Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1952

[p. 771]

De toekomst van onze cultuur in het nieuwe Europa
Door J. Kuypers
Onderbestuurder van de Academie.

Een onbetwistbaar feit lijkt mij dat vandaag geen enkel probleem van enig belang meer binnen onze enge, nationale grenzen opgelost kan worden. Wij horen innig samen met onze buren, op economisch, militair, finantieel, cultureel gebied. Wij zijn er allen van overtuigd dat een geünieerd Europa er moet komen, op straffe van ondergang, in een bipolaire wereld - (U.S.A. en U.R.S.S.) - waartussen wij verarmd en benepen zitten, met onze voorbije, Europese hegemonie, ons glorierijk verleden. Ook wie zich het sterkst aan tradities gebonden achten, ondergaan huns ondanks de invloed van de levensopvattingen der U.S.A. en der Sovjets. Oude verworvenheden wankelen. Geleidelijk wint de opvatting veld dat slechts een zekere eenheid van Europa, een aaneensluiting van zgn. grote - nu middelmatig groot geworden -, en van kleine naties, de redding kan brengen en het herstel van onze vroegere welstand en macht. Supra-nationale organisaties worden geboren; in een hoger belang offeren wij een deel van onze nationale souvereiniteit.

Latere geslachten zullen wellicht onze crisis, onze verwarring, achteraf beschouwen als een wending van de cultuur, als een overgangsperiode naar een nieuw evenwicht dat thans nog in de schoot van de goden ligt. Hier is het niet de plaats om te handelen over wording, doel en middelen van het Schuman-plan, de NATO, de E.O.E.S., de Raad van Europa (straks wellicht met inbegrip van het Britse Commonwealth), of hoe die politieke en economische organisaties ook heten. Ons te bezinnen over hetgeen er groeien zal uit al deze verschuivingen naar continentale en intercontinentale eenheid, is echter een plicht voor instellingen als de onze. En dit vooral met het oog op onze positie als Vlamingen, als Nederlands sprekende Belgen, tegenover deze complexe problemen, tegenover deze ‘tijd die komt.’

[p. 772]

Welke is, mogen wij ons afvragen, de toekomst van onze Zuidnederlandse cultuur in een geünieerd Europa, een ± geünieerde wereld? Een wereld die wij moeten leren globaal of planetair te zien, nu onze planeet één groot dorp aan het worden is.

Is de toekomst verzekerd van onze Zuidnederlandse, nog niet geheel volgroeide cultuur, en van wat er het uiterlijk kenteken van is, onze taal? Niet alleen de taal als instrument voor de gewone sociale omgang of als uitdrukkingsmiddel voor de hogere aangelegenheden des geestes; maar ook met haar unieke gevoelswaarde, als onvervangbaar uitdrukkingsmiddel van de diepere bewogenheden van ons gemoed.

Het probleem is van bizonder belang voor een volk als het Vlaamse dat een moeizame, vaak pijnlijke taalstrijd achter de rug heeft, met hoogten en laagten, met achteruitstelling en zwakheden, doch ook met veel stille heroïek; en met voorbeeldige aanhankelijkheid, ja toewijding.

Te Straatsburg, in November 1951, was ik toeschouwer bij de eerste ontmoeting van Europese parlementairen met congresleden uit de Verenigde Staten. Ik heb toen met enigen onder die heren gepraat, van gedachten gewisseld:

‘Met jullie dozijn talen, of meer, in Europa! Vóór 150 jaar hadden de States ook zo'n Babylonische spraakverwarring. Wij zijn toch tot eenheid geraakt. Waarom doen jullie niet hetzelfde?’

Glimlach niet om dit Amerikaans pragmatisme. Ook anderen, buiten Amerika, zijn de mening toegedaan dat onze nationale talen en literaturen weinig zin meer hebben en het uur van één of twee wereldtalen, of van één internationale hulptaal, geslagen is. Elke deelnemer aan een internationale actie van enige omvang staat vandaag tegenover een talenprobleem. Er zijn vier of vijf werktalen in UNO en UNESCO. Meer verbreide talen dan de onze tellen internationaal evenmin mee, al was het maar om practische redenen en wegens de kosten. De aanvaarding van het Spaans als werktaal in de Unesco kost één millioen dollar 's jaars.

Welke talen zullen morgen overheersen? Gaan wij naar een wereldomvattend overwicht van het Angelsaksendom? Of van de Slaven? Of van beiden in min of meer wankel evenwicht? Speelt Latijns Amerika ooit een beslissende rol? Of doen het straks

[p. 773]

de Aziatische kleurlingen, nu zij uit het tijdperk van de kolonisatie getreden zijn en aan de poorten kloppen? De Unesco heeft de strijd aangebonden tegen hun analfabetisme.

Ik herhaal en preciseer mijn vraag: Hoe staan wij, Vlamingen, met ons betrekkelijk klein taal- en cultuurgebied, in een wereld die zich ‘omwerpt?’ En in het bijzonder tegenover de Europese integratie die zich voor onze ogen voltrekt?

Een Europese unie of federatie, die wij onafwendbaar en ook onontbeerlijk achten om de essentiële waarden te redden, wordt door sommigen als een gevaar beschouwd voor de integriteit van de kleinere nationaliteiten en culturen. Wij zijn een andere mening toegedaan. Een continentaal Europese of een Atlantische gemeenschap, wil zij duurzaam zijn, mag geen smeltkroes wezen, maar moet steunen op vrijheid en rechtvaardigheid, voor de enkeling als voor ieder volk. En is de verscheidenheid van taal, cultuur en levensstijl niet een van de karakteristieke en sympathieke eigenaardigheden van dit oude vasteland?

De verbreiding van de cultuur in steeds bredere volkslagen, m.a.w. de democratisering van de cultuur sinds de Renaissance, heeft de morele eenheid van Europa niet bevorderd. Eerder integendeel: zij heeft de culturele weerbaarheid van de kleinere gemeenschappen bevorderd. Meer dan ooit beleven wij thans een snelle uitbreiding van onze elites, niet langer uitsluitend gevormd langs de traditionele wegen, maar evenzeer door de moderne of wetenschappelijke humaniora, de volksopleiding, het technisch onderwijs, de jeugd- en de vakbeweging... Of men het betreurt of toejuicht: een nieuw humanisme is in aanbouw. En een algemene, Europees-Atlantische cultuur, een wereldbeschaving is slechts leefbaar, indien zij stoelt op bloeiende nationale culturen.

_* * _*

Wij, Vlamingen, die op een kruispunt in West-Europa wonen, kunnen zonder veel moeite over het haagje kijken dat onze tuin omringt. Zonder ver te reizen, met enige talenkennis zetten wij, als mens en als beoefenaar van een of ander vak, onze vensters open op drie of vier verschillende landen. Wel te verstaan, gesteund op de solide, de enig mogelijke basis van onze moedertaal, het Nederlands, die wij volledig moeten beheersen, in al haar

[p. 774]

rijkdom. Zodat velen onder ons een internationale kijk op de dingen kunnen krijgen, die leidt tot een beter begrip van de ons omringende volken, en tot Europese, tot universele bewustwording.

Hier mag even herinnerd aan het testament van Vermeylen: ‘Onze cultuur is nog niet wat ze zijn moet! Een volledige cultuur wordt niet uit de grond gestampt, zij groeit. Groeit van binnen naar buiten. In trouwe samenwerking kan een elk er het zijne toe bijdragen: door zelftucht en wil om groot te zijn.’

(De Taak, N.V.T. 1945).

_* * _*

Europeërschap, wereldburgerschap dus! Geen verlammend zelfgenoegzame afzijdigheid, doch een actieve ontvankelijkheid. Geen geestelijk provincialisme telt nog mee. En dit geldt evenzeer voor de grotere Engelse, Franse, Italiaanse culturen als voor de onze. Niemand mag zich nog opsluiten in een schuw traditionalisme, binnen de enge grenzen van het kleine vaderland. Wij moeten ons universeel ‘instellen,’ als leden van een nationale gemeenschap die zich harmonisch aansluit bij gelijkgerechtigde gemeenschappen. Tot het vormen van een wereld die haar oneindige verscheidenheden behoudt en vrede betracht. De Vlaamse beweging - ondanks haar periodes van inzinking en vergissingen: een nobele drang naar een ruimer individueel en collectief bestaan! - sluit vandaag ook onze groei tot wereldburgerschap in.

_* * _*

Hoe grijpen wij de enorme mogelijkheden van deze tijd aan? Ons lot hangt helaas niet alleen van onze eigen krachtsinspanning af. Doch veeleer van een wereldhistorische ontwikkeling die wij niet beheersen, en van onze geografische ligging. België, en a fortiori de noordelijke helft er van, ons Vlaanderen, is zo klein, zo nietig. En wij leven, als in de meeste kleine landen, te dicht op elkaar, in kringetjes zonder ruime horizon. Vandaar vooreerst de noodzaak onzer aansluiting bij, onzer culturele gelijkschakeling met Nederland, althans wat de taal van de wetenschap, het zakelijk betoog en het gesproken woord betreft. De samenbun-

[p. 775]

deling, of zo men verkiest de overkoepeling van alle Nederlandstaligen in een bloeiende cultuurgemeenschap van ± 16 millioen zielen is dringender dan ooit. Ondanks alle historisch gegroeide onderscheid, en met behoud van een ieders volksaard. Om te zamen relatief groot en nog enigszins van tel te zijn in de wereld van heden.

Vermeerderen wij aldus onze weerbaarheid, dan lijkt mij, naar menselijke berekening, onze toekomst in het nieuwe Europa beveiligd. Dan houden wij de vlag hoog, evenzeer tegen het tij van het pessimisme en de existentialistische levensangst in, als tegen dat van de kosmopolitische nivellering. De geest waait waar hij wil. Doch blijven de ergste katastrofen uit - en moeten wij niet handelen alsof? - dan lijkt er nog een schone toekomst weggelegd voor dit land-van-ons-hart, in dit Europees werelddeel dat ijverig aan zijn eenheid laboreert. Ook in een twintigste eeuw die ons tegelijk ontgoochelt en verontrust, maar door haar veroveringen en vorderingen verrukt.

Van deze gevaarlijke, koortsig-onzekere tijd waarin het ons gegund is te leven, moeten wij immers, ieder van ons naar zijn vermogen, het beste trachten te maken. Afzijdig mogen wij in geen geval blijven: wie er buiten staat ontzegt zichzelf alle invloed, elk medezeggenschap. Hij wordt onvruchtbaar, negatief.

Wij moeten bij zijn. Door actieve belangstelling eerst voor de gebeurtenissen op internationaal gebied die, hoewel ze voor ons lot vaak beslissend zijn, toch te weinig bekend en onbegrepen blijven. Door zelfvolmaking ook: gestrenge, gestadige arbeid aan onze ontwikkeling! Door het bekijken van al onze activiteiten, zo artistieke als wetenschappelijke, in een wereldspiegel. Door het aanwenden van de nieuwe expressiemiddelen en faciliteiten die de almachtige techniek ons ter beschikking stelt, niet als louter ontspannings- of verdovingsinstrumenten, doch als dienaren van het moderne geestes- en zieleleven. Door een activering ook van de cultuurpolitiek die alle regeringen thans, onder de drang der omstandigheden, volgen; alsmede de instellingen en genootschappen die onder haar hoede werken: de akademiën evengoed als de volkshogescholen, de universiteiten evenals bv. het Radioinstituut. Door de toegang van alle volkslagen, althans van de begaafden uit alle volkslagen, tot de ruimst mogelijke ontplooiing van hun natuurlijke aanleg. Door een voortdurende strijd tegen vervlakking en massalisering, voor verruiming en democratisering.

[p. 776]

Dit alles zullen wij evenwel doen met een hartstochtelijke gematigdheid en met een glimlachende volharding. Want te midden van de noden en gevaren van deze twintigste eeuw zullen wij tevens aldoor de nadruk leggen op hetgeen ons verbindt. In het sterkende bewustzijn dat er gevaar dreigt voor onze heiligste waarden.

Wordt er, door de aan de gang zijnde vernieuwing van het wereldbestel, van ons allen een grote inspanning gevraagd, - de inzet is de moeite waard! Van een terugkeer tot de knusse idealen die achter ons liggen is er immers geen sprake meer. Zoals de natuur zich hernieuwt, spoelt de geschiedenis in haar voortgang al het afgestorvene weg. Moedig moeten wij ons aanpassen aan de eisen van deze tijd, boordevol belangstelling voor wat er rondom ons groeit. Dan zullen wij, ook in Vlaanderen, ook in België, mogen besluiten met Nederland's grootste dichteres:

‘Of de zon schroeit en brandt,
of onzeker vandaag is en dreigend morgen:
de oogst wordt geborgen.’

(Henriëtte Roland Holst).