mich’Ga naar eind(59). Een klok, die volgens een sage van Prillwitz bij Neustrelitz in een vormloze steenblok was veranderd, doch zich wonderbaar eenmaal opnieuw in beweging zette, begon ook te roepen: ‘Hanna, Susanne/ wenn du mit wi[ll]st, denn kumm’Ga naar eind(60). Met het bedoelde Joodse woord wist het volk geen weg. Daarom staat vast dat de hiervoren aangehaalde sage nopens de klok van Bernardsweiler het verkeerd voorstelt, als ze volhoudt dat die Anna Susanna was gedoopt volgens de naam van haar grafelijke schenksterGa naar eind(51). Op hun beurt het woord ‘Hosianna’ verminkend, kennen de bewoners van Frick aan hun grote klok de roep toe:
[pagina 33]
Susanne, Susanne; alli Wetter durch anneGa naar eind(61). Dit is wel van aard om te doen herdenken dat aan de klokken de macht werd toegeschreven door hun gelui helse geesten en boze wezens te verdrijven. Immers, om het eens uit te drukken met de titel van een Mecklenburgse sageGa naar eind(53): ‘Worüber die Glocken gehen, das ist heilig!’ Te dien einde houdt men te Jamund bij Köslin het gebruik in ere, schelletjes vast te maken aan de leuning van de stoel, waarop de pasgetrouwde bruid ging zitten bij de feestmaaltijd. De heidense dwergen waren tegen klokgelui niet bestand; ze gingen er voor op de vlucht, verlieten de streek of verborgen zich ergens diep in het gebergteGa naar eind(62). Smolt men soms een levende slang of een otter mee in de kokende klokspijs, dan verzwonden alle serpenten en otters in de omtrek, zo verre de toon van de klok zich deed horenGa naar eind(63). Hiermee hangt samen dat eveneens de onweders, daar ze op hun beurt werden veroorzaakt door boze geesten, door het klokkengelui worden neergeslagen. Daarom liep men ze gaan kleppen van als een stormweer in aantocht bleekGa naar eind(64). Dit eerder gevaarlijk gebruik, vermits het in de lucht dan verwekte gezinder van aard is om de bliksem eer aan te trekkenGa naar eind(65), huldigde men nochtans hardnekkig in onze gewesten gelijk overal; alleen ten tijde van de 18^e-eeuwse ‘Verlichting’ trachtte men het uit te schakelenGa naar eind(66). Het heeft het opschrift op talloze klokken ingegeven, dat de dichter Schiller in zijn reeds genoemd gedicht, ‘Das Lied von der Glocke,’ als motto vooropstelde: ‘Vivos voco, mortuos plango, fulgura frango’ (= de levenden roep ik, de doden beklaag ik, de bliksems breek ik). Laat er - althans in het Frans - een zegswijze in gebruik zijn, die de klokkengieter te pas brengt: ‘Etre étonné (of: surpris) comme un fondeur de cloches’... wat betekent: een teleurstelling ondergaan gelijk een klokkengieter, die moet vaststellen dat zijn werk is misluktGa naar eind(8), met verrassing komt men tot de constatatie in hoe opvallend gering getal sagen omtrent klokkengieters voorhanden zijn in de volksschatGa naar eind(26). Ene evenwel vond langs de Rijn een dergelijke verbreiding dat men gemachtigd is ze te bestempelen als ‘wandersage.’ Zij behelst het verhaal van de klokkengieter, die zijn werkplaats
[pagina 34]
had op de kerkheuvel te Honnef, aan de oever van deze duitse stroom, en zijn leerjongen doodstak, omdat hij zich had veroorloofd een klok te gieten gedurende de afwezigheid van zijn meester. De te Stichdorf vertelde variante voegt er aan toe dat de klok, wanneer men ze luidt, na elke slag drie keren steunt, dewijl om harentwille de arme, brave leerjongen zijn leven inboetteGa naar eind(26). Gelijkaardigs schrijft men nog toe aan de klok, die vroegertijds te Krempe in de kerk hing, welke gedurende de oorlog tegen de Russen door de Zweden werd opgeblazen. Wanneer men die klok aan het gieten was en de spijs reeds aan 't koken, moest de meester zich nog een tijdje verwijderen. Eer hij wegging, maande hij zijn leerjongen aan zorgvuldig op het vuur te letten. Deze was er op uit de klok zeer goed te krijgen en hij goot bij het brons een hele pot zilver nog. Toen de meester weerkeerde, kreeg hij de lege pot in het oog; hij werd zo boos dat hij een knuppel greep en de jongen daarmee doodsloeg. Als de klok op haar plaats was gehangen, gaf iedereen toe dat men nog nimmer zo schoon een geluid had vernomen. Maar hoe langer men ze luidde, 't was of ze gedurig met treurige toon kloeg: ‘Jammer van de jongen! Jammer van de jongen!’Ga naar eind(67). Vele van de hier aangehaalde klokkenklankverwoordingen behoren inzonderheid tot de poëtische schat van de volksjeugd. Wel zeker zijn het de kleuters, die dergelijke gezegden - althans de simpelste naar vorm en zin - 't meest en het liefst ophalen. In Engeland werden er dan ook geboekt onder de zogenoemde ‘Nursery Rhymes,’ of BakerrijmpjesGa naar eind(68). Een daaronder, al honderden jaren oud en bekend in vele variantenGa naar eind(69), betrekt zich aldus op de klokken van onderscheiden kerken in Londen en legt uit wat hun gelui betekent: What the Bells sayGa naar eind(70). 1. Oranges and lemonsGa naar eind(71), Said the Bells of St. Clement's. 2. You owe me five shillingsGa naar eind(72), Said the Bells of St. Helen's. 3. When will you pay me?Ga naar eind(73) Said the Bells of Old Bailey. 4. When I grow richGa naar eind(74), Said the Bells of Shoreditch.
[pagina 35]
5. When will that be?Ga naar eind(75) Said the Bells of Stepney. 6. I do not knowGa naar eind(76), Said the great Bell at Bow. 7. Two sticks in an appleGa naar eind(77), Say the Bells of Whitechapel. 8. Half-pence and farthingsGa naar eind(78), Say the Bells of St. Martin's. 9. Kettles and pansGa naar eind(79), Say the Bells of St. Ann's. 10. Brickbats and tilesGa naar eind(80), Say the Bells of St. Giles'. 11. Old shoes and slippersGa naar eind(81), Say the Bells of St. Peter's. 12. Pokers and tongsGa naar eind(82), Say the Bells of St. John's. Het lijkt ons niet uitgesloten dat in dit stukje eigenlijk twee rijmpjes in elkaar werden geschoven. Men lette er op dat strofen 1 tot 6 het werkwoord in het imperfekt aanwenden; bij de volgende staat daarentegen het verbum in het levendiger praesens. Naar de inhoud behoren stroof 2 tot 6 tot een zelfde samenhangend geheel, dat een kluchtige dialoog uitmaakt. Misschien is het onderwerp ervan ook minder kinderlijk. Gelijk al in de eerste strofe worden dan in de andere allerhande voorwerpen opgesomd, los en zonder verband, waarvan ook het kleine kind wel kennis heeft en die zijn belangstelling daarom gaande maken op zichzelf. De uitvoerigheid en de ingewikkeldheid van dit Engelse bakerrijm wettigen de onderstelling dat het behoort tot die volksgedichten, welke alleen dank zij systematische overlevering voet bij stuk konden houden. Het illustreert wel even klaarblijkelijk de wording van ieder van de eenvoudige genres van de volkspoëzie: hun ontstaan bij de enkeling, hun aanvaarding en aanpassing door de massa, de verglijding dus van buiten het gebied van de persoonlijke kunstpoëzie naar binnen dat van de anonieme volksletterkunde. Tot de overschrijding van de omheining van deze laatste bracht het waarschijnlijk niet een Vlaams dichtstuk, waaraan wij evenwel onvermijdelijk gaan denken bij het beluisteren van het
[pagina 36]
bovenstaande Engelse kinderliedje. Wij hebben er reeds vroeger om aandacht voor verzochtGa naar eind(83). Het staat weer te vinden in een 17^e-eeuwse verzenbundeltje, in 1664 verschenen bij de beëdigde drukker Philips Vleugaert te Brussel, met de uitvoerige titel: ‘Het lieffelyck Orgel-Pypken, spelende alder-hande schoone Gheestelycke Liedekens / Nu eerst aen het licht ghegeven tot vermaeck der Sangh-minnende lief-hebbers, door J.G.’ Nog op een tweede bundeltje gedichten, ‘Het Gheestelyck Minne-Voncksken der Godt-minnende Zielen,’ dat te Antwerpen verscheen in 1687, doch al een vroegere uitgave moet hebben gekend in 1660, komen dezelfde beginletters van de auteursnamen voor. Achter hen hebben wij een letterlievend vrouwtje durven vermoeden, ja zelfs een bewoonster van het begijnhof te BrusselGa naar eind(84). Het kreeg als titel: ‘'t Gheluydt van alle de Klockskens van Brussel, Vespers-ghewys,’ met de stemme: ‘Calvinus Vesperen,’ welke zangwijs ter sprake komt in de verhandeling over ‘Het éénstemmig Fransch en Nederlandsch wereldlijk lied in de Belgische gewesten van de XI^e eeuw tot heden, uit een muzikaal oogpunt beschouwd’Ga naar eind(85) door de bekende Vlaamse muzikoloog Florimond van Duyse. Het stuk omvat niet minder dan 37 strofen van elk 2 alexandrijnen met uitsluitend vrouwlijke eindrijmen. Te beginnen met de 2^e stroof en tot de 34^e toe wordt een zin ondergeschoven aan 't gegalm van de klokken van kerken en kloosters, toen in de huidige Belgische hoofdstad te horen, wanneer ze 's avonds getrokken werden. Na elkaar vragen de aandacht die van de CapucinenGa naar eind(86), van de MinimenGa naar eind(87), de CarmelietenGa naar eind(88), de CarthuysersGa naar eind(89), de MinderbroedersGa naar eind(90), de Predick-heerenGa naar eind(91), de Lieve-Vrouwen-BroedersGa naar eind(92), de AugustijnenGa naar eind(93), de BogaerdenGa naar eind(94), de Celle-broedersGa naar eind(95), de Coudenbergsche HeerenGa naar eind(96), de JesuitenGa naar eind(97), die van het OratoriGa naar eind(98), van de arme ClarissenGa naar eind(99), de CarmeliterssenGa naar eind(100), de CapucinerssenGa naar eind(101), het Lorenoysen BellekenGa naar eind(102), 't Klockscken van het Enghels KloosterGa naar eind(103), dat van BerlamontGa naar eind(104), de Klockskens van de rijcke KleerenGa naar eind(105), van de AnnuntiatenGa naar eind(106), de BrigittinenGa naar eind(107), van Sint ElisabettenGa naar eind(108), het Klocksken van JericoGa naar eind(109), van het GasthuysGa naar eind(110), het Zwarte-SustersklockskenGa naar eind(111), dat van sinte PeetersGa naar eind(112), van de MagdaleenenGa naar eind(113), van het Beggijn-hofGa naar eind(114) en van het kleyn Beggijn-hofGa naar eind(115), eindelijk het klocksken van sinte GeertruydenGa naar eind(116) en van 't heyligh Kruys CapelleGa naar eind(117).
[pagina 37]
Het lijdt geen twijfel dat de hier aan de klokken van de Brusselse kerken en stichten toegedichte roepen voor puur eigenmaaksel van de dichteres J.G. moeten worden gehouden en zonder verband met de poëzie van de volksmensen, die rondom haar toen leefden; men hoort het duidelijk uit strofen, die men maar op goed valle het uit uit de reeks kan lichten, als bijv. de 10^e: Het Bogaerden Klocksken roept hier nu oock met reden / Op/op/want Godt met sanghen van ons wilt zijn aenghebeden. of zo ook de 20^e: 't Klocksken van 't Enghels Klooster roept hier ooc daerneven/ Op/op/om onsen Godt lof/eer/en danckbaerheydt te gheven. Hoogstens een paar onder hen brengen toenmalige gebruiken, van betekenis voor het volksleven, in herinnering; daar waar het gaat om de opwekking tot de Cellebroeders: ‘Op/op/met vlijt om Godt te dienen/al die Lijcken droegen’ en om die tot de Zwerte-Susters: ‘wilt verwachtenGa naar eind(118) / Om uwe diensten te doen bij daghen en oock bij nachten.’ De ene belicht immers hoe - ook elders dan te BrusselGa naar eind(119) - een beroep werd gedaan vroegertijds op de Cellebroeders voor de begrafenis van de overledenen, bepaaldelijk in tijden van aanstekelijke ziekten; de tweede hoe - eveneens ook buiten BrusselGa naar eind(120) - en tot op de huidige dag de gemeenschap van de Zwartzusters zich wijdt aan de oppas en de verzorging van kranken. Hebben wij dan van de dichtlievende J.G. gewag gemaakt, zo deden wij het, omdat zij op haar beurt hielp bewijzen dat gedurende de 17^e eeuw in onze Zuidelijke Nederlanden de literatuur en hare beoefening lang niet in die mate veronachtzaamd werden als men gaandeweg had willen geloven. Haalden wij in 't bizonder het daareven gehoorde ‘Gheluydt van alle de Klockskens van Brussel’ aan, dan geschiedde het, omdat zijn inhoud bijdraagt tot de historische kennis van onze hoofdstad in die jaren door de opsomming van de toen bestaande kerken en genootschappen van geestelijke aard. En brachten wij hetzelfde hier thans nog weer ter bespreking, dan was het niet omdat het enig verband met de folklore aan de dag zou leggen... alleen omdat het als produkt van letterkundige kunst toch gespannen werd op het stramien van op end' op volkse rijmpjes, gelijk er een ons daareven nog uit de kring van de stoeiende jeugd van over het Kanaal tegemoet huppelde.	eind(1) Friedrich Kluge: Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 11^e Auflage... von Alfred Götze (Berlin- Leipzig, 1934), blz. 210; - Karl Bergmann: Deutsches Wörterbuch (Leipzig, 1923), in v^o Glocke; - vooral: ‘Trübners Deutsches Wörterbuch. - III. Band (Berlijn, 1939), blz. 204-206. eind(2) H.W. Fowler & F.G. Fowler: The Concise Oxford Dictionary of current English (Oxford, 1912, 3^e uitgave), blz. 152. - Woordenboek der Nederlandsche Taal. - VII^e deel, 33^e aflevering (13^e aflevering van het Tweede stuk)... bewerkt door Dr J. Heinsius ('s Gravenhage-Leiden, 1936), kolom 4201. eind(3) Franck's Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche taal. - 2^e druk door Dr N. Van Wijk ('s Gravenhage, 1912-1949), blz. 318: II. Klok. eind(4) Franck, op. cit. - Supplement door Dr C.B. van Haringen, blz. 87; - Woordenboek der Nederl. Taal, kolom 4201. eind(5) J. Vercouillie: Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal (Gent, 1898; 2^e uitgave), blz. 140. eind(6) Trübners Wtb., blz. 204; - Larousse: Grand dictionnaire universel, in v^o cloche. eind(7) Mededeling van de heer Ger. Schmook, lid van de Kon. Vlaamse Academie voor taal- en letterkunde. eind(8) Larousse, op. cit., in v^o cloche. eind(9) H.W. Longfellow: The poetical works: Ballads and other poems. eind(10) D. Van Haute, in de bundel ‘Rijmdichten’ (Opgenomen o.a. in M. Brants & O. Van Hauwaert: Nederlandsch Leesboek. - Moderne letterkunde). eind(11) Frans de Potter: Geschiedenis van Gent, Deel I, blz. 520 (Aangehaald in Wdboek der Nederl. Taal, kol. 4201.) eind(12) Wdboek der Nederl. Taal, kol. 4208. eind(13) Edw. Gaillard: De ‘Processiën generael’ en de Hallegeboden te Brugge, in ‘Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamsche Academie voor taal- en letterkunde,’ jg. 1912, blz. 1066 en nota (2). eind(14) R. Van Aerde: Het oudste policiereglement van Mechelen, in ‘Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring te Mechelen,’ jg. 1935, blz. 139. eind(15) Wdboek der Nederl. Taal, kol. 4207. eind(16) R. Van Aerde: t.a.pl., blz. 138. eind(17) Mededeling van de heer Ern. Claes, lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor taal- en letterkunde. eind(17) Mededeling van de heer Ern. Claes, lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor taal- en letterkunde. eind(17) Mededeling van de heer Ern. Claes, lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor taal- en letterkunde. eind(18) In ‘Europa,’ jg. 1911. eind(19) P.S. Liebmann: Kleines Handwörterbuch der christlichen Symbolik (Leipzig, z.j.), blz. 44; - M.C. Nieuwbarn: Beknopt kerkelijk handwoordenboek (Tilburg, 1910), kolom 258; - Wdboek der Nederl. Taal, kol. 4208. eind(8) Larousse, op. cit., in v^o cloche. eind(20) O. Böckel: Die deutsche Volkssage (Leipzig-Berlijn, 2^e uitg., 1914), blz. 56; - Is. Teirlinck: Le folklore flamand (Brussel, z.j.), blz. 85; - Wdboek der Nederl. Taal, kol. 4204 (Volgens Schrijnen, Volkskunde, deel I, blz. 99). eind(21) = Over de doopvont christen (kersten) maken = kerstenen, tot christen maken door toediening van het doopsel. eind(22) In ‘Byencorf,’ I, 2, blz. 238 (Geciteerd in ‘Wdboek der Nederl. Taal,’ kol. 4203). eind(8) Larousse, op. cit., in v^o cloche. eind(23) ‘Die wandelnde Glocke’: Es war ein Kind/Das wollte nie... In muziek gebracht door Robert Schumann. In het Frans vertaald door Victor Wilder. eind(24) G. Gezelle: Loquela (Tielt, z.j.), 3^e druk, blz. 253. eind(25) Cab. Celis: Volkskundige kalender voor het Vlaamsche volk (Gent, 1923), blz. 39 vlgg.; - Oswald A. Erich & Richard Beitl: Wörterbuch der Deutschen Volkskunde (Leipzig, z.j.) (Kröners Taschenausgabe, Band 127/28), blz. 251; - Is. Teirlinck: Idioticon van het Zuid-Oostvlaandersch dialekt. Deel II, afl. 1, blz. 148, in v^o Klokken; - Wdboek der Nederl. Taal, kol. 4203 en 4205; - Is. Teirlinck: Le folklore flamand, blz. 78; - A. De Cock & Is. Teirlinck: Kinderspel en kinderlust in Vlaanderen, III^e deel (Gent, 1907), blz. 78, 81. eind(26) Böckel, op. cit., blz. 56. eind(27) Gab. Celis, op. cit., blz. 160. eind(28) Karl Bergmann: op. cit., blz. 99. eind(29) Karl Bergmann: op. cit., blz. 291. eind(30) = aangenaam, gunstig, voordelig. eind(31) G. Van Doorslaer: L'ancienne industrie du cuivre à Malines. III. La fonderie des cloches, in ‘Bulletin du Cercle archéologique, littéraire et artistique de Malines,’ Tome XXIII (1913), blz. 104 vlg. eind(32) G. Van Doorslaer: op. cit., blz. 105. eind(33) G. Van Doorslaer: op. cit., in ‘Bulletin du Cercle archéologique... de Malines,’ Tome XXII (1912), blz. 224, 229, 241 vlg., 244 vlg. eind(26) Böckel, op. cit., blz. 56. eind(34) A. Beaujean: Dictionnaire de la langue française. - Abrégé du Dictionnaire de E. Littré. - Nouvelle édition (z. pl. en j.), blz. 192. eind(35) E.L. Rochholz: Alemannisches Kinderlied und Kinderspiel aus der Schweiz (Leipzig, 1857), blz. 60. eind(36) Rochholz: op. cit., blz. 60 (= In een kerktoren hangen drie klokken: de eerste en kleinste, wanneer getrokken en geluid, spreekt: Geef wijn, geef wijn, etc.; de tweede, grotere, die men de noenklok noemt, spreekt: Wie betaalt het, wie betaalt het? Ten laatste luidt men de grote stormklok, die bromt: Boeren, boeren, boeren!) eind(8) Larousse, op. cit., in v^o cloche. eind(37) K. Ter Laan: Folkloristisch woordenboek van Nederland en Vlaams België ('s Gravenhage-Batavia, 1949), blz. 185 (Geciteerd volgens Sinninghe: Brabantsche volkshumor). eind(17) Mededeling van de heer Ern. Claes, lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor taal- en letterkunde. eind(17) Mededeling van de heer Ern. Claes, lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor taal- en letterkunde. eind(38) Rodolphe de Warsage: Le calendrier populaire wallon (Antwerpen, 1920), n^o 121. eind(17) Mededeling van de heer Ern. Claes, lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor taal- en letterkunde. eind(39) Rochholz, op. cit., blz. 64. eind(39) Rochholz, op. cit., blz. 64. eind(40) Ter Laan, op. cit., blz. 184. eind(41) Rochholz: op. cit., blz. 62. eind(42) Rochholz: op. cit., blz. 61. eind(43) Rochholz: op. cit., blz. 61 vlg. eind(44) Rochholz: op. cit., blz. 63 (= Kreupelhouttak, bijlsteel). eind(45) Rochholz: op. cit., blz. 64 (= Drie maten botermelk, drie maten zuur). eind(39) Rochholz, op. cit., blz. 64. eind(46) Rochholz: op. cit., blz. 62 (= Weinig brood en zure wijn, och God, wie zou ook te Klingnau gaarne zijn). eind(39) Rochholz, op. cit., blz. 64. eind(47) W. Lobsien: Schleswig-Holsteinische Sagen und Märchen aus der Sammlung Müllenhoffs (Hamburg-Grossborstel, z.j.), blz. 52 vlg. eind(42) Rochholz: op. cit., blz. 61. eind(48) Rochholz: op. cit., blz. 61 (= Een zwijn vond [me]; een meisje bond [= aan haar haarsnoer trok men me op]). eind(49) Rochholz: op. cit., blz. 64 (= Ik hang hier niet om de schelmen [= hun ten zegen]). eind(39) Rochholz, op. cit., blz. 64. eind(50) Rochholz: op. cit., blz. 64 vlg. eind(51) Böckel: op. cit., blz. 55 vlg. eind(52) Böckel: op. cit., blz. 55. eind(53) Gustav Neckel: Vermischte Sagen, herausgegeben von... (Leipzig, 1936), blz. 198 (Aangehaald volgens M. Dr. A. Niederhöffer: Mecklenburgs Volkssagen, gesammelt und herausgegeben (Leipzig, 1858-62). eind(54) W. Lobsien: op. cit., blz. 54 vlg. eind(41) Rochholz: op. cit., blz. 62. eind(55) Rochholz: op. cit., blz. 63 (Uwe palmen en kaarsen zijn [vergankelijk] gelijk de sneeuw in Maart). eind(56) Rochholz: op. cit., blz. 65. eind(57) Jules Lemoine: Le folklore au pays wallon (Gent, 1892. 2^e uitgave), blz. 110 vlg. - Te vergelijken met ‘Neem nen man’ in: Pol de Mont & Alfons de Cock: ‘Dit zijn Vlaamsche vertelsels, uit den volksmond opgeschreven’ (Gent-Deventer, 1898), blz. 160 vlg. eind(17) Mededeling van de heer Ern. Claes, lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor taal- en letterkunde. eind(58) Liebmann: op. cit., blz. 45. eind(59) Rochholz: op. cit., blz. 63. eind(60) Neckel: op. cit., blz. 194. eind(51) Böckel: op. cit., blz. 55 vlg. eind(61) Rochholz: op. cit., blz. 63 (= Susanne, Susanne, alle onweers doorhenen). eind(53) Gustav Neckel: Vermischte Sagen, herausgegeben von... (Leipzig, 1936), blz. 198 (Aangehaald volgens M. Dr. A. Niederhöffer: Mecklenburgs Volkssagen, gesammelt und herausgegeben (Leipzig, 1858-62). eind(62) Böckel: op. cit., blz. 56; - Liebmann: op. cit., blz. 45 vlg.; - Oswald & Beitl: op. cit., blz. 250; - Eugen Fehrle: Deutsche Feste und Volksbräuche (Leipzig-Berlijn, 1916), blz. 98. eind(63) Böckel: op. cit., blz. 56; - Liebmann: op. cit., blz. 45. eind(64) Böckel: op. cit., blz. 56; - Liebmann: op. cit., blz. 45; - Wdboek der Nederl. Taal; kol. 4208; - Robert Foncke: Die Explosion des Mechelner Sandtores (1546) in Flugschriften der damaligen Zeit (Antwerpen, Parijs, Amsterdam, 1932), blz. 16 vlg. eind(65) Is. Teirlinck: Le folklore flamand, blz. 78. eind(66) Ter Laan: op. cit., blz. 185; - Rochholz: op. cit., blz. 63; - H. Coninckx: Waarom men de klokken luidde bij tijde van onweer (‘Mechelse zeden en gewoonten,’ 3^e reeks) in ‘Bulletin du Cercle archéologique de Malines,’ Tome V, blz. 222 vlgg. eind(8) Larousse, op. cit., in v^o cloche. eind(26) Böckel, op. cit., blz. 56. eind(26) Böckel, op. cit., blz. 56. eind(67) Lobsien: op. cit., blz. 55 vlg. eind(68) Leon Kellner: Nursery Rhymes, selected and arranged by - (Leipzig, 1917); - ‘Mother Goose's Book of Nursery Rhymes and Songs’ (Londen-New-York, 1916, 3^e uitgave), blz. 10 vlg. eind(69) Iona and Peter Opie: The Oxford Dictionary of Nursery Rhymes (Oxford, z.j.), blz. 338 vlgg. eind(70) = Wat de klokken zeggen. eind(71) = Oranjeappels en citroenen. eind(72) = Ge zijt me vijf schellingen schuldig. eind(73) = Wanneer zult gij me betalen? eind(74) = Als ik rijk word. eind(75) = Wanneer zal dat zijn? eind(76) = Ik weet het niet. eind(77) = Twee stokjes in een appel. eind(78) = Halve penningen en halve centen. eind(79) = Ketels en pannen. eind(80) = Kareelbrokken en dakpannen. eind(81) = Oude schoenen en pantoffels. eind(82) = Vuurpoken en tangen. eind(83) Robert Foncke: Een lied van Brusselsche klokken, in ‘Volkskunde,’ XXIV, afl. 11-12 (1913), blz. 240-243; - Een XVII^e-eeuwsche Vlaamsche dichteres, in ‘De Nieuwe Gids,’ XXXIV, 8^e afl. (Augustus 1919), blz. 246-264. eind(84) Robert Foncke: Een lied van Brusselsche klokken..., blz. 240; - Een XVII^e eeuwsche Vl. dichteres..., blz. 249. eind(85) Académie royale de Belgique. - Mémoires couronnés, tome XLIX (z. pl. en j.), blz. 184 aant. eind(86) Het Capucienenklooster, aan de thans naar hen genoemde Capucijnenstraat, vroeger Zavelstraat, werd ten jare 1587 gesticht door monniken, die van Antwerpen waren overgekomen. Bij hen en de Jezuïeten te Brussel sloten zich de Augustijnerbroeders aan in 1589. In 1617 vergrootte men hun klooster en in 1651 begon men de bouw van hun nieuwe, ruimere kerk. In 1796 werden zij opgeheven en de gebouwen brak men af in 1803-04 (Cf. Alexandre Henne & Alphonse Wauters: Histoire de la ville de Bruxelles (3 delen, Brussel, 1845), deel II, blz. 6 en III, 434 vlgg.; - G. Des Marez: Guide illustré de Bruxelles (2 delen, Brussel, 1918), blz. 127). Vgl. nota (93) en (97). eind(87) De Miniemenbroeders kwamen zich ten jare 1616 van Anderlecht te Brussel, aan de volgens hen benoemde straat, bij de Zavel vestigen. Vijf jaar later trok men hun kerk op. In 1787 verenigde keizer Jozef II het sticht opnieuw met het klooster van Anderlecht en liet hun gebouwen binnen de stad voor krijgshospitaal dienen. In 1790 keerden de monniken weer naar de stad, doch werden alweer in 1796 opnieuw verjaagd. In 1800 dienden hun gebouwen als werk- en weldadigheidsatelier (Cf. Henne & Wauters: op. cit., III, blz. 419 vlgg.; - Des Marez, blz. 353; - Louis Verniers: Bruxelles. Esquisse historique (Brussel, 1941), blz. 173). eind(88) De gemeenschap van de Brusselse Ongeschoeide Karmelieten werd door de aartshertogen Albrecht en Isabella ingericht, die daartoe in 1610 zes monniken uit Italië beriepen; ze vestigden zich ‘achter de Zavelkerk, tussen het huis van Egmont en de verwoeste woning van Culemburg.’ Met het optrekken van hun kerk begon men in 1612 reeds. De orde werd verjaagd in 1796 en het klooster in 1811 afgebroken (Henne & Wauters, III, 390 vlgg.). eind(89) De Kartuizers, nadat hun klooster te Scheut in 1580 was verwoest, verkregen in 1589 toelating om zich binnen Brussel te vestigen. Ze kozen hun woonplaats in de buurt van de huidige Papenvest, wier benaming, in gebruik sedert de 16^e eeuw al, op hen teruggaat. Op het einde van de 18^e eeuw werden zij onder Jozef II opgeheven; hun kerk bleef staan tot in het jaar 1820 (Cf. Henne & Wauters, III, 495 vlgg.; - Verniers, blz. 55, 122, 183). eind(90) De Minderbroeders te Brussel ontstonden kort vóór of na 1230, als eerste bedelorde in de stad. In 1579 plunderden de Calvinisten hun klooster, die ook hun kerk aantastten. Door het bombardement van 1695 werd het deerlijk gehavend. De aartshertogen Albrecht en Isabella waardeerden hen zeer. Anno 1697 legde de keurvorst van Beieren de eerste steen van hun nieuwe kerk. Hun klooster werd in 1796 gesloten. Het grensde aan de Zenne, de muren van de woningen aan de Kiekenmarkt en het St Nikolaasplein (Cf. Henne & Wauters, III, blz. 99 vlgg.). eind(91) De Predikheren of Dominikanen openden hun klooster eerst in 1463, door toedoen van Isabella van Portugal, wier gemaal - hertog Filips de Goede - ook te hunnen gunste optrad. Zij bewoonden het vroeger hotel van Rummen, niet ver van de Oude Munt. Hun gesticht werd in 1581 geplunderd en twee jaar nadien afgebroken. Na de godsdienstonlusten herbouwden zij het; het werd in 1695 gebombardeerd en daarna in 1700 nieuw opgetrokken. In Februari 1783 richtte men er de broodbakkerij van de godshuizen in. In 1796 werd het gesticht gesloten, één jaar later openbaar verkocht en afgebroken (Cf. Henne & Wauters: III, 204 vlg., 224). Hierover schreef le Père Arts: L'ancien couvent des Dominicains à Bruxelles (Gent, 1922). eind(92) De Lieve-Vrouwenbroeders kwamen sinds 1249, dank zij hertogelijke oorlof van Hendrik III, een grond betrekken in de buurt van de vroegere St Jakobspoort, gelegen tegen de stadsmuren op de hoek van de Papegaai- en Eikstraten. Hun eerste kerk werd reeds in 1285 beëindigd; men verruimde ze in de 15^e eeuw; doch zij viel ten offer aan het bombardement van Brussel in 1695. Ten jare 1797 werd het klooster afgeschaft (Cf. Henne & Wauters, III, 154 vlgg.). eind(93) De Augustijnermonniken verbleven te Brussel aan het huidige de Brouckereplein. Gedurende de godsdienstige troebelen van de 16^e eeuw werden ze tijdelijk verdreven. In 1617 bouwden ze hun kerk, die werd afgebroken in 1893, waarbij men haar voorgevel aanbracht aan de kerk van de H. Drievuldigheid, te Sint-Gillis-Brussel, aan de Baljuwstraat (Cf. Henne & Wauters, II, blz. 6, III, blz. 548; - Des Marez, blz. 219; - Verniers, blz. 122, 178). Vgl. nota (86) en (97). eind(94) De Bogaarden stipt men te Brussel reeds aan sedert het midden van de 13^e eeuw. Aanvankelijk maakten zij een vereniging van gebreklijdende wevers uit. Hun hospicie werd in 1277 omgevormd tot klooster en sinds 1359 vormden ze een echte kloostergemeente, aan de naar hen geheten Bogaardstraat. Hun kapel - en ze hadden er al een in de 14^e eeuw - bestaat thans nog, schoon in vervallen toestand. Hun klooster werd namelijk in 1796 gesloten en de gebouwen raakten onder de hamer (Cf. Henne & Wauters, I, blz. 71; III, 748 vlgg.; - Des Marez, blz. 147 vlg.; - Verniers, blz. 45). eind(95) De Cellebroeders, vroeger Bogaarden of Lolaarden geheten en later Alexianen, ontstonden te Brussel in 1368, naar algemeen wordt aangenomen. In 1524 bekwamen zij oorlof tot oprichting van een bidhuis, met klokken, aan de huidige Alexianenstraat. Hun gesticht diende in 1790 als staatsgevangenis. In 1791 werd het klooster afgeschaft.Te zijner plaatse werd in 1829 het Oude-Vrouwenhuis opgericht (Cf. Henne & Wauters, III, blz. 470 vlgg., 480). eind(96) De Koudenbergse Heren verbleven aan het huidige Koningsplein en de Naamse straat. Hun klooster was in de 13^e eeuw gesticht volgens de regel van de H. Augustinus en veranderde in 1731 in een abdij, die onder Jozef II werd gesloten. Ze onderhielden van ouds drukke betrekkingen met het hertogelijk paleis, dat daaraan grensde. Hun oude, eer kleine kerk bezat twee torentjes met het ene drie, het andere twee klokjes. In 1743 sloeg de bliksem er in en richtte voelbare schade aan. In 1773 brak men de oude kerk af om de huidige op te trekken volgens het plan van Guimard. (Cf. Henne & Wauters, III, blz. 349, 355 vlgg. - Des Marez, blz. 191; - Verniers, blz. 188; - Stan Leurs: De vorstelijke heuvel van Koudenberg, in ‘Eigen Schoon & De Brabander,’ jg. XXXV (1952), blz. 156 vlgg., 257 vlgg.) eind(97) De Jezuïeten te Brussel ontmoetten voor hun vestiging veel tegenstand van wege de gemeentelijke overheid. Alexander Farnèse daarentegen stemde in met hun oprichting, waarna ze het Huis van Nassau aan de huidige Kunstberg betrokken, dat ze naderhand verwisselden voor het huis van Grimbergen, bij de Ruisbroekstraat. In 1604 openden ze hun collegie en twee jaar later begonnen ze hun kerk, wier toren eerst uit het midden van de 17^e eeuw dagtekende. In 1773 werden ze verdreven. Hun gebouwen hebben in de Franse bezettingstijd gediend voor kazerne en als gasthuis met vijfhonderd bedden (Cf. Henne & Wauters, II, 282; III, 140 vlgg.). Vgl. hierboven (86) en (93). eind(98) De Oratoriërs danken hun ontstaan te Brussel in 't jaar 1633 aan de bemoeiingen van de toenmalige aartsbisschop van Mechelen, Jacobus Boonen, die enkele ordebroeders uit Frankrijk had aangetrokken. Hun gesticht rees sedert 1662 op in de buurt van de Oude Beestenmarkt, het huidige Leuvense plein. Ze bezaten er slechts een huiskapel. (Cf. Henne & Wauters, II, 45; III, 575). eind(99) Van de Arme Clarissen is weinig geweten omtrent hun ontstaan. Ze hadden zich mogen neerlaten niet verre van het Begijnhof. In de 16^e eeuw plunderden de Calvinisten hun gesticht en in 1619 werd het door brand erg toegetakeld. Jozef II schafte hun gemeente af in 1783 en in 1796 werd ze voor goed opgeheven. De zusters trachtten zich toen nog herin te richten in het klooster van Berlaimont, waaruit ze echter na weinige dagen werden verjaagd. (Cf. Henne & Wauters, III, 538; - Verniers, blz. 188). Zie verder nota (104). eind(100) De Carmelitersen of Theresiaanse Carmelieten verenigden zich binnen Brussel in 1607; Albrecht en Isabella hadden hen hierheen beroepen van uit Spanje. Ze woonden bij de huidige naar hen genoemde Theresiaanse straat, in de buurt van de Naamse straat. Hun kerk werd beschouwd als een van de schoonste van de stad. De gemeenschap werd ten jare 1783 opgeheven; doch ze herstelde zich onder de Brabantse omwenteling in 1790 tot 1796 (Cf. Henne & Wauters, III, 388, 399 vlg.; - Verniers, blz. 172 vlg.). eind(101) De Kapucinersen verschenen te Brussel in 1659, nadat ze reeds dertig jaar vroeger de toelating hadden bekomen er zich te vestigen. Ze betrokken er bij de Zavelstraat het hôtel dat toehoorde aan de patriciër Pieter Coloma, heer van Moriensart. Ze lieten er een eenvoudige kerk bijbouwen. Bij decreet van Jozef II op het einde van de 18^e eeuw werd hun gesticht gesloten; het werd voor goed opgeheven in 1796 (Cf. Henne & Wauters, III, blz. 568 vlg.; - Verniers, blz. 173, 188). eind(102) Het Lorenoysen Belleken wijst op de gemeenschap van de Loreinse Zusters, die in Brussel in 1663 toekwamen. (Cf. Henne & Wauters, III, blz. 417; - Verniers, blz. 173). eind(103) Het Engelse Klooster heette men het gesticht van de Engelse Dominikanersen, sedert 1668 te Brussel ingericht, nadat de vrees voor de zwervende roversbenden hen de wijk had doen nemen uit Vilvoorde. Zij bewoonden het zogenoemde ‘Spellekenshuys,’ gestaan aan de ‘Krieckeberge straete,’ en breidden hun bezit nadien uit naar de kant van de O.L. Vrouw van Sneeuwstraat toe. In 1794, bij de aantocht van de Franse troepen, verlieten ze ijlings ons land. (Cf. Henne & Wauters, III, blz. 572 vlg.; Verniers, blz. 173). eind(104) In 1624 had gravin de Berlaimont besloten haar hotel, staande bij de Stormstraat, aan de voet van Sinte-Gudulakerk, voor de oprichting van een klooster van reguliere kanunnikersen te doen dienen. Twee jaar later reeds kwam de gemeente tot stand. In 1797 werden de kloosterlingen verdreven. (Cf. Henne & Wauters, III, blz. 214; - Verniers, blz. 173). Zie nog onze nota (99). eind(105) De Rijke Klaren, alias Urbanisten, vergaderden te Brussel van omstreeks 1340. De stichter van hun klooster was Willem van Duuvenvoorde, heer van Oosterlant, gewezen kamerheer van graaf Willem van Holland. Het verrees bij de Hallepoort, ‘ten Coudenclooster’ bij Sint-Pietershospitaal. De aanleg van de nieuwe stadsvesting dwong hen te verhuizen en in 1587 kregen ze onderkomen in het klooster van Nazareth van de Broeders van den ghemeenen levene. Ook hen trof het afschaffingsbevel van Jozef II. Hun kerk bestaat nog aan de naar hen genoemde straat. (Cf. Henne & Wauters, III, 170, 586 vlg.; - Des Marez, blz. 230, 339; - Verniers, blz. 188). eind(106) De Annuntiaten waren te Brussel toegekomen van uit Antwerpen in 1616. Hun eigendom reikte tot aan de O.L. Vrouw-van-Sneeuwstraat. Jozef II bracht ook hun gemeente ten onder in 1784. De gebouwen dienden gedeeltelijk voor artilleriekazerne; een andere deel, later, voor de stallingen van de Prins van Oranje (Cf. Henne & Wauters, III, blz. 580 vlg.; - Verniers, blz. 173, 188). eind(107) De Brigittinen hadden toelating verworven voor hun verblijf te Brussel in 1621. Van hun eerste kerk legde aartshertogin Isabella de eerste steen in 1624. Hun erf lag aan de Hoogstraat tegen Sint-Pietersgasthuis. De orde werd in 1784 ook afgeschaft. (Cf. Henne & Wauters, III, blz. 441; - Des Marez, blz. 152; - Verniers, blz. 188). eind(108) Het Sinte-Elisabethklooster, wiens nonnen de regel van de H. Augustinus volgden, rees door toedoen van Karel de Stoute's moeder, Isabella van Portugal, op in de wijk ‘Orsendael.’ Zijn gebouwen strekten zich aan de Zandstraat uit tot aan het Sint-Laurentiushospitaal. In 1783 hief het decreet van Jozef II het eveneens op (Cf. Henne & Wauters, I, blz. 236; III, blz. 566; - Verniers, blz. 107, 188). eind(109) Het klooster van Jericho - ook Porta Coeli en Klooster van de Witte Vrouwen geheten - stond bij de Oude Graanmarkt, buiten de Kathelijnepoort. Bij de troebelen van de 16^e eeuw weken deze zusters uit, doch keerden dra terug. In 1783 werd het opgeheven en vier jaar nadien werden de gebouwen geveild (Cf. Henne & Wauters, III, blz. 504 vlg.; - Des Marez, blz. 115, 119; - Verniers, blz. 45, 188). eind(110) ‘Het Gasthuys’ verwijst ogenschijnlijk naar het aloude Sint-Jansgasthuis voor melaatsen, gesticht sedert de 12^e eeuw en instandgehouden door de gasthuisnonnen van Sint-Jan. Het droeg soms ook de naam ‘Hospitaal van de H. Geest.’ Omdat ze zich wijdden aan ziekenverpleging, mochten de zusters in de troebele tijd der 16^e eeuw blijven bestaan. Hun gesticht met kerk verdween ten jare 1846. (Cf. Henne & Wauters, I, blz. 43; III, blz. 78; - Des Marez, blz. 138 vlg., 235; Verniers, blz. 122). eind(111) Ook de Zwarte Zusters te Brussel trof men er van in de 14^e eeuw aan en in 1458 verleende paus Pius II hun de orderegel van reguliere kanunnikersen van de H. Augustinus. Hun uitgestrekte eigendom kwam tot bij de Rijke Klaren en tot aan de Zesstuiversstraat. Gedurende de godsdienstige troebelen van de 16^e eeuw bleven ze verschoond door de Calvinisten, daar ze zich met ziekenverpleging belastten. Hun huis had erg te lijden van het bombardement in 1695. In het jaar VI der Franse republiek werden ze verjaagd. (Cf. Henne & Wauters I, blz. 178; III, blz. 167 vlg.; - Verniers, blz. 122). eind(112) Sint-Pietersklooster aan de Hoogstraat werd omstreeks 1150 door enige vrome vrouwen opgericht en maakte de grondslag uit van de Brusselse leproosdij. In 1783 werd het afgeschaft en veranderd in ‘koninklijk hospitaal’ (Cf. Henne & Wauters, I, blz. 34; III, blz. 427 vlgg.; - Des Marez, blz. 126 vlg.). eind(113) Sinte-Magdalenakapel aan de Magdalenasteenweg gold eeuwenlang als een van de populairste bidhuizen van de stede. Ze was eenmaal de zetelplaats van de ridderorde der Tempeliers en in de 13^e eeuw van de Sackbroeders. Ten jare 1456 werd deze laatste gemeenschap afgeschaft; haar bezittingen werden afgestaan aan de Brusselse Kartuizers en de kapel kwam aan Sinte-Gudulakerk. Zij werd in 1798 gesloten en van nieuws in 1804. Het bidhuis werd in 1840 gerestaureerd en teruggeschonken aan de eredienst; het verheft zich nog altijd aan de genoemde straat. (Cf. Henne & Wauters, III, blz. 130 vlgg.; - Des Marez, blz. 98 vlgg.). eind(114) De oprichting van het Begijnhof van Brussel dagtekent van omstreeks 1250. Het droeg de naam van ‘Begijnhof van O.L. Vrouw van de Wijngaard.’ Gedurende de godsdienstige troebelen in de 16^e eeuw geraakten de bewoonsters in de verstrooiing; hun kerk werd in 1579 geplunderd en vijf jaar later geveild. Van hun nieuwe kerk, in de hoede van de heilige Jan Baptista gesteld, legde men de eerste steen in 1657. Ze werd in 1797 gesloten voor de eredienst, doch naderhand weder geopend. (Cf. Henne & Wauters, I, blz. 71; III, blz. 529 vlgg.; - Des Marez, blz. 331 vlgg.; - Verniers, blz. 45, 122). eind(115) Het Kleine Begijnhof, tegenover de Warande, bij de Kanselarij- en Isabellastraten, dankte zijn oprichting aan een oratoriërmonnik, Jan Vernimmen; weshalve het werd geleid door de Oratoriërs. Het was aanvankelijk bestemd voor de verpleging van meisjes-vondelingen, die daarom ook wel ‘oratoressen’ als naam voerden. In 1646 verkregen zij van de aartsbisschop de toelating om het begijnengewaad aan te nemen. Hun gemeenschap bleef bestaan tot in 1796. (Cf. Henne & Wauters, II, blz. 56; III, blz. 295 vlg.). eind(116) Sinte-Geertruijden werd sedert de 16^e eeuw de gebruikelijke benaming voor een hospicie in de buurt van Sinte-Gudulakerk, dat blijkt te dagtekenen uit de 12^e eeuw reeds en oudtijds ‘Hospitale Beatae Mariae,’ ook ‘Hospitaal van de H. Gudula’ heette. Tot in de 15^e eeuw bewoonde het een gemengde gemeenschap, waarvan toen de broeders overgingen naar het hospicie der XII Apostelen. De zusters namen alsdan de regel van de H. Augustinus aan en bleven het gesticht betrekken tot in 1798, wanneer ze werden verdreven. (Cf. Henne & Wauters, III, blz. 235 vlgg.). eind(117) Het Hospicie van het Heilig Kruis kwam op het einde van de 15^e eeuw tot stand in de wijk van de Hoogstraat, bij de Waaierstraat, naar de kant van de Kapellekerk toe. Het werd ingesteld door de milddadigheid van Karel t'Seraerts, alias Heenkenshoot, die bepaalde dat het onderkomen zou verschaffen aan vijf oude en arme vrouwtjes. (Cf. Henne & Wauters, III, blz. 427; - Des Marez, blz. 125). eind(118) = waken. eind(119) Vgl. Prof. Dr Jan Gessler: Varia Hasselensia (Hasselt, 1946 - Leuven, 1949), blz. 16; - Kanunnik W. Van Caster: Namen der straten van Mechelen (Mechelen, z.j.), blz. 190. - H. Coninckx: Mechelse folklore, III^e Reeks, in ‘Bulletin du Cercle archéologique de Malines, Tome XXXI (= 1911), blz. 304. eind(120) W. Van Caster: op. cit., blz. 292.

Vorige Volgende

Wat klokken roepen Door Prof. Dr. Robert Foncke Lid van de Academie.

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs

Wat klokken roepen
Door Prof. Dr. Robert Foncke
Lid van de Academie.