Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1952

[p. 919]

Een en ander over Mnl. sullen
Door Prof. Dr A. van Loey
Lid van de Academie

Afgezien van spellingvarianten vertoont het werkwoord zullen in het vroege mnl., gelijk wel bekend is, de vormen sullen, selen, solen, soelen (met eu-klank), sellen, sillen. Ook een praesens sing. sel, naast sal, is bekend. In hoofdzaak mag gezegd worden, dat sullen Vlaams is, selen (West-)Brabants, solen en sölen Limburgs, sellen Hollands, sillen Zeeuws. De verhouding van die verschillende vormen onderling en tot de grondvorm sulan (ohd., onfrk. sulan, ags. sculan) is nog niet in allen dele opgehelderd.

In § 161 van zijn Mnl. Grammatik heeft J. Franck op verscheidene mogelijkheden gewezen: in sel kan e als inguaeonisme beschouwd worden (de vorm is immers Hollands), of als umlaut van a in *skel ic, *skel hit, of aan invloed van de pluralis sellen of selen toegeschreven worden. Bij sullen denkt hij voor de ll, en dus voor de korte vocaal: aan invloed van sing. sal, aan geringere accentuatie in de zin, aan analogie van andere praeteritopraesentia (dus connen, dorren, onnen, enz.) en van willen. Bij sellen denkt hij aan umlaut uit sullen, wat ook sillen kan verklaren; invloed van sel is ook niet uitgesloten.

In die wirwar van vormen - die niet voldoende gelocaliseerd worden -, en van verklaringen - waar op al te lichtvaardige wijze met de analogie gegoocheld wordt - moet orde gebracht worden. En orde is alleen mogelijk op grond van localisatie: hiervoor, zie boven.

In historisch perspectief is de klankwettige verwachte vorm solen (ohd., onfrk. sulan, vgl. got. plur. skulum, skulun). Als we hier, evenals in mogen, meugen, beïnvloeding van de optatief⁽¹⁾

(1) Voor het hd. wordt ook gedacht aan umlaut door pronomina postposita (wir, ir, si); of aan aanpassing aan de rückumlautende verba (dürren: dorfte gelijk vürhten: vorhte). Zie H. Paul, Mhd. Gr., 15. Aufl. (L.E. Schmitt), 1950, § 172 A. 7.

[p. 920]

nog steeds willen aannemen, kan soelen (met eu) als product van i-umlaut verklaard worden. Daarvan zou Brab. selen als een ontronding kunnen beschouwd worden, ontronding waarvoor H. Vangassen in Album Dr Jan Lindemans (1951, inz. blz. 360) m.i. te weinig en vooral te zwakke argumenten aanhaalt. Ontronding is immers in het Brabants der Middeleeuwen te weinig bewezen: verwachte ontronde vormen als megen uit muegen, melen: muelen, sletel: sleutel en dgl. ontbreken ten enenmale, en omgekeerd missen we solen, suelen in het oudste Brabants (Brussel) volkomen: die vorm had er toch vaak moeten voorkomen ook. De vraag dus hoe selen te verklaren, althans in Brabant, blijft nog open; een oudfrie. skela toch doet hier niet ter zake.

Blijft over zullen. Daarover precies wou ik vandaag wat meer en wat nieuws zeggen.

Gelijk we hierboven bij J. Franck zagen (hierbij deels aansluitend C.B. van Haeringen in N. Tg. 30.1936.304 noot 1) kunnen sullen, sellen en sillen op één rijtje geplaatst worden nl. als westelijke, inz. kustmnl. vormen. Is, in die omstandigheden, i de meer zuidelijke ontronde umlaut van u, en e de meer noordelijke variant er van, zoals dat waar te nemen valt aan brigge / breg, pit / pet en dgl., dan mogen we daaruit concluderen dat een grondvorm inf. *suljan, plur. *suljum, *suljun heeft bestaan: de j zou tevens op zeer bevredigende wijze de geminatie van de l verklaren. Maar tevens rijst de vraag waarom juist dit woord sullen (niet mogen bijv.) en precies in onze kuststreek, en om welke oorzaak, bij de jan-werkwoorden aansluit (zij het van het type sitan / sitjan, zij het van het type der zwakke ww. der eerste klasse: satjan), met totaal duister blijvend semasiologisch verband (zullen is een zgn. hulpwerkwoord, de zwakke jan-werkwoorden zijn factitiva). Daar komt dan nog dit bij, dat de verwante zgn. inguaeoonse of noordzeegermaanse dialecten een vorm met -j- niet schijnen gekend te hebben (ofrie. skela, ags. sculon, sceolan, laat ws. scylon, north. scylun, os. plur. skulun: alle met één l). En tenslotte is er nog dit bezwaar, dat in West-Vlaanderen, waar wèl brigge, pit, dinne en dgl. te vinden zijn, een sillen, althans bij mijn weten, tot dusver niet is aangetroffen.

Een andere verklaring van sullen is die, dat de vocaal kort is geworden onder invloed van de singularis ic, hi sal, du salt, voorts van willen en door geringere betoondheid. Bevreemdend is dan het feit, dat sullen, in de vroegste periode althans, tot

[p. 921]

Vlaanderen (met oostelijke grens de Dender) beperkt blijft; waarom hebben gemelde analogie-en accentinvloeden, die toch geen gelocaliseerde verschijnselen zijn (zoals de inguaeoonse ontronding), niet ook elders gespeeld? Daarenboven wordt een vocaal u hierdoor niet verklaard: men verwacht o (sulan: sollen).

U in sullen, indien hij toch door verkorting ontstaan zou zijn, wijst op een oudere lange eu- (of uu-)vocaal. Heeft dus een vorm suelen (met eu), sulen (met uu) in Vlaanderen bestaan? T.a.v. de Germaanse grondvorm *sulan is alleen een vorm suelen (met eu; niet sulen, met uu) mogelijk; hij moet beschouwd worden als één van die gevallen waarin zgz. spontane palatalisatie optreedt, waartoe men pleegt te rekenen kustndl. veugel, weunen, zeumer, zeug, bueter, beuven, schoetel, degeune (vgl. bijv. M. Schönfeld Hist. Gramm., 4de dr., blz. 42, en mijn Mnl. Spraakk. II, § 61). Welnu, sedert het verschijnen van mijn Mnl. Spraakk. (1949) heb ik vormen verzameld, waarvan de spelling de onderstelling komt wettigen, dat in West-Vlaanderen, in de 13de eeuw, een vorm suelen heeft bestaan. Hier volgen ze:

23. 1.1271	ollen den ghonen die dese lettren suelen hoeren (schepenen van Syssele; Brugge, Arch. St. Jans Hospitaal, 52);
11.12.1276	hem allen die desen charter suulen zien (schep. Oudenburg; Brugge, Rijksarch. bl. 7118);
1279	sulen sien (schep. Syssele; Brugge, Arch. Poterie, 40);

en vgl. hiermede:

11.3.1254	zoelen hem recht doen hebben (Middelburg-Dordrecht; Oudste mnl. Oork. n^o 3, reg. 64; Med. VA 1934, p. 345);
1271	solen zien (schep. Hulst; Brugge, Gr. Seminarie 1093; ed. F.v.d. Putte en C. Caron, Chron. abb. ter Doest, 1845, p. 55);
23.9.1281	sien suulen (Graaf Florens van Holland aan abdij Duinen; Brugge, Rijksarch. bl. 1714);
25.6.1281	suelen horen of sien (Klooster Bieselinge, Zeeland; ed. H. Obreen in Bijdr. Hist. Gen. Utrecht, jrg. 1933, p. 103).

[p. 922]

Ongetwijfeld zijn er nog andere bewijsplaatsen: ik herinner me er gelezen te hebben (ook van selen) in het prijsantwoord van de Hr P. van Haverbeke over Brugse oorkondentaal (zie Med. VA 1952, blz. 493 v., blz. 547 vv.); het wachten is nu op de spoedige verschijning er van.

Vl. sullen kan dus zijn u hebben van spontaan gepalataliseerd suelen, met onvoldoend verklaarde verkorting; sillen en (in Holland) sellen zouden (?) analogie-formaties zijn naar zullen (naar het type brugge: brigge); Brab. selen ziet er uit als een ontronding van solen (en Mechels sellen kan dit selen zijn beïnvloed door de 2de persoon ghi selt); slechts Limburgs solen is de klankwettige representant van ouder, Germ. sulan, en sölen (Limburgs; Wvl.) deelt in de ue het (nog duistere?) lot van muegen.

Het doel van deze korte mededeling is geweest: niet de ganse geschiedenis van het ww. zullen te behandelen (dat zou ons te ver voeren), maar wel wat voorbereidend werk te leveren voor een aanvulling en precisering van de tegenwoordige § 123 IV van de in bewerking zijnde 5de druk van M. Schönfelds Historische Grammatica van het Nederlands.

13.XII. 1952.