Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1953

[p. 345]

Lijkrede namens de vrienden van de overledene
Door Prof. Dr. J. Muls Lid der Academie

Het werd mij opgedragen uit naam der vrienden van Em. de Bom een laatste woord tot afscheid bij deze groeve uit te spreken.

Hij die eens zo werkdadig stond in het Vlaamse cultuurleven zal stilaan, meer en meer van het aankomend geslacht verwijderd geraken, indien wij die zijn tijdgenoten waren er niet voor zorgen dat zijn bestaan onder ons levendig wordt gehouden door de herinnering. Zij is ten slotte het zekerste wapen tegen de verrichtingen van de dood.

Indien een beproefde vriend en een vereerde collega van ons heengaat, wat kunnen wij dan beter doen dan de schoonste ogenblikken en de rijkste seizoenen van zijn leven weer op te roepen?

Ik heb Em. de Bom leren kennen van verre eerst, wanneer hij als eerste bediende, onder het bestuur van Gittens, op de hoofdbibliotheek te Antwerpen, achter een soort van toog zat in de oude leeszaal. Het was de schrijver van ‘Wrakken,’ de stichter en mederedacteur van het nieuwe tijdschrift, ‘Van Nu en Straks.’ Wij, de jongeren, zagen toen reeds hoog tegen hem op.

Ik zou later in veel nauwer betrekking tot hem komen te staan. Wij woonden beiden aan de zoom van de heide. Hij te Kalmthout, op de Heuvel, ik in het bos van Kapellen. Wij zagen elkaar schier elke ochtend op de trein, wanneer wij naar ons werk reden. Hij was al twee stations voorbij toen hij aan het mijne toekwam, waar ik te wachten stond op het perron. Telkens verscheen het blonde hoofd van Mane in het open raampje van een tweede-klascoupé. Ik wist waar ik moest instappen. Was het wel een coupé? Het leek veel meer een intiem salon waar de Bom recipieerde. Wie of ik daar ontmoette? De geestig-voorname Hagenaar, Scheltema, tabak-handelaar en, bij gelegenheid, Mexikaans cor-

[p. 346]

respondent van de Nieuwe Rotterdamse Courant. Hij was geflankeerd van zijn twee aardige meisjes die nog naar school gingen. Daar zat ook Richard Baseleer, de schilder der Schelde, meestal zwijgzaam, of Koen Cuperus, de ornitoloog en insekten-kenner of de goede portrettist Rottie, die allen de lucht en de eenzaamheid der heide hadden gezocht. Er bleef steeds een plaatsje voor mij gereserveerd. Mane voerde het gesprek. Scheltema was buitengewoon slagvaardig. Wanneer het gesprek een ogenblik stokte, wees Mane mij naar een wolk die opsteeg uit de polder. Hij kon aardig met de meisjes omgaan. Die keken soms beduusd hoe ik zijn humor opnam. Wat was hij jong en blond en fleurig met rose op zijn konen en sprankelend van geest. De wereld had hem toen nog niet geraakt.

Te Antwerpen ging het reisgezelschap uit elkaar. Wij liepen nog een eindje samen over de Keyser-lei en de Meir. Hij heeft mij eens onzeggelijk veel genoegen gedaan. Hij had mijn essay over Constantinopel in ‘Vlaamsche Arbeid’ opgemerkt en liet er zich lovend over uit. Gelezen en geprezen worden door een Van Nu en Straks-man was voor mij iets enigs.

Em. de Bom was intussen hoofdbibliothecaris geworden. Hij zat nu in het barok-uitgerust cabinet van Gittens en wanneer hij opkeek van zijn werk kreeg hij door de ramen een wondermooi gezicht op het symbool van Antwerpen, de naald van Onze Lieve Vrouwe-Toren, die boven de daken der oude stadsbuurt uitstak. Het anarchistisch uitzicht van de ‘Mane’ in de tijd van ‘Wrakken’ was nu tot een olympische verschijning veredeld. Een hoogtepunt in zijn bestuur is wel geweest de inrichting der Conscience-tentoonstelling ter gelegenheid van het eerste eeuwfeest van de Vlaamse romancier in 1912. Zij was ondergebracht in een oud patriciërshuis in de smaak van het midden der 19^e eeuw, die zo goed paste bij het levensverhaal dat voorkomt in boeken als De Arme Edelman, Het IJzeren Graf en Blinde Rosa. Em. de Bom mocht er Koning Albert ontvangen, bij het bezoek dat Zijne Majesteit, tijdens de herdenking van de grote schrijver aan zijn geboortestad bracht.

De ‘Mane’ was keurig in al zijn doen. Hij hield van het fijne en zeldzame in het boek: papier, drukletter, bladspiegel, band, alles had belang. Hij liet mij soms in de trein wanneer, wij forensen, terugkeerden naar onze buiten, de laatste aankopen zien der bibliotheek, die hij ter inzage had meegenomen in zijn portefeuille.

[p. 347]

Zo toonde hij mij eens een boekje van Charles Peguy met een portret van de schrijver, die in een stormloop op de vijand zou sterven in de eerste wereldoorlog. Er stond een portret vooraan in het boekje en ik werd getroffen door de gelijkenis van de Bom met de uitgever van les ‘Cahiers de la Quinzaine.’ Hij was er door vereerd. Hij dweepte met Ibsen, maar vereerde ook William Morris. Toen hij een studie over hem klaar had, verkreeg hij van Max Rooses, dat de lezing ervan zou doorgaan in een der mooie zalen van het Plantijnse huis. Ik zie hem nog lezend gezeten achter een oude bolpoottafel, zijn blond hoofd afgetekend op de wand van paars Utrechts fluweel.

Men heeft Em. de Bom onrecht aangedaan na de eerste wereldoorlog. Het ‘homo homini lupus’ heeft zich toen ook aan hem voltrokken. Men nam hem zijn bijdragen kwalijk in de Nieuwe Rotterdamse Courant. Zij werden grotendeels gebundeld in ‘Het Levende Vlaanderen.’ Zij hebben ons land, ons volk en zijn cultuur in het Noorden bekend gemaakt. Maar de verdwazing was toen groot en de hoofdbibliothecaris van Antwerpen kwam in 't gedrang. In de tweede helft van November 1918 was ik terug uit Parijs, na een vierjarig verblijf in het buitenland. Mijn eerste bezoek was voor de Bom. Ik wist niet dat ik op een zo spannend moment binnenviel. Ik vond hem nog in de antieke kamer op de bibliotheek. Het waren wellicht de laatste dagen die hij er doorbracht, want hij ging uit zijn ambt ontzet worden door het stedelijk bestuur. Mijn onverwachte verschijning moet toen aan de opgejaagde vriend wel als deze van een hemel-bode zijn voorgekomen. Hij sloot mij als een broer in zijn armen en riep: ‘Gij zult mij redden.’ Wel heb ik toen al de bazen op het stadhuis en vele ministeries afgelopen, maar ik vermocht niet hem te helpen. Toen althans niet, want hij werd wat later, onder een nieuwe constellatie aan de politieke hemel weer in eer hersteld.

Buiten zijn ‘Wrakken’ en enkele uitstekende korte verhalen had de Bom weinig aan scheppende literatuur gedaan. Maar hij rustte nooit. Hij volbracht wat hij bescheiden noemde, zijn dagwerk voor Vlaanderen. Hij bespiegelde al wat er gebeurde in het levende, in het nieuw Vlaanderen. Hij was de dienende tussenpersoon die de Vlaamse schrijvers en kunstenaars tot de grote schare bracht en vooral tot de Groot-Nederlandse gemeenschap. De literaire historicus zal voor het tijdvak dat hij bestreek altijd bij hem moeten te rade gaan.

[p. 348]

Op het eind van zijn leven, hij was toen reeds de zeventig voorbij, heeft hij in een lijvige roman, ‘Het Land van Hambeloke’ alles samengedrongen wat hij wist van zijn ‘Land van Herkomst,’ Antwerpen, naast Vlaanderen, de grote passie van zijn leven. Al wat hem daar ontroerd had, van in zijn kinderjaren tot in zijn later leven, heeft hij weten te verwerken tot een boeiende kroniek die zich afspeelt op de achtergrond van de vertrouwde straten en pleinen, met de monumenten die er overeind staan, met de mensen die er leven en bewegen, met de Schelde en de dokken en heel het reusachtig bedrijf van een havenstad.

Em. de Bom leed sedert jaren aan Ischias, maar het was aan hem niet te zien. Hij domineerde zijn pijn. Hij gaf het niet op. Hij bleef ook dapper de vergaderingen onzer Academie volgen tot hij zich ten slotte in de eenzaamheid terugtrok.

Wij bewaren van hem de herinnering aan een edel arbeider op de akker van de Vlaamse Cultuur. Wij zullen de minzame collega en de oud-bestuurder nooit vergeten. Zijn werk ook zal blijven voortleven. Het veroudert niet, evenmin als de auteur die het schiep in het leven verouderde. Hij was steeds de jongste aller jongeren, altijd omstuwd van de laatst aankomende schrijvers en schilders, niet als hun meester, maar als hun kameraad. Dat is een gunst der goden die niet aan iedereen gegund wordt. Door zijn eeuwige jeugd bleef hij ook de roekeloze, de onbedachtzame, die in de bres sprong voor al wie verongelijkt, vervolgd, of miskend werd. De dichters mochten in het gevang zitten, hij liet niet na over hun celliteratuur te spreken.

Wanneer wij hem naar deze laatste rustplaats hebben begeleid, dan zijn wij aan ‘Het Witte Huis’ voorbijgegaan waar August Vermeylen en Henry van de Velde elkaar ontmoetten en voor het eerst van gedachten wisselden over het nieuw te stichten tijdschrift, Van Nu en Straks, waar de Bom de laatste levende vertegenwoordiger van was.

Hij rust hier thans op de zoom der Kalmthoutse heide, die hij mee heeft helpen redden tegen de speculateurs in grondbezit, als een der schoonste landschappen van de vadergrond. Hier moet elk jaar een krans van bloeiende purpere erica worden neergelegd door het dankbaar nageslacht.