Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1952

[p. 923]

Jan van Mussem II^(*)
Door Jan F. Vanderheyden
Lid van de Academie

In de eerste lezing die ik hier mocht houden, heb ik na mededeling van enkele nieuwe bio- en bibliographische bijzonderheden in verband met Jan van Mussem en zijn werk, er op gewezen

- dat het gevaarlijk is zijn lexicographische en litteraire opvattingen te scheiden, dat o.m. zijn zgn. purisme vastzit aan zijn gedachten in zake stijl, en

- dat Jan van Mussem in zijn taalkundige zowel als in zijn letterkundige ideeën een vertegenwoordiger is van de bent XVI^e eeuwse humanisten die zich met de studie van de volkstaal en van de literatuur in de volkstaal inlieten.

Hij is in dit opzicht schatplichtig niet alleen aan de oude klassieke theoretici maar ook aan de grote Nederlandse humanisten van de vorige generatie: o.m. Desiderius Erasmus.

Vandaag nu zou ik graag deze stelling even willen illustreren en trachten te bewijzen. Uit de opgedane bevindingen zal dan wellicht eens te meer het belang van Van Mussem's tractaat blijken.

De neerslag van Van Mussem's humanistische opvatting betreffende stijl en taal ligt vervat in de twee verwijten die hij de ‘ongheleerde dichters’ toestuurt, nl. dat zij menen dat ‘Rhetorycke’ is ‘te wesene een onverstandele rijminghe / oft een const van veel segghene / ende nyet van wel segghene’⁽¹⁾.

Wie dergelijke esthetische canons huldigde kon, volgens hem, geen waar dichter zijn, geen beoefenaar van de ‘edele Rhetorijcke.’

De hoofdkenmerken dus volgens hem van een echt dichtwerk, de bronnen van waar genot, waren: klaarheid (≷ onverstandele rijminghe) en soberheid (≷ veel segghene), bevattelijkheid en beheerstheid. Deze belijdenis is een uiting van zijn zucht alle

(*) Zie Verslagen en Mededelingen 1952, blz. 289-308.

(1) Rhetorica (1553) Aij^vo.

[p. 924]

strevingen in de kunstenaar een gave uiting te verzekeren: de harmonie, het evenwicht der krachten in het belang en betekenis gehecht aan vorm en gedachte, aan stof en geest te eerbiedigen.

Stijl moest zijn als een gang die u zonder horten en stoten zou leiden tot de kern van wat de schrijver bedoelde, tevens als een binnenhof van een zestiende-eeuws patriciërshuis waarin het volume van de besloten ruimte, de harmonie van lijnen en massa's van de het hof omvleugelende panden een indruk van echte degelijkheid en serene rust over u laten neerkomen.

Nu ligt het natuurlijk voor de hand dat deze grondstellingen betreffende de vorm van een litterair werk onmogelijk door een logisch denkend schrijver tot één enkel gebied kunnen beperkt worden, dat in dit geval, Van Mussem onmogelijk zijn opvattingen enkel en alleen op het plan van de zuiver litteraire theorie tot stijlfiguren en structuur van het woordkunstwerk kon omschrijven. Ten andere is het zelfs doenbaar stijlstudie van woordstudie te scheiden? Een innig organisch verband tussen Van Mussem's opvattingen op het gebied van de litteraire techniek en het gewone taalgebruik is dan ook vanzelfsprekend en het is dan ook natuurlijk dat de bron van zijn ideeën over taal, over het zuiver en juist woordgebruik veeleer in zijn humanistische litteraire scholing en vorming dient gezocht te worden.

Klaarheid, bevattelijkheid is dan ook het leitmotiv dat herhaaldelijk wordt opgenomen en uitgesponnen bij de behandeling van de bouw van het litterair werk - de rede en haar onderdelen.

Ook in zake woordgebruik.

Vermeden immers moet worden alles wat het ‘donckere / onverstandelijc ende twijfelachtich’ maakt⁽¹⁾. Dat verklaart zijn uitval tegen hen die deze grondregel uit het oog verliezen of niet kennen, de volgelingen van de ‘ongheleerde Rhetorijcke,’ die menen dat woordkunst ‘onverstandele rijminghe’ is⁽²⁾.

Klaarheid bij de uitdrukking stelt het beheersen van het taalinstrument voorop, nl. de grammatica, ‘dat is die const van een goede suyver tale’⁽³⁾.

(1) Rhetorica (1553) A [vij^vo].

(2) o.c. A ij^vo.

(3) o.c. A [vij^vo].

[p. 925]

Zo komt hij dan ook o.m. herhaaldelijk terug op de noodzakelijkheid van een juiste spelling⁽¹⁾.

Klaarheid vereist tevens het gebruik van het juist woord, van het juist Nederlands woord:

‘Altijts observerende dat die woorden goede beteekenesse hebben / wel accoorderende metter saken daer wij af spreken / gelijc datmen bequamelijck segghen soude / den couden winter / den lustelijcken Mey / Maria reyne / ootmoedich / ghestadich / Gods goetheyt / lancmoedichheyt / ghenadicheyt / also segt men seer onbequamelijc / Gods amandelen / Maria coluerich / den rustelijcken Mey / den snellen winter / ende dierghelijcke’⁽²⁾.

Klaarheid, gemakkelijke bevattelijkheid houdt eveneens in dat men oude woorden zou ‘schuwen,’ zoals b.v. het woordje ‘cume’ dat Van Mussem onder de ‘vreemde ende onbekende woorden’ rangschikt⁽³⁾.

Vreemde woorden kunnen eveneens verwarring stichten, bijzonder de nieuw gevormde, de weinig gebruikte:

‘Oec moetmen wachten van allen vreemden ongheuseerde / onverstandelijcken woorden / in dye welcke / metgaders oock in dye onbequaemheyt der woorden / dye ongheleerde dichters hedensdaechs so meesterlijc ontsinnen / dat si meer schijnen vreemde uutlantsche / wilde barbaren te wesen / dan ingheboren Vlaminghen / oft datsi als dese boose blijters een arragoensch oft ghemaecte tale spreken willen / die niemant dan si selve verstaen en soude’⁽⁴⁾.

Daarom schimpt hij ook op hen die ‘slachtende der Symmen oft Scymminkel ooc alsulcke vreemde onghehoorde termen spreken / ende nae huer eyghen fantasie nyeuwe versieren / weder die in usancie zijn oft niet’⁽⁵⁾.

Daarom ook critiseert hij het gebruik van ‘vele vreemde gheaffecteerde groote / eerlijcke woorden (also ons dunct) dye wij selve nyet en verstaen / oft niet geuseert en zijn / noch geensins ten propooste dienende’⁽⁶⁾.

(1) Rhetorica (1553) G 1^ro.

(2) o.c. C [v^vo] en C [vj^ro]. In de tekst leest men: zeg tmen.

(3) o.c. G 1.

(4) o.c. C [vi^ro].

(5) o.c. [Kiij^vo].

(6) o.c. [Kiij^vo].

[p. 926]

In zijn ageren tegen deze voor de helderheid en bevattelijkheid van het litterair werk gevaarlijke elementen is Van Mussem nochtans bezadigd, in deze zin dat hij niet tegen alle nieuwigheden tegen alle ontleningen als dusdanig gekant is. Snellaert wees reeds op deze gematigde toon.

De verklaring hiervan ligt in zijn humanistische scholing, in zijn klassieke bronnen en voorbeelden te zoeken. De hang naar evenwicht, inzicht in de noodzakelijkheid van de harmonie der krachten speelt hier een rol, meer concreet nog: de leer van zijn klassieke leermeesters.

Want, citeert men als typische uiting van zijn gematigd purisme zijn raad de vreemde woorden ‘altijts in goeder beteekenesse / in bequamen plaetsen / voor bequame persoonen / ende met grooter discretie’⁽¹⁾ te gebruiken, dan hoort men daarin toch een echo van de suggestie betreffend een passend gebruik inzake stijlfiguren door Quintilianus: ‘sed ne eae quidem, quae recte fiunt densandae sunt nimis... Sciendum vero imprimis, quid quisque in orando postulet locus, quid persona, quid tempus’⁽²⁾.

Soberheid immers is een tweede stijlqualiteit. Kunst is niet de ‘const van veel te segghene’ maar zich te beheersen, mate te houden.

Wanneer dan Van Mussem het gebruik van stijl- en woordfiguren behandelt, weerklinkt herhaaldelijk de raad ze enkel ‘ten propooste’, nooit ‘boven maten’⁽³⁾ aan te wenden. Dit doende verwoordt hij eenvoudig wat in de Ad Herennium⁽⁴⁾ en in Quintilianus⁽⁵⁾, herhaaldelijk wordt beklemtoond.

(1) Rhetorica (1553) K iiij.

(2) Quintilianus: Oratoriae Institutiones. Lib. IX, 3.

(3) Rhetorica (1553). Hiij.

(4) Quare, quae sunt ampla atque pulchra, diu placere possunt; quae lepida et concinna, cito satietate adficiunt aurium sensum fastidiosissimum. Quomodo igitur, si crebro his generibus utemur, puerili videmur elocutione delectari, item, si raro interseremus has exornationes et in causa tota varie dispergemus, commode luminibus distinctis inlustrabimus orationem. M.T. Cicero: Ad Herennium. Ed. F. Marx. Lipsiae, 1923. (Lib. IV, 23).

(5) Oratoriae institutiones. Lib. IX.3. ‘... Ego illud de iis etiam, quae vere sunt, adjiciam breviter, sicut ornent orationem opportune positae, ita ineptissimas esse, quum immodice petantur: sunt, qui neglecto rerum pondere, et viribus sententiarum, si vel inaniaverba in hos modos depravarunt, summos se judicent artifices, ideoque non desinant eas nectere: quas sine substantia sectari tam est ridiculum, quam quaerere habitum gestumque sine corpore. Sed ne eae quidem, quae recte fiunt, densandae sunt nimis: ...’ (ed. M. Nisard, Paris, 1865, p. 349). - Cfr. ook. Lib. VIII. 3 over het gebruik van oude woorden ‘sed utendum modo, nec ex ultimis tenebris repetenda’ (ed. M. Nisard. Paris, 1865 p. 289. - Of Lib. I, 6: over hetzelfde: ‘Sed opus est modo, ut neque crebra sint haec, neque manifesta, quia nihil est odiosius affectatione,’ (ed. M. Nisard. Paris, 1865, p. 31). Over de uitgave bezorgd door H.E. Butler heb ik niet kunnen beschikken.

[p. 927]

Klanknabootsende woorden zijn vaak nuttig in te schakelen elementen:

‘Somtijts worden daer woorden ghemaect / naer den voys oft gheluyt / als kakelen / croggelen / buerlen / pijpen / alsoo segghen wij dat tgheschot afgaet / tijf / taf / touf / die tegeldeckers / dijckeren / dakeren / die dronckaerts / swijueren / sweueren / hateren / tateren / maer dit moet selden geschieden / anders souden dye nyeuwe woorden verdrietelijck worden om te hooren’⁽¹⁾.

Dat sobere in de inkleding sloot geen elegantie, geen zwier uit, integendeel! Hij - Van Mussem - verlustigt zich in het uitstallen van haast alle gekende classieke vakmanschappelijke knepen - woord- en stijlfiguren - om het werk - ‘in dichte / rijm of prose’ - op te sieren, maar het gebruik er van moest er op gericht worden de gedachte op een aantrekkelijke, doch juiste en klare wijze weer te geven.

Is het nastreven van klaarheid en soberheid de grondpijler van Van Mussem's stijlleer, dezelfde betrachting levert dus de verklaring van zijn houding in zake woordgebruik.

Daarom zette hij zich schrap niet alleen tegen het onjuist gebruik van ‘uutlandsche’ woorden, maar evenzeer tegen verouderde, weinig gebruikte, geaffecteerde termen of het onzuiver gebruik van het Nederlands woord.

Daarom ook paste hij in zake woordgebruik net zoals op het gebied van stijlleer de gulden regel toe: alles met mate.

Alles bij het schrijven - bouw en opzet van het geheel, stijlfiguren, woordfiguren - ook het woord in se - moest afgestemd worden op hetzelfde doel: een klare, sobere en meteen schone vorm voor de gedachte en gevoel te leveren.

Dat was de Westerse humanist die hier sprak, de humanist wiens stem zich ook elders voor hetzelfde ideaal verhief. Inderdaad, in 1553, in hetzelfde jaar dat Van Mussem zijn tractaatje uitgaf, verscheen er te Londen bij Richard Grafton ‘The Arte

(1) Rhetorica (1533) [Hij^vo].

[p. 928]

of Rhetorique for the use of all such as are studious of eloquence, set forthe in Englishe by Thomas Wilson’⁽¹⁾.

Dit werk verschilt in opzicht van bouw en stoffering van Van Mussem's stuk, maar de opvattingen in zake taal en stijl hier gehuldigd zijn practisch dezelfde. Wilson ook zet zich schrap tegen het overdreven invoeren van nieuwe woorden van Latijnse oorsprong; hij kwam op tegen het opnieuw in gebruik willen brengen of het halsstarrig behouden van verouderde woorden; hij ageerde tegen het gebruik van geaffecteerde woorden elders ‘geschuymd.’

Typerend tevens is dat Wilson in zijn strijd op deze drie fronten net zoals deze waarin Van Mussem gewikkeld was, hij, de antiroomse Engelse staatsman evenmin als de Vlaamse kapelaan in overdrijving valt, dat zij beiden als ruimdenkende en evenwichtige geesten - doordesemd van de humanistische leer - in wel bepaalde gevallen de lijn kunnen trekken en in zake woordgebruik het gezond verstand, het gebruik en de verstaanbaarheid recht laten wedervaren. De door beiden aanvaarde criteria voor het al of niet aanvaarden van vreemde woorden b.v. onder bepaalde omstandigheden worden op haast dezelfde manier geformuleerd⁽²⁾.

_* * _*

(1) Cfr. de heruitgave van dit werk: Wilson's Arte of Rhetorique. 1560. ed. by G.H. Mair. Oxford, Clarendon Press, 1909.

(2) ‘Now whereas wordes be receiued, aswell Greeke as Latine, to set forth our meaning in the English tongue, either for lacke of store, or els because we would enrich the language: it is well doen to vse them, and no man therein can be charged for any affectation, when all other are agreed to followe the same waie. There is no man agreeued when he heareth (Letters Patents) and yet Patentes is Latine, and signifieth open to all men. The Communion is a fellowship, or a comming together, rather Latin then English: the kings prerogatiue declareth his power roiall aboue al other, and yet I know no man greeued for these termes, being vsed in their place, nor yet any one suspected for affectation, when such generall wordes are spoken. The folie is espied, when either we will vse such wordes as fewe men doe vse, or vse them out of place, when an other might serue much better.’ (Wilson's Arte of Rhetorique 1560. Ed. by G.H. Mair. Oxford, Clarendon Press, 1909, p. 165).

[p. 929]

Natuurlijk rijst nu de vraag op: waar haalde Van Mussem deze opvattingen inzake stijl en meteen woordgebruik vandaan? Waar liep hij ter schole?

Het antwoord is: bij de classieke theoretici, dat ligt voor de hand; ook echter bij onze vijftiende- en zestiende eeuwse humanisten.

Het zou hier nu passen uit te weiden over zijn bronnen en over de wijze waarop hij deze aangewend heeft. De grondige rechtmatig te verwachten behandeling van dit vraagstuk kan later wellicht voorgelegd worden. Enkele aanduidingen mogen hier voorlopig volstaan.

Van Mussem zelf vermeldt op zijn titelblad dat hij ‘ghenomen’ heeft ‘uut die oude vermaerdtste Rhetorisienen ende Orateuren’ en hij vernoemt ‘Cicero, Quintilianus’ en voegt daar dan het minder verkwikkelijk toemaatje aan toe ‘ende meer andere.’ Ietwat verder in zijn programmatische titel luidt het dan ‘overghestelt uut den Latijne in gemeender Vlaemscher spraken.’

Een bijna gelijkluidende formulering komt voor in de ingekorte titel herhaald na het voorwoord ‘Tot den goetwillighen Leser’⁽¹⁾.

Van Cicero bezit men verschillende verhandelingen over de welsprekendheid: zijn ‘Orator,’ zijn ‘De Oratore,’ zijn ‘De Inventione.’ De eerste twee werden weinig in de Middeleeuwen of zelfs later gebruikt; de ‘De Inventione’ daarentegen was een zeer verspreid handboek, evenals de ‘Ad Herennium’ dat in de middeleeuwen algemeen als een tractaat van Cicero beschouwd werd. Joseph Justus Scaliger, senior was de eerste om Cicero's auteurschap in twijfel te trekken, maar deze houding wordt thans niet door elkeen bijgetreden. Dat Van Mussem Cicero als de maker er van zou beschouwd hebben mag ons niet verwonderen, te meer daar zijn geliefd auteur, Quintilianus, hem hierin voorging.

Van de ‘Ad Herennium’ werd in elk geval door Van Mussem een ruim gebruik gemaakt⁽²⁾.

(1) RHETORICA in Vlaemsche / ghenomen ende ghecolligiert wt dye oude vermaertste oratueren ende Rhetorisienen. Als Cicero / Quintilianus / ende meer andere. Ouerghestelt wt den Latijne in ghemeender duytscher talen. (A [vj^ro].)

(2) Cfr. infra.

[p. 930]

Quintilianus - die Erasmus ‘Rhetorum omnium diligentissimus’ noemde⁽¹⁾ - is Van Mussem's tweede erkende bron. Hier worden de twaalf boeken van de ‘Oratoria institutio’ door M. Fabius Quintilianus bedoeld.

Inderdaad in Van Mussem's voorrede ‘Tot den goetwillighen Leser’ ontmoeten wij reeds een paar passages die uit dit werk geput werden. Het betoog over het nut en de noodzakelijkheid van de ‘onvolprijselijcke const van wel segghene’⁽²⁾ werd aan Quintilianus ontleend.

Anders hoe hadden die eerste stichters der steden / den ruyden ongheleerden volcke moghen persuaderen / om over een te dragene? Om een sonderlinghe volck te wesene? ende om den wetten te obedierene / ten hadde geweest duer een sonderlinghe const ende cracht van wel seggene?^(3)

Equidem nec urbium conditores reor aliter effecturos fuisse, ut vaga illa multitudo coiret in populos, nisi docta voce commota; nec legum repertores sine summa vi orandi consecutos ut se ipsi homines ad servitutem juris astringerent^(4).

Het naast elkander leggen van een andere passus is even sprekend.

(1) Des. Erasmus: De ratione concionandi libri quatuor. Antverpiae, 1539.

(2) Rhetorica (1553) Aiij.

(3) Rhetorica (1553) Aiij.

(4) Quintilianus: Oratoria Institutio. Lib. c. II, 16. (ed. Nisard. Paris, 1865, p. 75).

[p. 931]

Aiii) Maer mi dunct dat ic nu hore van eenige waenwijse menschen die dese edele const seer misprijsen / seggende doe duer die const van wel segghene dicwils die quade menschen gerechtveerdighet werden / die goede ghecondemneert / veel beroerten ende oorloghen verwect. En dat si nyeuwers toe bequamere es / dan om een quade cause goet te makene / oft een goede quaet. Daeromme sullen wij oock die selve schouwen. Wat hoor ick? Sullen wij ook nu nyet meer eeten noch drincken / want sommighe menschen daer af sieck gheworden zijn? Noch in gheen huysen woonen / want si somtijts oock dye inwoonders doot vallen? Noch ooc gheen messen smeden / om dat dye moorders de selve misbruycken? Wie esser hi en weet seer wel / datmen een goede sake ooc welc qualijc gebruycken mach? Vier ende water moghen oock misbruyct worden / sonder die welcke wij nochtans niet leven en moghen^(1).

Eloquentiam esse, quae poenis eripiat scelestos; cujus fraude damnentur interim boni; consilia ducantur in pejus; nec seditiones modo turbaeque populares, sed bella etiam inexpiabilia excitentur; cujus denique tum maximus sit usus, quum pro falsis contra veritatem valet. Nam et Socrati objiciunt comici, docere eum, quomodo pejorem causam meliorem faciat... Cibos aspernemur, attulerunt saepe valetudinis causas; nunquam tecta subeamus, super habitantes aliquando procumbunt; non fabricetur militi gladius, potest uti eodem ferro latro. Quis nescit ignes, aquas, sine quibus nulla sit vita, et, ne terrenis, immorer, Solem Lunamque, praecipua siderum, aliquando etiam nocere^(2).

(1) Rhetorica (1535) Aiiij.

(2) Quintilianus: Oratoria Institutio. Lib. II, C. 16 (ed. M. Nisard. Paris, 1865. p. 74-75).

[p. 932]

Av Voorwaer God die Schepper alder dinghen en heeft den mensche gheen meerder onderscheet ghegeven / vanden anderen stommen dieren / dan die const van sprekene. Want wij sien veel andere dieren / veel grooter / veel stercker / veel sneller / dan die mensche. Sy connen in corten tijt / ende sonder van yemandt gheleert te wesene / gaen swemmen / eeten / vlieghen / si zijn van selfs ghecleet / ende oock ghewapent. Si bejaghen hem lichtelijck den cost / daer de menschen so vele labuers om doen. Ooch konnen si haer holen ende nesten maken / huer jonghen opvoeden / huer spijse tegen den winter vergaderen. Bovendien doen si noch sommige saken / den menschen niet mogelijc om na te volgen / als was ende honich te maken / so dat vele van sulcken saken duer eenich verstant ende redene schijnen te geschieden. Maer want si die tselve doen / niet spreken en connen / daerom worden si stomme ende onredelike dieren geheeten. Men siet ooc de menschen die stom zijn wat mach hemlieden dat redelijc verstant so vele helpen? Hebben wij dan van God niet beters dan die sprake ontfanghen hoe mach ons eer-

Et hercle deus ille princeps, parens rerum, fabricatorque mundi, nullo magis hominem separavit a caeteris, quae quidem mortalia essent, animalibus, quam dicendi facultate. Nam corpora quidem magnitudine, viribus, firmitate, patientia, velocitate praestantiora in illis mutis videmus; eadem minus egere acquisitae extrinsecus opis: nam et ingredi citius, et pasci, et tranare aquas, citra docentem, natura ipsa sciunt. Et pleraque contra frigus ex suo corpore vestiuntur, et arma iis ingenita quaedam, et ex obvio fere victus, circa quae omnia multus hominibuslabor est; rationem igitur nobis praecipuam dedit, ejusque nos socios esse cum diis inmortalibus voluit. Sed ipsa ratio neque tam nos juvaret, neque tam esset in nobis manifesta, nisi, quae concepissemus mente promere etiam loquendo possemus, quod magis deesse caeteris animalibus, quam intellectum et cogitationem quamdam, videmus. Nam et moliri cubilia, et nidos texere, et educare foetus, et excludere, quin etiam reponere in hiemem alimenta, opera quaedam nobis inimitabilia, qualia sunt cerarum et mellis, efficere, nonnullius for-

[p. 933]

lijcker sake gebueren / dan daer in den menschen te boven gane / daer die menschen den anderen dieren in te boven gaen? Ic late varen hoe oorboorlijc dattet es / duer dat welseggene / zijn vrienden te beschuddene / een wet te beradene / een volc oft heyrscare / daermen wil te leedene. Ist ooc niet een schoon sake uutden selven verstande / ende woorden die alle menschen int gemeene gebruycken / so vele prijs ende eere te vercrijgene / dat ghi schijnet niet alleenlijc te spreken ende segghene / maer te blexemen ende te donderen?^(1)

tasse rationis est, sed quia carent sermone, quae id faciunt, muta atque irrationalia vocantur. Denique homines, quibus negata vox est, quantulum adjuvat animus ille caelestis? Quare si nihil a diis oratione melius accepimus, quid tam dignum cultu ac labore ducamus, aut in quo malimus praestare hominibus, quam quo ipsi homines caeteris animalibus praestant? Eo quidem magis, quod nulla in parte plenius labor gratiam refert... Nam ut omittam, defendere amicos, regere consiliis senatum, populum, exercitum in quae velit ducere, quam sit utile, conveniatque bono vero; nonne pulchrum vel hoc ipsum est, ex communi intellectu, verbisque, quibus utuntur omnes, tantum assequi laudis et gloriae, ut non loqui et orare, sed, quod, Pericli contigit, fulgurare ac tonare videaris?^(2)

Zijn de ‘Ad Herennium’ en de ‘Oratoria Institutio’ twee geschriften die Van Mussem ter hand heeft genomen, toch ligt het voor de hand dat zijn ‘Rhetorica’ geen doorlopende getrouwe en volledige vertaling van deze twee Latijnse handleidingen kan zijn. De betrekkelijk geringe omvang, ook de vorm wijzen onmid-

(1) Rhetorica (1553) A [viiii^vo.]

(2) Quintilianus: Oratoria Institutio. Lib. II, C. 16, (ed. M. Nisard. Paris, 1865, p. 75/76).

[p. 934]

dellijk op een bewerking. Jan van Mussem zelf gebruikt ten andere de termen ‘uutghenonem’ ‘ghenomen ende ghecolligiert.’ Hij heeft uit deze werken geput, en zijn stuk is dan ook een verzameling van excerpten, nu eens woordelijk overgenomen dan weer eens gewijzigd, d.i. vrij aangepast aan zijn publiek, en alzo soms ingekort dan weer uitgesponnen, zodanig dat het werk een mozaiek vormt die nochtans een zekere eenheid vertoont.

De toon wijkt ook van deze van zijn voorgangers af.

Quintilianus in zijn Oratoria Institutio is vaak polemisch: hij geeft soms een overzicht en critiek van de opvattingen van oudere schrijvers en tijdgenoten om zijn eigen theorie scherper te kunnen belichten en beter te verdedigen. Van Mussem is meer doctrinair; hij bevestigt gewoonlijk zonder meer. In zijn voorrede ‘Tot den goetwillighen Leser’ voelt men echter zekere bewogenheid aan, daar waar hij ter verdediging van de ‘Rhetorica’ betoogt, maar zelfs hier volgt hij - zoals uit de zoëven afgedrukte passages blijkt - zijn leermeester, Quintilianus.

Persoonlijker en spontaner is wel het gevoel dat zindert in de zinnen waar hij de grootheid van Vlaanderen onderlijnt⁽¹⁾, de deugdelijkheid van het Nederlands betoogt⁽²⁾. En voornamelijk daar waar hij herhaaldelijk uitvalt tegen de ‘ongheleerde Rhetorisienen’ en hun practijken⁽³⁾.

Het algemeen opzet van zijn handboek is ten andere ook van hem, en in de bewerking van bepaalde onderdelen is hij bewust van zijn bronnen afgeweken.

Soms kort Van Mussem in⁽⁴⁾.

Hij schrijft voor een Vlaams publiek: en Latijnse en Griekse plaatsnamen worden Vlaamse namen.

Et ne bis aut saepius idem dicamus, cavendum est; etiam ne quid, novissime [id] quod [supra] diximus, decriceps dicamus, hoc modo:

(1) Rhetorica (1553) fol. Aij.

(2) o.c.: fol. [Aij^vo].

(3) o.c.: fol. [Aij^vo]; Gii; [Kiij^vo]; [Kiij^vo].

(4) De behandeling b.v. van de Descriptio: Gvij^vo, Gviij en Ad Herennium Lib IV (ed. F. Marx, p. 165), of van de Divisio: Gviij en Ad Herennium Lib. IV (ed. F. Marx, p. 167). Idem de behandeling van de Transitio in de Correctio waar hij maar een van de talrijke voorbeelden in Cicero overneemt.

[p. 935]

 

Athenis Megaram vesperi advenit Simo:

 

Ubi advenit Megaram, insidias fecit virgini:

 

Insidias postquam fecit, vim in loco adtulit⁽¹⁾.

Bij Van Mussem wordt dat:

Datmen ooc niet weder en weder en segge / dat eens gheseyt es / noch verhale dat laetst verhaelt was in deser manieren. Als ic dat besief / ic ben te Ghendt ghecomen / als ic te Ghendt ghecomen ben / ic hebbe mijn partije daer ghevonden / als ick mijn partije daer ghevonden hebbe. Wij maecten appointement⁽²⁾.

Zelfs de Leye loopt door zijn werk: waar hij het door Cicero aangeklaagde ‘concussus consonnantium,’ geïllustreerd door ‘O. Tite, Tute, Tatei, tibi tanta, tyranna, listi,’⁽³⁾ eveneens wraakt, haalt hij, Van Mussem, als voorbeeld aan: ‘Lieven leedde leyskins lancx die Leye’⁽⁴⁾.

Ook de Kasselberg duikt hier op: waar Van Mussem een bepaalde stijlfiguur behandelt, geeft hij als voorbeeld: ‘Ick hebbe over den grooten molhoop ghegaen... dats over den Casselberch ghegaen’⁽⁵⁾.

De bewerking gaat echter verder dan een eenvoudige localisering. Van Mussem schrijft ook - zoniet vooral - voor de ‘jongheren.’ Hij komt hier herhaaldelijk op terug⁽⁶⁾. Dit verklaart wellicht waarom hij sommige voorbeelden uit zijn heidense bron, o.m. Ad Herennium, ‘ad usum delphinorum’ ook bewerkt, de zoëven geciteerde passus illustreert dit onbetwistbaar...⁽⁷⁾. Ten andere een zekere moraliserende inslag is

(1) M. Tullius Cicero: Ad Herennium... recensiut Marx. Lipsiae, 1925, p. 11. (Lib. I, 14).

(2) Rhetorica (1553) fol. [Bviij^vo].

(3) M.T. Cicero: Ad Herennium Lib. IV (ed. F. Marx, p. 124).

(4) Rhetorica (1553). Fol. Gi.

(5) Rhetorica (1553) fol. [Hiiij^vo]. Voor het belang van de Kasselberg in het landschap cf. A. Mabille de Poncheville: Le Mont Cassel et le Maréchal Foch, p. 29-32 in: Bulletin du Comité Flamand. T. X (1933). ‘Là, dit un dicton centenaire, on peut voir cinq royaumes: celui de France et celui de Belgique, celui d'Angleterre et celui de Hollande; enfin, au dessus des nuées dans le ciel bas, le royaume de Dieu’ (p. 30).

(6) Rhetorica (1553). Avij^vo; Fviij^vo.

(7) Cf. supra. M. Tullens Cicero: Ad Herennium. Lib. I, 14. (ed. F. Marx, Lipsiae, 1925, p. 11).

[p. 936]

niet te ontkennen, o.m. waar hij herhaaldelijk over de dronkenschap handelt⁽¹⁾, een ondeugd die in de zestiende eeuwse humanistische geschriften herhaaldelijk gehekeld werd⁽²⁾. Dit thema schijnt hem bijzonder aan te trekken: behandelt hij het gebruik van de ‘Onomatopiea’ dan komt zijn eigen gevonden en lang uitgesponnen voorbeeld van de dronkaards, die ‘swijueren, sweueren, hateren / tateren’⁽³⁾.

Op andere plaatsen weer volgt hij zijn meesters op de voet⁽⁴⁾. Ten bewijze worden hier in voetnota naar slechts enkele van de talrijke voorbeelden verwezen. Ik ben er van overtuigd dat een meer systematisch opgezet onderzoek hier heel wat meer aan het licht zou brengen.

_* * _*

Meer belangwekkend, met het oog op het voorgaande, is o.i. echter te kunnen bewijzen dat Van Mussem in zijn stuk buiten zijn blijken van goedwillig involgen van de meesters van de antieke leer als een Cicero, als een Quintilianus, ook bij de grootmeesters van het humanisme bij ons in de leer is geweest.

O.i. staat het inderdaad vast dat onder de ‘meer andere’ ‘orateuren’ - op wie Van Mussem een toespeling maakt - o.m. Des. Erasmus moet gezocht worden.

De allusie op ‘een seer geleert man in die Rhetorica’ die ‘hier voortijts’ over het onderwerp zou gehandeld hebben⁽⁵⁾; meer nog het feit dat o.m. de geschiedenis van de Engelse litteraire

(1) Rhetorica (1553): Bi; [Hij^vo]; [Hiij^vo]; Giii.

(2) Cfr. J. Lud. Vives in zijn Colloquia alioqui latinae linguae Exercitatio. Florentiae, 1568 waarin hij, evenals Van Mussem de nadruk legt op de nadelige inwerking van de dronkenschap op het geheugen. ‘Post ebrietam vero cruditas, debilitatio nervorum paralyses, arthretici cruciatus gravedo capitis et corporis totius, hebetatio sensuum omnium, memoria extinguitur, ingenii acies retunditur: unde stupor in tota mente, et ad intelligendum sapiendumque et od eloquendum’ en in margine: ‘unde illud vinum memoriae mors’ (p. 90).

(3) Rhetorica (1553) fol. [Hij^vo].

(4) Voor de Ad Herennium nog b.v. Lib. II (ed. F. Marx p. 52) en van Mussem [Jv^vo] - [Jvj] of ook de behandeling van de Parabola [Hiij^vo] en Hiiij in Van Mussem en Ad Herennium Lib. IV (ed. F. Marx, p. 177-178). - Voor Quintilianus (ed. M. Nisard, p. 11 ≷ Van Mussem Aviij; p. 15-16 ≷ ]Bv^vo[; p. 17 ≷ [Bvj]; p. 96 ≷ Bij; p. 184-185 ≷ [Gvij^vo] - [Gviij]; p. 140-143 ≷ [Gviij] - [Gviij^vo]; p. 161 ≷ [Gv]; p. 165-166 ≷ [Gvi^vo].

(5) A[viiij^ro].

[p. 937]

critiek en taalstudie in de XVI^e eeuw de grote invloed van Erasmus uitwijst, hadden mij aangezet de jacht op dat enorm jachtterrein dat Erasmus' werk is, te openen.

Tot hiertoe is mij nu gebleken dat ganse bladzijden in Van Mussem's leerboek vertaald werden uit Erasmus; zo b.v. brokken uit een modelbrief die voorkomt in ‘De conscribendis epistolis’; en dat was niet het enige werk van de Rotterdammer dat Van Mussem gebruikt heeft.

Onbetwistbaar is het gebruik door Jan van Mussem gemaakt van het tractaatje door Erasmus over het briefschrijven opgesteld. En kenschetsend is wel⁽¹⁾ dat hij, Van Mussem, het thema van de voortreffelijkheid van de gehuwde staat als een dankbaar en typisch onderwerp ter behandeling voorhoudt.

Het aanprijzen van de gehuwde staat als een bedekte aanval tegen het celebaat zoals dat door sommigen opgevat en beleefd werd was immers een ander geliefd onderwerp in de 16^e eeuw.

Denkelijk heeft de schrijver voorzien dat dit model van betoog door sommigen niet met ongemengde gevoelens zou gelezen worden en heeft hij daarom in margine van fol. Cvj^vo en Cvij de volgende randnota doen drukken, bij de beginparagrafen van het stuk, ‘Van die tweede maniere van Causen / di gheheeten wordt beraedtsaem’: ‘Deliberativum genus. Dit exempele wordt hier gestelt niet datmen den huweliken staet verheffen wilt boven den maechdeliken staet / want dat waer tegen die schrift / tonen Corin. int vijfste cap. ende meer andere / mer alleen om te betonen hoe datmen in genere deliberativo datmen inder causen heet beraedtsaem zoude procideren / want inder selversaken mocht men ooc een exempel vanden maechdeliken staet stellen ende inder selver manieren procideren.’

Als bewijs van de overeenkomst van Van Mussem's stuk en Erasmus' uiteenzetting volgen hier een paar passages in paralleldruk:

(1) Cf. E. De Bruyne: Geschiedenis van de Aesthetica. De Renaissance. Antwerpen, 1951, p. 13.

[p. 938]

Dij	col. 416
Christus en heeft selve den houwelijcken staet niet aenghenomen noch ghebruyct... In Christo zijn veel saken die wij meer verwonderen dan achtervolghen moghen. Hi es ontfanghen sonder vadere / hi es geboren sonder doluer oft hindere van zijnder moedere. Hi es verresen met ghesloten grave / ende heeft veel meer andere saken ghedaen / dye welcke boven der natueren zijn.	Cur igitur ipse a conjugio abstinuit?
	Quasi vero non plurima sint in Christo, quae mirari potius quam imitari debeamus, sine patre natus, sine parentis dolore processit, clauso monumento prodiit. Quid in eo non supra naturam? Sint haec illi propria.
Maer wij onder die wet der natueren levende / wat vermogen wij boven de natuere voorder dan ons van God ghegeven es?	Nos intra naturae legem viventes, suspiciamus illa, quae supra naturam sunt quae pro modulo proprio nostros sunt: puae pro modulo nostro sunt, aemulemur.
Christus es van een maecht gheboren. Tes waer maer van een ghehuwede maecht. Een moedere ende maecht / die betaemde God wel / maer	Sed è virgine nasci voluit. E virgine quidem, sed conjugata. Virgo Mater, Deum decebat: conjugata, nobis quid esset agendum significavit...
Dij^vo
dat si ghehuwet was / daerbi wort ons betoocht wat ons lieden betaemt. Hoe soude Christus den huwelijcken staet meer moghen eeren en prijsen dan dat hi om te betooghen zijn ontsprekelijcke ende eewighe liefde / die hi tot zijn gheloovige ghemeynte draghende es: hem selven noempt den Bruydegom / ende zijn ghemeynte	Qui magis conjugalem societatem potuit commendare, quam quod arcanam illam, et angelicis quoque mentibus stupendam, divinae naturae cum humano corpore animaque conjunctionem: quod ineffabile illum et aeternum in ecclesiam suam amorem de-

[p. 939]

die Bruyt? duer die onbegrijpelike versaminghe der Goddelijcker natueren metter men schelicker natueren / twelcke allen menscheliken ende inghelschen verstande te boven gaet.	clarare volens, se sponsum illius, illam sponsam suam appellat?
Dit sacrament des huwelicx (spreect Paulus) es wonderlijcke groot in Christo ende zijnre ghemeente. Waer onder den hemel heyligher oft weerdigher versaminghe ende verbondt / dan het huwelic / Christus ende sinen heylighen dienaer sinte Pauwels souden daer af comparatie of ghelijckenesse ghenomen hebben.	Magnum, inquit Paulus, matrimonii sacramentum est, in Christo, et in ecclesia. Si qua fuisset in rerum natura sanctior copula: si quod foedus religiosius, quam conjugium, profecto ab eo sumpta fuisset imago.
Dij	col. 419
Ten anderen die apostolen hebben ooc meest ongehuwet gheweest / boven dien si hebben ooc gheraden datmen onghehuwet blijven soude...	...Sed Apostolorum te institutum delectat, qui et ipsi caelibatum sunt secuti, et alios ad id vitae genus sunt cohortati, Imitentur sane Apostolos viri Apostolici, quorum cum sit muneris, et docere, et instituere plebem, non queunt simul et gregi, et uxori satisfacere. Quamquam et Apostolis aliquot uxores fuisse constat. Episcopis coelibatum concedamus. Quid tu Apostolicum institutum sequeris ab Apostolico munere longe alienissimus, homo nimirum et profanus, et privatus? Illis hoc venie datum est, ut vacent a conjugii munere, quo magi
Dij^vo
Nu ten anderen aengaende den Apostolen het blijct wel dat sommighe van hem lieden ghehuwet hebben gheweest / ende hebben goede eerbaere kinderen gehadt. Niet tegenstaende nochtans / dat alsdan ter tijt wel seer goet ende nootsakelick was / dat si dye dwoordt Gods prekende waren onghehouwet wesen souden. Om dies wille dat si van deen lant in dandere reysen

[p. 940]

moesten / ende aen alle siden vervolcht / verjaecht ende gedoot waren. Nu es den tijt verandert. Maer nopende den predicanten des goddelijcken woorts wat gaet u dat aen / die ongeleert zijt / ende geheel totter werelt ghenegen? laet die gheestelike personen die hem alleenlick met goddelike saken on-	vacarent copiosiorem prolem Christo gignere. Sit illud sacerdotum ac monachorum privilegium, quod apparet in Essenorum institutum successisse. Tui status alia ratio est. At ipse Christus, inquies, beatos pronunciavit, qui sese castrarunt ob regnum Dei. Non rejicio auctoritatem, sed sententiam interpretor. Primum arbitror hoc Christi dogma, ad ea tempora potissimum pertinere, quibus oportebat Ecclesiasten ab omnibus mundi negociis quam maxime expeditum esse. Cursitandum erat per omnes terras, imminebat undique persequutor. Nunc is est rerum ac temporum status ut nusquam reperias minus inquinatam morum integritatem, quam apud conjugatos.
Diij
derwinden ongehuwet blijven / maer ghi die weerlijc zijt / volcht uwe vocatie...
	......
	col. 421-22
Ja maer ghi hebt vaer van een quaet ongetrauwe wijf / ende quade kinderen. Segt wat ghi wilt / tes al te vergheefs / dat en es al den huwelijcke niet te wijtene / maer den personen. Tes meest al de schult vanden mans / dat de wijfs quaet zijn. Een quaet man / dye maect wel een goet wijf quaet. En een goet man mach ooc een quaet wijf goet maken. Die kinderen volghen ghemeenlijc	At minime me fugit, quid inter haec obmurmures: Beata res est conjugium, si omnia secunda eveniant: sed quid, si morosa contingat uxor? quid si impudica? quid si liberi impii proveniant? Occurrent animo tuo exempla eorum, quibus conjugium exitium attulerit. Exaggera quantum potes, sed tamen hominum ista vitia fuerint, non conjugii. Crede mehi, non solet nisi malis maritis mala

[p. 941]

vader ende moeder naer. Dus blijct / dat noyt man quaet wijf / noch quade kinderen hadde / ten quam meest toe by zijn eyghen schult. Wat willen wij die wijfs gaen accuseren die broosch ende teeder zijn / oft die jonghe kinderen? si moghen geleedt wesen alsomen die hebben wil.	uxor contingere... A malo quidem marito uxor, bona corrumpi potest: a bono mala corrigi consuevit. Falso uxores accusamus. Nemo, si quid mihi credis, unquam nisi suo vitio improbam uxorem habuit. Jam ex bonis parentibus, ferme similes nascuntur liberi. Quanquam et hi utcunque nati, fere tales evadunt, quales illos finxeris institutione.
Cviij	col. 415
Eerst dat den huwelijcken staet goet ende eerlijcken es / dat blijct bi dien / want God dyen selve gheordineert heeft. Hoe machmen betere oft eerlijcker sake vinden / dan dye God selver ghemaect ende ghebenedijt heeft? den welcken staet oock Christus so gheeert heeft / dat hy van een ghehuwede vrauwe wilde gheboren wesen.	Nam primum hac in re, si te honesti ratio movet, quae apud probos viros plurimum valere debet quid matrimonio, honestius, quod ipse Christus honestavit, qui nuptiis, una cum matre, non solum interesse dignatus est, verum etiam nuptiale convivium miraculorum suorum primitiis consecravit? Quid sanctius, quod ipse rerum parens instituit, adjunxit sanctificavit: quod ipsa sanxit natura?...
Hi heeft oock met zijn lieve moeder ter bruyloft gheweest / ende so die bruyloft gheeert / dat hy daer zijn eerste mirakele dede / het water in wijn verkeerende. //
[Cviij^vo]	col. 415
Oock heeft Christus int heylighe Evangelie den huwelijcke sulcken eere toeghescreven seggende. Een man sal achterlaten vader ende moeder / ende blijven by	Et ne hic vel Mosaicae legis libertatem, vel tempestatis illius necessitatem causemur, quid aliud sibi vult illud in Evangelicis quoque literis repetitum comprobatumque

[p. 942]

zijnder huysvrauwe, etc.^(1)

Christi suffragium? propter hoc, inquit, relinquet homo patrem et matrem^(2).

De overeenkomst is hier te opvallend dan dat er van afhankelijkheid geen sprake zou kunnen zijn.

De vraag is nu natuurlijk: kende Van Mussem deze brief van Erasmus uit diens tractaat over het briefschrijven zelf of had hij deze elders in andere hand- of schoolboeken over taal en stijl ontmoet?

Het feit dat deze brief door de zoëven vernoemde Thomas Wilson in diens The Arte of Rhetorique ook werd overgenomen, ook dat in dit schrift een onderwerp behandeld wordt dat toen in de mode was, doet het vermoeden opduiken dat deze brief wellicht nog elders als in de band ‘De conscribendis epistolis’ te vinden was⁽³⁾.

Maar Van Mussem is niet alleen bij Erasmus te rade geweest om argumenten te halen waarmede hij een van de door hem gekozen onderwerpen in een bepaalde, hier christelijke, zin wilde opluisteren; Erasmus was voor hem ook een gezaghebbend auteur in zake stijlopvatting.

Zo b.v. wanneer Van Mussem betoogt dat stijl- en taalgebruik moeten aangepast zijn aan het behandeld onderwerp dan beroept hij zich op het gezag van ‘een seer geleert man in de Rhetorica’ die ‘hier voortijts’ zoals Van Mussem schrijft, zou voorgehouden hebben: ‘dat de woorden moeten een redene becleeden ende verchieren / gelike het abijt den persoon verchiert’⁽⁴⁾.

Hier wordt ongetwijfeld het gezag en het gezegde van Erasmus ingeroepen; want het hier gebruikte beeld komt voor bij Erasmus

(1) Rhetorica (1553) fol. Dij; [Dij^vo]; Dij; [Dij^vo]; Diij; Cviij; [Cviij^vo].

(2) Des. Erasmus: De conscribendis epistolis. Col. 416, 419, 421-22, 415, vol. I. Opera omnia. Lugduni Batavorum, 1703.

(3) De Engelse vertaling door Thos Wilson ‘An Epistle to perswade a yong Gentleman to mariage, denised by Erasmus in the behalfe of his freend’ vond ik na de vergelijking van Mussem-Erasmus op p. 39-63 in ‘Wilson's Arte of Rhetorique 1560 ed. G.H. Mair. Oxford, 1909. - Erasmus tractaatje ‘De conscribendis epistolis’ moet in Engeland vrij veel verspreid geweest zijn: de tweede uitgave er van werd door Erasmus gedurende zijn eerste verblijf aldaar (1499) klaargemaakt en werd door hem aan William Blount opgedragen.

(4) Rhetorica (1553) fol. [Aviij].

[p. 943]

o.m. in zijn De Copia rerum, Lib. I. Cap. XI. Men leze er de volgende passus op na en vergelijke deze met de vrije bewerking er van bij Van Mussem.

Aviij	col. 8
Daerom heeft hier voortijts een seer geleert man in die Rhetorica wel geseyt dat de woorden moeten een redene becleeden ende verchieren / gelike het abijt den persoon verchiert. Want een goede materie oft redene met boerachtige woorden verhaelt ende uutgesproken / es ghelijcke een eerbaer persoon met snooden abijten gecleet. Maer een redene vertrocken met onbequamen woorden / niet ten propooste dienende als voorseit es / dat es gelijc een man met vrauwen abijten / of een //	Sed ad rem: quod est vestis nostro corpori, id est sententiis, elocutio. Neque enim aliter quam forma dignitasque corporis, cultu habituque, itidem et sententia verbis vel commendatur, vel deturpatur. Itaque plurimum errant, qui nihil arbitrantur interesse, quibus verbis quae res efferatur; modo utcunque possit intelligi. Neque diversa est commutandae vestis, et orationis variandae ratio. Sic igitur prima curarum, ne vestis aut sordida sit, aut parum apta corpori, aut perperam composita. Nam indignum fuerit, si forma per se bona, vestis sordibus obfuscata displiceat. Et ridiculum sit, si vir muliebri amictu prodeat in publicum. Et foedum, si quis, veste praepostera atque inversa conspiciatur. Quare si quis Copiam affectare velit, priusquam linguae Latinae mundiciem sibi compararit, is meo quidem judicio non minus ridicule fecerit, quam si quis pauper, cui nec unica sit vestis quam sine magno pudore possit induere, subinde mutato vestitu, aliis atque aliis pannis obsitus, in
[Aviij^vo]
vrauwe met mans abijten ghecleet / gelijck een costelijc peert met panneel of somme / oft (somen gemeynlijc segt) Een koe met een siden huyve oft een ezel met eenen vergulden toom of breyl etc. Boven dien als die woorden van eenighe redene oft goede materie verkeert / qualijc gheordineert / oft dat achterstaet dat voren staen soude. Dat is ghelijck een abijt dat opperste nederwaerts gekeert / oft dat achterste voren aen tlijf ghedoffelt. Wye soude al dit voor-

[p. 944]

seyde moghen sien sonder ghecken oft spotten.

forum prodeat, ambitiose mendicitatem suam ostentans pro opibus. Hic quo saepius id fecerit, an non hoc videbitur insanior?^(1)

Hetzelfde beeld komt ook nog voor in Erasmus' Dialogus Ciceronianus: waaruit de volgende brok kan gelicht worden:

Bulephorus:	Dicis igitur orationem quasi vestem esse rerum?
Nosoponus:	Ajo, nisi mavis picturam dici.
Bulephorus:	Vestis igitur quae decora est puero non decet senem: nec quae faeminae congruit conveniret viro, nec quae decet in nuptiis, deceret in funere: nec quae laudi dabatur olim ante annos centum, nunc probaretur.

⁽²⁾

Van deze jacht op parallelplaatsen of, meer algemeen, tekenen en bewijzen van beïnvloeding door Erasmus is er waarschijnlijk nog meer buit thuis te brengen: in mijn weitas hangen tot hiertoe maar een paar vogels. Ik ben er echter van overtuigd dat er meer zouden kunnen afgevangen worden door een vogelaar die in de wijde warande van Erasmus' werk beter wegwijs is⁽³⁾.

_* * _*

(1) Des. Erasmus: De copia verborum. Col. 8. vol. 1. Opera Omnia. Lugduni Batavorum, 1703.

(2) Des. Erasmus: Dialogus Ciceronianus: sive de optimo genere dicendi col. 991. vol. 1. Opera Omnia. Lugduni Batavorum, 1703.

(3) Wellicht is er nog een splinter uit een ander werk van Erasmus, nl. zijn De ratione concionandi bij Van Mussem te vinden waar deze een verklaring geeft van de term ‘Thema’: (Nota. In die plaetse van die Narratie ghebruyctmen altemets een Propositie / of Thema dats een cort voortstel / by den welcken datmen exponeert ende vertoocht / die plaetsen inde welcke ghelegen is die geheele cause oft argumentacie diemen sal willen confirmeren ende proberen’ (fol. Ci en [Ci^vo]). In ‘De ratione concionandi’ Antverpiae 1539. p. 157 komt o.m. voor: ‘Non est absurdum, quod recentiores a scripturae sententia quapiam sermonem auspicantur, Thema vocant, modo ea sit hujusmodi, ut argumenti summam conplectatur, ex ipso loco quem interpretatur. Dat kan natuurlijk even goed uit een ander tractaatje over stijlleer komen.

[p. 945]

De vraag kon nu ook gesteld: waarom vermeldt Van Mussem zijn zegsman bij name niet? Wilson deed het, en hij, Van Mussem, vernoemt herhaaldelijk Cicero en Quintilianus. Waarom deze omschrijving ‘een seer geleert man in die Rhetorica’ die ‘hier voortijts’ soortgelijk onderwerp zou behandeld hebben?

Is het wellicht de middeleeuwse gewoonte enkel de oude schrijvers wier gezag men inroept te erkennen, wijl de lateren voor deze eer en volgens onze moderne opvattingen billijke erkenning minder in aanmerking kwamen. Mogelijk is dat gedeeltelijk het geval, waarschijnlijk is dat niet. Het is immers niet uitgesloten dat het vanwege Van Mussem veeleer een voorzorgsmaatregel was.

Erasmus was een omstreden figuur in en buiten de kerkelijke kringen en de Wormhoutse kapelaan wenste wellicht moeilijkheden of althans onaangenaamheden te vermijden.

Hoe voorzichtig hij wel is blijkt uit de randnota die hij naast de aan Erasmus stilzwijgend ontleende tekst laat afdrukken waarin hij er op wijst dat zijn voorbeeld niet bedoeld was om ‘den huweliken staet’ te ‘verheffen... boven den maechdeliken staet’ en dat dezelfde redeneringstrant tevens zou kunnen aangewend worden om het tegenovergestelde te bewijzen.

Toen Van Mussem zijn werk opstelde en uitgaf waren de werkzaamheden van het Concilie van Trente in volle gang (1545-47; 1549-51; 1561-1563) en van de eerste zitting af (1545-47) kwamen Erasmus' geschriften en stellingen reeds te berde, werden sommige van diens opvattingen heftig bestreden. En al weten wij nu dat slechts enkele van de werken van Erasmus op de Index van het Concilie in 1563 geplaatst werden, in afwachting dat de Universiteit te Parijs of die te Leuven de andere zou uitgezuiverd hebben⁽¹⁾, niemand kon in 1553 voorzien welke de uiteindelijke officiële houding van de kerk zou zijn, en het is derhalve niet

(1) Cfr. Index librorum prohibitorum, cum regulis confectis per Patres à Tridentina Synodo delectos... Venetiis, 1564. ‘Desiderii Erasmi Roterodami Colloquiorum liber, Moria, Lingua, Christiani matrimonii institutio, de interdicto esu carnium, eiusdem paraphrasis in Matthaeum, quae a Bernardino Tomitano in Italicam linguam conversa est, cetera vero opera ipsius, in quibus de religione tractat, tamdiu prohibita sint, quamdiu a facultate Theologica Parisiensi, uel Louaniensi expurgata non fuerint.’ (p. 15).
Cfr. ook: Andreas Flitner: Erasmus im Urteil seiner Nachwelt. Das literarische Erasmus-Bild von Beatus Rhenanus bis zu Jean Le Clerc. Tübingen, M. Niemeyer, 1952.

[p. 946]

onmogelijk dat de omzichtige houding van Van Mussem in deze omstandigheden haar verklaring vindt.

_* * _*

Dat Erasmus opduikt in het werk van een in Frans-Vlaanderen ‘residerend’ priester-schrijver is niet verwonderlijk.

Erasmus heeft herhaaldelijk in Frans Vlaanderen verbleven; hij is secretaris van de Bischop van Kamerijk geweest, en in September 1500 was hij de gast van diens broeder, toentertijd abt van St Bertinus te St Omaars, nadat Erasmus een tijd te Tournehem verbleven had. In Juli 1501 is hij andermaal te St Omaars, later weer te Tournehem en brengt de Winter 1501-1502 te Courtebourne door. Hij was eveneens herhaalde malen te gast te Hames-Boucres bij Kales⁽¹⁾. De eerste Franse vertaling van Erasmus' Enchiridion militis christiani in 1526 wordt toegeschreven aan Louis de Berquin, die een heerlijkheid bezat in Frans-Vlaanderen in de kastelenij van Kassel, te Vieux Berquin⁽²⁾.

Frans Vlaanderen was een haard, een laaiende haard van het humanisme, daar er in de 2^e helft van de XVI^e eeuw talrijke Latijnse klooster- en kapittelscholen - oude en jonge - bloeiden⁽³⁾.

Zo wij dan een Van Mussem op heterdaad betrappen, wanneer hij verdiept over Erasmus' werk gebogen ligt en netjes overschrijft is dat een bewijs te meer van de indruk die de Rotterdammer daar had nagelaten.

Maar in dit geval is het bijzonder belangwekkend omdat het zo'n hel en schel licht werpt op Van Mussem's gerichtheid en geestelijke oriëntering.

Daar in dat gezelschap voelde hij zich thuis, daar putte hij opvattingen of vond hij althans de illustratie van de klassieke

(1) C. Looten: Erasme et ses amis de St-Omer, Courtebourne, Tournehem et Hames. p. 242-250 in: Bulletin du Comitá Flamand de France. T. XI (1939).

(2) A. Leman: Une édition inconnue du ‘Manuel du Chevalier Chrétien’ d'Erasme, traduit par Louis de Berquin. p. 325-329 in: Bulletin du Comité Flamand de France. T. VII (1935),

(3) C. Looten; Un gentilhomme humaniste et poète, François de Montmorency. p. 116-121 in: Bullettn du Comité Flamand de France, 1928.

[p. 947]

opvattingen op stuk van stijl en van taal, ook in zake zuiver en juist gebruik van de taal die hij hanteerde.

Er is wellicht nog meer!

Het is niet onmogelijk dat zelfs de manier waarop Van Mussem zijn opvattingen voorlegde door werken van Vlaamse humanisten beïnvloed werd.

Als meest typische uiting van Van Mussem's puristische bedrijvigheid geldt zijn ‘Vocabularius,’ zijn verklarende woordenlijst.

Maar is het nu toeval - of wat? - dat in een van de handboeken van de humanist Johannes Despauterius (Van Spauteren), een gelijksoortige, maar dan natuurlijk Latijnse lijst voorkomt, nl. in zijn ‘Syntaxis.’

Despauterius is geen Frans-Vlaming, (of Van Mussem zelf het is, is niet geweten!). Despauterius werd rond 1460 te Ninove geboren en overleed te Komen in 1520. Maar vermeldenswaard is dat hij, na zijn studies te Leuven, een belangrijk deel van zijn leven in Frans-Vlaanderen doorbracht, o.m. te St Winoksbergen waar hij een Latijnse school opende. 't Is ook te St Winoksbergen dat hij zijn Syntaxis begon, werk dat hij te Komen voltooide⁽¹⁾.

In zijn Ars epistolica nu geeft hij een lijst van ‘Barbara’ die te vermijden zijn. Onder deze ‘barbara’ komen nu voorbeelden voor van woorden die in onjuiste zin gebruikt worden, want zegt hij ‘committitur (barbarismus) autem in singulis dictionibus, modis quatuor. Primo, quia Latina non est. Secundo quia non id Latinis significat pro quo usurpatur: & de his nunc mistim loquemur...’⁽²⁾. m.a.w. het opzet van deze lijst is gedeeltelijk hetzelfde als dat van Van Mussem's Vocabularius.

Of Van Mussem dit ‘Syntaxis’ gekend heeft weten wij niet. Heeft Van Mussem bij Despauterius school gelopen, te St Winoksbergen, blijft een open vraag. Maar wat meer vreemd deed opkijken is de bevinding dat de tweede uitgave van de ‘Rudimenta’ van Despauterius - waarin de Syntaxis werd opgenomen, (Parijs 1537) - een opdracht, gedagtekend 1514 voorkomt

(1) A.C. Schevel: Les gloires de la Flandre maritime et de la Flandre gallicante au XVI^e siècle. Annales du Comité Flamand de France. T. XXVII (1903-1904).

(2) Johannis Despauterii Nonivitae Commentarii Grammatici. Parisiis, 1537, p. 635.

[p. 948]

gericht aan ‘M. Johanni Viveano Wormholtensi compatri suo charissimo,’ dus van hetzelfde Wormhout, waar Jan Van Mussem ettelijke jaren later als kapelaan en lid van de rederijkerskamer ‘residerende’ was.

Dat alles schijnt dus wel te bevestigen dat Jan Van Mussem's verschijning en zijn werk in de volkstaal een belangrijke humanistische inslag vertoont. Deze bevinding verklaart dan ook grotendeels zijn eigenaardige opvattingen in zake stijl en taal, en verleent hem een meer dan zuiver plaatselijk belang.