Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1953

[p. 171]

Toponymie en homonymie
Door Prof. Dr. A. Carnoy
Lid der Academie.

In de omgangstaal is homonymie zeker de bron van misverstand. Maar zij kan ook aanleiding geven tot plezierige woordspelingen. Dit is ook, in zekere mate, het geval voor de homonymie in de naamkunde: zij kan vergissingen tot gevolg hebben, maar ook eigenaardige gelijkenissen van namen, die nogal vermakelijk zijn. Het weze ons toegelaten enkele staaltjes daarvan in de Belgische naamkunde aan te halen.

Verscheiden personen in ons land heten Rome. Ze zijn gewoonweg afkomstig uit de verschillende gehuchten, (b.v. te Grandhan, Lahamaide) die deze naam droegen. Natuurlijk heeft dergelijk Rome met de Italiaanse stad niets gemeens. Het geldt hier een romanisatie voor Ndl. ruim: ‘ruimte’ op brede, onbebouwde gronden toegepast, net zoals spatium aanleiding gaf tot Spa en open tot Eupen.

Ik heb een Limburgs student gehad die America heette. Hij herinnerde zich niet, dat zijn voorouders ooit uit de Nieuwe Wereld waren overgekomen. En inderdaad is America in Limburg een gewone volksetymologische vervorming voor Emmerik (fr. Aimery), een bekend Germaanse anthroponiem.

De Babelom's werden niet aldus genoemd omdat hun zeden geleken op die welke door de Bijbel aan de stad Babylone worden toegeschreven. Neen, Babelom, een gehucht van Meldert (Brabant), betekent: ‘huis van Babila,’ een vleinaam uit het lalwoord Babo afgeleid (zoals Peppo > Peppila, Atto > Attila, enz.). Onder invloed van de Bijbel heeft men ook zeer lang Ninive geschreven voor Ninove, daar de oude Romeinse vorm voor deze naam Nineve was (uit nieuwen-ahwja ‘nieuwe drassige weide’). Zo schreef men ook eens Bethlem (b.v. in 1330) voor Bellem, dat eigenlijk voor belle-hem staat: ‘huis bij de omheining.’ Sinaai stelde men des te gemakkelijker gelijk met de berg Sinaï, daar de relikwiën van zijn patrones, Ste Catharina, uit het klooster op die berg afkom-

[p. 172]

stig zijn. Maar Lindemans heeft het onlangs waarschijnlijk gemaakt, dat het hier een samenstelling geldt uit aai ‘water’ en het woord zwijn (vroeger swin), dat nog in de benaming Zwijn te Knokke voortleeft.

Sichem, vroegere spelling van Zichem, maakte die plaatsnaam tot de gelijke van Sichem, een stad in Palestina, thans Naplouse genaamd. Het is echter bekend dat Zichem voor Sigen staat, en dit is een vleinaam voor Siegfried of Seger.

Daar wij ons nu toch in het Oosten bevinden, willen wij er de aandacht op vestigen, dat onze medeburgers die Damas heten, niet uit Syrië afkomstig zijn, maar wel uit Amas, een gehucht van Ocquier. Deze naam, vroeger Amarne, is interessant. Hij gaat zoals Mater in Vlaanderen, terug op Keltisch mátrona ‘riviergodin,’ waaruit ook de naam van de beroemde Franse Marne ontstaan is.

Er is ook in België een Bombaye, zoals in Indië. Tot in de XVIIe eeuw heette dit dorp van Overmaas Bolbeek: opborrelende beek. Waarschijnlijk heeft de naam van de Indische stad zijn invloed op die verrassende omvorming laten gelden.

Java ligt nog verder naar het Oosten, maar bevindt zich ook te Bas-Oha bij Hoei, waar de naam uit Javaing voortkomt: ‘huis van Gawo.’

Dat homonymie invloed uitoefent kan ook opgemaakt worden uit de Franse spelling voor onze Rode: ‘ontginning,’ die hun h (Rhode) kregen om reden van de overeenkomst met het eiland Rhode in de Aegäïsche zee.

Geen homonymie echter, maar Inguaeoonse invloed heeft in Meesen (W. Vl.) de n van de oudere vorm Mencina uitgestoten. De ontdekking van een aantal vormen met n dwingt ons namelijk van onze verklaring in Origines af te zien en Meesen te beschouwen als ‘huis van Maginso,’ een vleinaam met -so (cf. ons artikel in Album Verdeyen bl. 55-66). Maar dit verandert niets aan de zeer treffende homonymie, in 't Frans, tussen Messine W. Vl. en Messine in Sicilië.

Kanne, als men het, zoals vroeger, met C spelt, is een homoniem van de bevallige stad aan de Riviera (uit canna: ‘riet’), maar heeft in werkelijkheid zijn naam uit Kelt. caminus gekregen, zoals Kain en Chin bij Doornik en Kin-rooi bij Maaseik.

Te Oud-Heverlee bij Leuven heet een gehucht Praag, juist zoals de hoofdstad van Tsjecho-Slowakije. Deze heet Praha

[p. 173]

in het Tsjechisch, wat meestal aangezien wordt als betekenende ‘drempel, perron,’ omdat op dergelijke perrons rechtbanken zetelden, zoals bij ons op het z.g. mallum (waaruit de namen met - maal en Machelen). Maar ons Praag is geen stichting voor uitgedreven Tsjechen. Het ligt vlak bij de overgrote weiden van de Dijle en komt aldus uit pradig (uit lat. pratum), zoals vlaag: ‘platte grond,’ uit vladig en Ndl. graag uit gradig ‘gretig.’

Bazel, in 't land van Waas, gaat fier op zijn naam welke op die van een antieke en beroemde Zwitserse stad gelijkt. Maar terwijl deze, in feite, een koninklijke naam draagt (uit gr. basileia, door keizer Valentianus I gegeven), moet Bazel in Waas zich vergenoegen met de betekenis ‘woning op een kaal land’ (vroeger Barsele).

In Limburg is er een (St. Huibrechts)-Lille, juist geheten zoals de grote stad in Frans-Vlaanderen. Maar terwijl deze uit fr. l'île voortkomt [(Ndl. Rijssel voor ter ijssel (insula)], staat het Limburgs Lille voor lind-lo, zoals St. Pieterslille bij Turnhout, en Lillo bij Antwerpen (1170, Lindlo).

In Wallonië heeft men nog meer zulke toevallige homonymieën.

Men vindt er een Bordeau te Bousval (uit oud-Frans bordel ‘kajuit’) gelijkende op Bordeaux (Gironde) (vroeger Burdigala) - een Marseille te Fleurus uit markella: ‘klein grensgebied,’ een Genes te Hodister (uit Waals djène ‘geel’), homoniem van Gènes (Genua) uit gen-ava ‘stad aan de uitmonding.’

Jeneffe, in Haspengouw, (vroeger: Genèvre), kan eventueel niet alleen een homoniem voor Geneve zijn, maar ook een afleiding van dezelfde Keltische stam: genu ‘mond, uitmonding’ (> gen-ava, later verdietst tot gen-ahwjô).

Macon, bij Chimay, integendeel gaat terug op het Germaans anthroponiem Mascon, terwijl Mâcon, aan de Saône, teruggaat op Matiscon, een Keltische naam, waarin waarschijnlijk het woord matu: ‘goed’, vervat is.

Rennes, een kasteel te Hamoir, heeft waarschijnlijk zijn naam aan Waals rène: ‘rand, bergkam’ ontleend, terwijl de Rennes, in Brittannië, naar de naam van de stam der Redones: ‘strijders met de wagens’, werd genoemd.

Metz, een gehucht van Fontaine l'Evêque, is een fantastische spelling voor mès: ‘huis’ (lat. mansus), en heeft geen betrekking met Metz in Lotharingen (uit de naam der Mediomatrici ontstaan, d.w.z. ‘aan de rivier Matara wonende’).

[p. 174]

Embourg, bij Luik, (uit Frank, himp-burg: ‘burg op een heuvel’), heeft de naam die het verdient om reden van zijn ligging; maar, alhoewel in 't Frans op dezelfde manier uitgesproken als Hambourg (uit ham: ‘weide aan een rivierbocht’ en burg), heeft hij slechts het tweede gedeelte gemeen met de grote Duitse haven.

Dicht bij Brussel ligt het gehucht Lot. De naam lijkt geweldig op die van de Franse rivier Lot. Het is echter alleen schijn, daar men niet zolang geleden men Laakt zei in plaats van Lot, een dialectale vorm die het gewonnen heeft en die thans de zeer natuurlijke etymologie verduistert (laakt ‘groep van laken (plassen).’)

Vele Brusselaars hebben de ambitie van hun stad een klein Parijs te maken. Laten we hun dan toch de illusie ontnemen, dat de naam van onze Zenne (in 't Frans Senne uitgesproken) een navolging zou zijn van de Parijzer Seine. De etymologie van beide namen is twijfelachtig, maar de oudere vormen gelijken weinig op mekaar: Saina voor de Zenne, Sequana voor de Seine. Naar onze mening is het echter niet onmogelijk dat daarin een zelfde wortel: segu, sagu, vervat is. Inderdaad bij riviernamen is de homonymie dikwijls aan een similariteit van oorsprong te danken.

Hoe vreemd het ook op het eerste gezicht moge schijnen, er bestaat wel verwantschap tussen de Rhone van Chapelle-à-Wattines, of de Ronne van Ronse, met de grote Franse rivier Rhône. Al deze namen hebben als prototype Rodena, uit Kelt. rodanos ‘waterloop.’ Zo heette vroegertijds ook de Zwin, en daarom ook Aardenburg (vroeger Roden-burg).

Ook klinkt het niet zo dwaas onze kleine Gerondelle (bijrivier van de Eau Noire), zoals de Guéronde van Braffe, met de Franse Gironde gelijk te stellen. In beide gevallen gaat men namelijk uit van het bekende Keltische hydroniem garunna, garunda: ‘rivier met stenen.’

Ook de Orne, bijrivier van de Thil, heeft denzelfden naam als de veel grotere Franse Orne. Beide zijn uit Olna ontsproten, (wortel wel in ‘opwellen’).

De kleine Somme van Védrin komt voort uit sam-ina: ‘stille rivier,’ net zoals de Somme van Amiens.

De Aisne uit de Ardennen draagt dezelfde naam als de Franse Aisne, d.w.z. Axona uit *aps-onna, een Keltisch hydroniem.

Iedereen weet dat onze IJzer dezelfde naam draagt als de

[p. 175]

Franse Isère, uit het Keltisch Is-ara, verwant met het Sanskriets woord ishira: ‘levendig, kwik,’ Gr. hieros: ‘sterk,’ en waarschijnlijk met de naam van de Ioniërs (*isawones: ‘de frisse, onstuimige strijders’)⁽¹⁾.

Nismes, bij Mariembourg, draagt ook, in feite, dezelfde naam als de stad Nismes in Frankrijk (uit nem-auso-). Allebei werden gevormd uit dezelfde wortel: nem, die o.m. in Kelt. *nemeto: ‘bos, weide, rivierbocht’ steekt.

Zelfs kan ons Tems(ch)e, (uit Temsica voor tam-is-ica (fr. Tamise), dat eerst een riviernaam is geweest, met de Engelse Thames (Fr. Tamise) (vroeger: Tamesis) geïdentificeerd worden. Beide komen uit *tam-isa: ‘donker water’⁽²⁾.

Ook onder de plaatsnamen zijn er valse homoniemen van die aard. Keulen te Herent bij voorbeeld draagt wel degelijk dezelfde naam als Keulen aan de Rijn, omdat beide uit Lat. colonia voortspruiten.

Hul, naam van verschillende Vlaamse gehuchten, uit een woord hul (variante van hil), nu nog in de Westvlaamse dialecten in gebruik, is ongetwijfeld dezelfde naam als Hull in Engeland.

Grimby (= Op-Grimbie) is, zoals Eng. Grimsby, ‘huis van Grimo,’ alhoewel de uitgangen verschillend zijn. Het tweede gedeelte van Haken-dover is verwant met het Engels Dover. Beide komen namelijk uit Kelt. dubra ‘water.’

Bologne (te Habay-la-Neuve) is ook hetzelfde Keltische woord als Bologne (Italië) en Boulogne (Frankrijk), namelijk: bon-onia ‘pachthoeve.’

_* * _*

Een ander soort van homoniemen zijn de namen rechtstreeks en bewust aan andere steden ontleend. Van die aard zijn Belgrade bij Namen en Buda te Vilvoorde, die zo genoemd werden in verband met zegepralen over de Turken, Nazareth om godsdienstige redenen aan het Nieuw Testament ontleend, Milane (te

(1) Cfr. ons artikel in Antiquité Classique, bl. 5-15.

(2) Het is dezelfde naam als die van de Demer (tam-dra), die hem verdient, omdat zijn water door turf vertroebeld wordt, zodat verschillende bijrivieren van de Demer nu nog Zwarte Beek heten.

[p. 176]

Merkem) omdat, naar de traditie, aldaar een gesticht bestond van Melanese monniken⁽¹⁾.

Onlangs werd een voorstad van Leuven voor goed Matadi genaamd, omdat men er villa's aantreft, die min of meer aan de woningen der colonisten in Congo herinneren.

Te Froyennes bij Doornik heet een plaats thans Passy, omdat de broeders van Passy (bij Parijs) zich aldaar gevestigd hebben, uit Frankrijk verjaagd in de tijd van Minister Combes.

Dit overmaken van namen in herinnering aan een plaats die men verlaten heeft, of als toespeling op bekende steden uit onze tijden en zelfs uit de oudheid, heeft, zoals men weet, een kolossale uitbreiding genomen in de Nieuwe Wereld, waar de stichters van bewoonde plaatsen dolgraag aan het nieuwe dorp de naam gaven van hun geboorteplaats, als een daad van piëteit tegenover de landen, waar ze uit afkomstig waren. Het processus is trouwens oud en had ook in Europa plaats. Men denke b.v. aan de namen uit West-Duitsland, gedurende de Middeleeuwen, aan de nieuwe Duitse stichtingen ten Oosten van de Elbe gegeven. (B.v. Frankfurt aan de Oder). Hetzelfde heeft klaarblijkelijk plaats gehad in de tijd der Frankische nederzettingen, toen geijkte benamingen zoals Glabbeek, Mechelen, Waver, Moorsel, Stokkem, enz. zich overal verspreidden.

Met een hoedanigheidswoord of een suffix werden op dezelfde wijze namen gegeven aan kleine plaatsen, ter herinnering aan meer bekende oorden: Brugelette, Tongrinne, Quaedyper, Kwaadmechelen, Kwaadatrecht (= Kwatrecht), enz.

Een gelijkaardige methode werd bewust en bijna stelselmatig toegepast om een einde te maken aan de verwarring die zich noodzakelijk moest voordoen, aangezien het groot aantal van de Rode, Leeuw, Berg, - Sart, Mont, Kapelle, enz. Zo ontstonden: St-Genesius-Rode, Zoutleeuw, St-Agathe-Berchem, St-Jacobs-Kapelle, enz. die door de inwoners zelf van die plaatsen nog altijd Rode, Leeuw, Berchem, enz. zonder meer, worden genoemd, terwijl de mensen uit andere streken en de ambtelijke taal er zorgvuldig de bepaling aan toevoegen.

_* * _*

(1) Melane, rivier te Mechelen, integendeel, komt naar alle waarschijnlijkheid, uit mahlana, Latijnse afleiding van mahlina (Mechelen).

[p. 177]

Onder de gewone naamwoorden en in de gesproken taal heeft de homonymie begrijpelijkerwijze een grotere rol gespeeld dan in de naamkunde. Vele woorden werden bijvoorbeeld uitgestoten, omdat zij aanleiding gaven tot vergissingen of tot onaangename toespelingen. Dit kon slechts op kleine schaal onder de plaatsnamen hebben plaats gehad en is moeilijk te ontdekken. Wat in de toponymie zoals elders niet ongewoon is, is de verandering van namen onder invloed van woorden in de taal die er op geleken, en die van aard waren om aan zekere plaatsnamen een meer verstaanbare vorm te geven.

Dit verschijnsel is de Volksetymologie en is verschillend van de homonymie waarover in dit artikel spraak geweest is. (B.v. Grandbonpré voor Grimbon-pret ‘weide van Grimbold’ Grandmetz voor Geralmes [= Geraldimansus], Granville voor Gereinville - Grosfayt voor Gravelot-fayt, enz.).

Over dit zeer verspreid verschijnsel uit te weiden zou ons veel verder brengen dan het eigenlijk onderwerp van deze bescheiden mededeling het vereist.

Ons enig doel was een zekere classificering van de homoniemen in de plaatsnamen te schetsen en de aandacht te vestigen op een aantal gevallen onder deze homonymieën die ofwel vergissingen kunnen veroorzaken of ten minste de nieuwsgierigheid prikkelen. In zekere gevallen was het ook niet van belang ontbloot de historische of taalkundige oorsprong van verrassende identiteiten onder de plaatsnamen na te speuren.